Дарё оқимини ҳисоблаш - География - Рефераты

Дарё оқимини ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

214 KB

Дарё оқимини ҳисоблаш Режа: 1. Дарёларнинг йиллик оқими ва унинг ўзгарувчанлиги 2. Дарё оқимининг йиллараро ўзгаришини характерлаш 3. Дарё оқимининг йил давомида тақсимланиши

Дарёларнинг йиллик оқими ва унинг ўзгарувчанлиги Дарё оқими йиллараро ўзгариб туради, яъни дарёда бир йил сув кўп бўлса, иккинчи йили унга нисбатан камроқ бўлиши мумкин. Бу ўзгаришлар ҳавза ёғадиган атмосфера ёғинлари, ҳаво ҳарорати каби иқлимий омилларга боғлиқ бўлиб, аниқ бир қонуниятга бўйсунмайди. Лекин ҳар қандай ўзариш оқимнинг маълум бир ўртача қиймати атрофида тебраниб туради. Тебраниш амплитудаси турли дарёларда турлича қийматларга эга бўлади. Дарё оқимини бир неча йиллар (25-30 йил) давомида узлуксиз кузатиш натижасида ҳосил бўлган қаторни тасодифий миқдорлар қатори деб қараш мумкин. Маълумки, тасодифий миқдорлардан ҳосил бўлган қатор ўзгарувчан - вариацион қатор дейилади. Кам сувли ва кўп сувли йилларнинг тўла циклини қамраб олган давр учун аниқланган ўртача кўп йиллик оқим миқдори оқим нормасини ифодалайди. Ўзгарувчан қаторнинг асосий кўрсаткичларидан бири ўртача арифметик миқдор ёки бошқача айтганда меъёр(норма)дир. У қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади:n У У n i i   1 0 , ифодада 0 У -оқим меъёри,  n i i У 1 -йиллик оқим миқдорларининг йиғиндиси, n -кузатиш йиллари сони. Оқим нормасини аниқлашда ҳисоблаш даврини белгилаб олиш муҳимдир, чунки дарё оқими ҳам Қуёш фаоллиги ҳамда иқлимнинг даврий- циклли ўзгаришига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Оқим нормасини ҳисоблаш учун танлаб олинган қатор бир йўла кўп сувли ва кам сувли даврларни қамраб олиши зарур. Шу мақсадда дарё оқимининг йиғинди (интеграл) эгри чизиғи чизмасидан фойдаланилади (30- расм, а). Интеграл эгри чизиқни чизишда дарё оқимини модул коэффициентлари орқали ифодалаш катта қулайлик яратади. Бу эгри чизиқ

дарё оқимининг йиллар бўйича циклли ўзгариши даврларини яққол кўрсатиб туради.

Дарё оқимининг йиллараро ўзгаришини характерлаш учун гидрологияга оид ҳисоблашларда тақсимланиш ва таъминланиш эгри чизиқларидан фойдаланилади. Таъминланиш эгри чизиғи берилган оқим миқдорини неча фоиз ишончли эканини ёки бошқача айтганда неча йилда бир марта қайтарилишини аниқлашга ёрдам беради. Таъминланиш эгри чизиғи кузатиш маълумотлари асосида чизилади (30-расм, б). Дарё оқимининг таъминланиши қуйидаги ифода ёрдамида топилади ва фоизларда ифодаланади:100 4,0 3,0     n m P  , бу ерда: m -дарёларда маълум йилда кузатилган оқим миқдорининг камаювчи қатор бўйича аниқланган тартиб рақами; n -кузатиш йиллари сони. Юқоридаги мазкур ифода ёрдамида ҳисобланиб, чизилган таъминланиш эгри чизиқларида нуқталар бирмунча сочилиб тушади. Бу эса ҳисоблашларда маълум қийинчиликларни келтириб чиқаради. Шундан қутилиш, яъни эгри чизиқни силлиқлаш мақсадида бир қанча назарий тенгламалардан фойдаланилади. Амалий ҳисоблашларда кўпроқ III типдаги Пирсон тақсимоти эгри чизиғидан фойдаланиш таклиф этилади. Назарий тақсимотларга асосланиб чизилган таъминланиш эгри чизиқларининг қуйидаги учта параметри мавжуд бўлади: -қаторнинг ўртача арифметик миқдори-У 0 ; -ўзгарувчанлик (вариация) коэффициенти-С v ; -асимметрия коэффициенти-С s . Мазкур параметрларнинг барчаси дарёларда олиб борилган узлуксиз кузатиш маълумотлари асосида аниқланади. Ўртача арифметик миқдор (меъёр) нинг қандай аниқланиши юқорида айтиб ўтилди. Дарё оқимининг ўзгарувчанлик коэффициенти йиллик оқим миқдорининг унинг меъёрига нисбатан ўзгариши даражасини характерлайди. У қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади:

0У C у v  , бу ерда у  -қаторнинг ўртача квадратли фарқи бўлиб, қуйидагига тенг: 1 ) ( 1 20     n У У n i i у . Ўртача квадратли фарқнинг қийматини юқоридаги ифодага қўйсак, қуйидагига эга бўламиз: 1 )1 ( 1 ) ( 1 1 2 1 20 0           n К n У У У C n i i n i i v Охирги ифодада унинг сурат ва махражлари 0 У га бўлинди ва шу билан бирга 0У У К i i эканлигини ҳисобга олинди. Асимметрия коэффициенти (C s ) кузатиш йиллари қаторидаги оқим миқдорларини унинг меъёрига нисбатан симметриклик даражасини характерлайди. Уни аниқ ҳисоблаш учун маълум кузатиш йилларидан ташкил топган қатор бўлиши зарур. Шунинг учун амалда кўпроқ қуйидаги эмпирик тенгликдан фойдаланилади: C s қ 2  v С . Юқоридагиларга қўшимча қилиб шуни таъкидлаш лозимки, ўзгарувчанлик коэффициенти йиллик оқимнинг ўзгаришини статистик, яъни сонлар орқали ифодалашга имкон беради. Ўзгарувчанликка таъсир этувчи омиллар эса эътиборга олинмайди.

Дарё оқимининг йил давомида тақсимланиши Дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ўн кунликлар (декада), ойлар, фасллар, мавсумлар бўйича ўрганиш мумкин. Мазкур муддатлар бўйича оқимнинг тақсимланиши дарёнинг тўйиниш манбаларига боғлиқ бўлиб, шу дарё сув режимининг хусусиятларини ўзида акс эттиради. Маълум муддатлар (декада, ой, фасл) бўйича оқимнинг йил ичида тақсимланишини йиллик оқимнинг умумий миқдорига нисбатан ҳиссаларда ёки фоизларда ифодалаш мумкин. Маълумки, йилнинг исталган муддати учун дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламасини қуйидаги кўринишда ёзиш мумкин:i i i i U Z X У    , бу ерда: i У -берилган муддат ичидаги оқим миқдори; i X - ҳавзага ёққан атмосфера ёғинлари миқдори; iZ -буғланиш миқдори; i U -шу муддат ичида намликнинг тўпланиши ёки сарфланиши. Юқоридаги тенглама элементлари орасидаги муносабат йил давомида ўзгариб туради. Бу хулоса Ўрта Осиё дарёлари учун ҳам ўринлидир, чунки улар ҳавзасида куз ва қиш фаслларида намлик тўпланиб, сарфланиш асосан баҳор ва ёз ойларида кузатилади. Шу туфайли дарёлар сув режимини ўрганишда баъзан календар йил ўрнига гидрологик йилдан фойдаланилади. Гидрологик йил намликнинг тўпланиш ва сарфланиш циклини тўла қамраб олади. Ўрта Осиёда гидрологик йил боши сифатида 1 октябр қабул қилинган. Ҳавзага ёғин фақат ёмғир кўринишида ёғса, дарё оқими унинг йил ичида тақсимланишини такрорлайди. Лекин, оқимнинг асосий қисми йилнинг совуқ даврларига тўғри келади, чунки бу вақтда ер сиртида намликнинг катталиги тупроқ-грунтларга бўладиган шимилишни камайтирса, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли эса буғланиш камаяди. Бу ҳолат ўз навбатида оқим коэффициентининг юқори бўлишини таъминлайди. Йилнинг иссиқ мавсумларида эса юқоридагиларнинг акси кузатилади. Ҳавзага ёғадиган ёғиннинг маълум қисми қор кўринишида ёғса, қор қоплами ҳосил бўлиб, фақат ҳаво ҳарорати илигандагина оқим ҳосил бўлади.

Агар дарёнинг тўйинишида бошқа манбаларнинг ҳиссаси унча катта бўлмаса, бундай дарёларда оқимнинг 70-90 фоизи баҳорга тўғри келади. Қиш узоқ давом этадиган шимолий ҳудудларда тўлинсув даври ёзга тўғри келиб, оқимнинг асосий қисми ҳам шу даврда оқиб ўтади. Баланд тоғлардан бошланадиган дарёларда, шу жумладан Амударё ва Сирдарёнинг юқори қисмидаги ирмоқларида (Вахш, Панж, Катта Норин) оқимнинг йил ичида тақсимланиши ҳаво ҳароратининг йиллик ўзгаришига мос тушади. Чунки, бундай дарёлар баланд тоғлардаги доимий қор ва музликларнинг эришидан ҳосил бўладиган сувлар ҳисобига тўйинади. Турли баландлик минтақаларидаги қор ва музликларнинг турли вақтларда эриши тўлинсув даврининг чўзилишига сабаб бўлади. Шу билан бирга уларда тўлинсув даврида, текислик дарёларига нисбатан, оқимнинг бир маромда бўлиши кузатилади. Дарёнинг тўйинишида ер ости сувлари ҳиссасининг катта бўлиши, ҳавзада кўлларнинг мавжудлиги ҳам оқимнинг йил давомида бир маромда тақсимланишига таъсир этади. Бу ҳолат Ладога кўлидан бошланадиган Нева дарёсида, Онега кўлидан бошланадиган Свир дарёсида, Сарез кўлидан бошланадиган Мурғоб (Помирдаги) дарёсида яққол кузатилади. Оқимнинг йил давомида тақсимланишига кўлнинг таъсири даражаси унинг ўлчамларига, шаклига, сув ҳажмига, кўлдан сувнинг оқиб чиқиш шароитига ва бошқаларга боғлиқдир. Оқимнинг йил давомида тақсимланишини сув сарфини кузатиш маълумотларига эга бўлган дарёларда исталган муддат учун ҳисоблаш мумкин. Қуйида оқимнинг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш жадвали келтирилган (11-жадвал).

11-жадвал Дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ҳисоблаш (Қашқадарё–Варганза қишлоғи, 1988 йил) Ойл ар I I I I II I V V V I V II V III I X X X I X II Й илc м Q / , 3 3 ,67 4 ,99 1 1,5 2 5,2 1 6,5 7 ,05 3 ,96 3 ,03 2 ,63 2 ,60 2 ,49 2 ,61 7, 19 c Т 6 10, 2 ,58 2 ,42 2 ,58 2 ,59 2 ,68 2 ,59 2 ,68 2 ,68 2 ,59 2 ,68 2 ,59 2 ,68 3 1,54 3 6 10, м W 9 ,83 1 2,0 3 0,8 6 5,2 4 4,2 1 8,2 1 0,6 8 ,12 6 ,81 6 ,97 6 ,45 6 ,99 2 26,2 , W  4 ,34 5 ,30 1 3,6 2 8,8 1 9,5 8 ,04 4 ,68 3 ,58 3 ,01 3 ,08 2 ,85 3 ,09 1 00 Изоҳ: Q -сув сарфи; T -вақт; W -оқим ҳажми Мазкур жадвал маълумотларидан фойдаланиб, дарё оқимининг йил ичида тақсимланиш чизмаси-гидрограф чизилади (31-расм).

Дарёларнинг максимал сув сарфларини ҳисоблаш Сув сарфларининг максимал қийматларини ùисоблаш гидротехник иншоотлар лойиùасини тайёрлаш ва уларни эксплуатация қилишда муùим ûрин эгаллайди. Жумладан, сув омборлари тûғонининг баландликларини белгилашда, кûприклар ва гидроузелларни қуришда сув миқдорларининг фавқулодда катта қийматлари ùақида маълумотга эга бûлиш зарурати туғилади. Сув хûжалиги амалиётида сув сарфларининг максимал қийматларини ùисоблаш қуйидаги шароитларда олиб борилади: а) гидрометрик маълумотлар етарлича узун қатор бûлганда; б) гидрометрик маълумотлар қисқа қатор бûлганда. Максимал сув сарфларини ùисоблашниинг ûзига хос хусусиятлари мавжуд бûлиб, улар қуйдагилардан иборат:

1) таъминланиш эгри чизиғи имкон қадар генетик жиùатдан бир хил бûлган максимал сув сарфларининг қийматлари учун чизилади; 2) Q max , p ни ùисоблашда унинг аниқлигини ошириш учун тарихий максимал сув сарфларини эътиборга олиш тавсия қилинади; 3) Q max , p ни ùисоблашда кафиллик тузатмаси киритилади. Бу хусусиятларга алоùида тûхталиб ûтамиз. Максимал сув сарфлари генезиси, яъни келиб чиқиши бўйича қуйидагича бўлади: а) ёмғир сувларидан ҳосил бўлган Q max ; б) эриган қор ва музлик сувларидан ùосил бûлган Q max ; в) аралаш сувлардан ùосил бûлган Q max , яъни эриган қор ва муз сувлари устига жадал ёққан ёмғир сувлари қûшилади. Максимал сув сарфларини қандай сувлар ùисобига шакилланганлигини билиш учун қуйидагича изланиш олиб борилади. Шу мақсадда Q max билан ûртача кунли сув сарфлари орасидаги боғланиш графиги чизилади. Агар Q max  f ( Q ûрт.к. ) боғланишда нуқталар зич жойлашган бûлса, яъни боғланишни ифодаловчи корелляция коэффициенти 0,7 дан катта бûлса, унда Q max эриган қор ва музлик сувлари ùисобига шаклланган деб қабул қилинади. Аксинча, нуқталар тарқоқ бûлиб, боғланиш суст ёки умуман бûлмаса, Q max ёмғир сувлари ùисобига шаклланган деб олинади. Q max ни ùисоблашда системали равишда кузатилган гидрометрик қатордан ташқари тарихий сув сатùиларини ùам ишлатиш тавсия қилинади. Бундай маълумотлар архив материалларини ûрганиш орқали аниқланади. Крицкий-Менкель ифодалари ёрдамида “ N ” қатор учун Q max қуйидаги ифода ёрдамида ùисобланади:Q N Q N n Q N n i max ( )    1 1 1 .

Максимал сув сарфларини ҳисоблашда гидротехник иншоотлар халқ хûжалигидаги аùамиятига боғлиқ ҳолда қуйидаги синфларга бûлинади: I синф иншооти, бунда таъминланиш Р  0,001-0,1% оралиқда бûлиб, N  10000 йил ва N  1000 да бир марта кузатиладиган сув сарфларининг қийматлари ùисобга олинади; II синф иншооти Р  1-2 %; N  100-50 йил; III синф иншооти Р  2-3 %; N  50-33 йил; IV синф иншооти Р  5 %. Бундан ташқари Q max ùисоблаганда кафиллик тузатмаси киритилади, унинг қиймати қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади.Q a E n Q p P max max    , бу ерда: Q max - кафиллик тузатмасининг қиймати; Е р -таъминланиш эгри чизиғи ординатасидаги ûртача квадратли хатолик, унинг қиймати махсус номограммадан С V ва Р,% ларнинг қийматларига боғлиқ ҳолда топилади; а- дарёнинг ûрганилганлик даражасини ифодаловчи коэффициент. Жумладан, етарлича яхши ûрганилган дарёлар учун а  0,7, нисбатан кам ûрганилган дарёлар учун эса а  1,5 деб қабул қилинади. Дарёларнинг минимал оқимини ҳисоблаш Дарёлар сув режимининг тўлинсув ва тошқин даврларига нисбатан кам сувлилиги билан фарқ қиладиган даври кам сувли давр деб номланади. Кам сувлиликнинг асосий сабаби сув т ў плаш ҳ авзасидан дарёга келиб тушадиган сув миқдорининг кескин камайишидир. Мана шу даврда дарёлар суви жуда камайиб кетади, яъни минимал оқим кузатилади. Ҳавзалари тоғли ҳудудларда жойлашган дарёларда минимал оқим куз-қиш мавсумига тўғри келади. Тоғолди ҳудудларидан бошланадиган дарёлар ва сойларда эса минимал оқим ёз-куз ойларида кузатилади. Дарёларнинг минимал оқимини аниқлашда кам сувли даврнинг қуйидаги элементлари аниқланади:

1.Кам сувли даврнинг бошланиш санаси, маълумки, бу сана тўлинсув даврининг тугаш вақтига тўғри келади; 2.Кам сувли даврнинг тугаш санаси, бу сана тўлинсув даврининг бошланишига мос олинса, хато бўлмайди; 3.Кам сувли даврнинг давом этиш муддати, юқоридаги саналарга асосан аниқланади; 4.Кам сувли даврдаги ўртача кўп йиллик сув сарфи, оқим модули, оқим қалинлиги; 5.Ўртача кунлик энг кичик сув сарфи ва оқим модули. Гидрологик нуқтаи-назардан яхши ўрганилган дарёлар учун ўртача ойлик энг кам сув сарфларининг қийматлари асосий гидрологик маълумотномаларда (ОГХ) келтирилган бўлади. Улар асосида ўртача ойлик минимал оқимнинг ўзгарувчанлик ва асимметрия коэффициентлари ҳисобланади. Нисбатан кам ўрганилган дарёларда ўртача ойлик минимал оқимни аниқлашда минимал оқим қатлами билан дарё ҳавзасининг ўртача баландлиги орасидаги боғлиқлик, яъни h мин. қ f ( H ўрт. ) боғланиш графигидан фойдаланилади.

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Дарё ҳавзаси ва ўзаннинг сув баланс

Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш

Гидрометрик паррак ёрдамида аниқланган тезлик асосида сув сарфини ҳисоблаш

Дарё окимига антропоген омиллар таъсирини бахолаш усуллари хакида

Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш