Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш - География - Рефераты

Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш Режа: 1. Қалқималар ёрдамида тезликни ҳисоблаш 2. Сув сарфи ва уни аниқлашда бажариладиган ишлар таркиби 3. Гидрометрик створни қуриш ва уни керакли асбоблар билан таъминлаш

Дарё ва каналларда сувнинг оқиш тезлигини ўлчаш ишлари билан юқоридаги мавзуларда танишиб чиқдик. Ушбу мавзуда асосий эътибор ўлчанган маълумотларни қайта ишлашга қаратилиб, тезликларни ҳисоблаш усуллари ҳамда бунда бажариладиган ишлар тартиби ёритилади. Вертикалдаги ўртача тезликни ҳисоблашда нуқталарда қайд этилган тезликларнинг ўртача арифметик қийматини олиш мумкин эмас. Шунинг учун вертикалдаги ўртача тезликни аниқлашда эмпирик ифодалар ва махсус графиклар тузиш усулларидан фойдаланилади. Вертикалдаги ўртача тезликни аниқлаш мақсадида қуйидаги эмпирик ифодалар таклиф этилади: 1) агар тезлик вертикалда 5 та нуқтада ўлчанган бўлса: V В  0,1 ( V с.б.  3 V 0,2  3 V 0,6  2 V 0,8  V ўз.т ); 2) тезлик З та нуқтада ўлчанган бўлса: V В  0,25 ( V 0,2  2 V 0,6  V 0,8 ); 3) тезлик 2 тануқтада ўлчанган бўлса: V В  0,5 ( V 0,2  V 0,8 ); тезлик 1 та нуқтада ўлчанган бўлса: В V 0,6 . Вертикалдаги ўртача тезлик юқоридаги ифодалар ёрдамида аниқланса, у ҳолда тезлик аналитик усул билан ҳисобланди деб аталади. Вертикалдаги ўртача тезликни аниқлашнинг, юқоридагилардан ташқари, яна график усули ҳам бор. Вертикалдаги ўртача тезликни график ёрдамида ҳисоблаш. Бунда биринчи галда тезликларнинг вертикал бўйича тақсимланиш эпюрасини чизилади. Кейин тезликни икки усул билан ҳисоблаш мумкин. Биринчи усул билан ҳисобланганда чизилган тезликэ пюрасини 2 ёки 4 ммдан бўлакларга бўламиз. Қандай қийматда бўлакларга бўлиш эпюранинг эгрилигига боғлиқ бўлади. Агар жуда эгри бўлса 2 мм қилиббўламиз. Вертикалдаги ўртача тезлик қуйидаги ифода билан ҳисобланади:

B V  n V n i i 1 . Бу усул графо-аналитик усул дейилади. Иккинчи усул қўлланганда ҳам ишни эпюра чизишдан бошлаймиз. Сўнг унинг майдони аниқланади. Майдоннинг ўлчам бирлиги м 2  сдачиқади. Уни h чуқурликка бўлиб юборсак, вертикалдаги ўртача тезлик чиқади: V   h S , с м . Бу усул графо-механик усул дейилади. Юқоридаги ҳар икки усулда насосий сиграфо механик усулдир. У вертикалдаги ўртача тезликларни аниқлашда эталон ҳисобланади. Қалқималар ёрдамида тезликни ҳисоблаш Сувнинг оқиш тезлигини ўлчашда ёки аниқлашда қўлланиладиган усуллардан яна бири қалқималар усулидир. Сув бетида сузувчи ҳарқандай қаттиқ жисм қалқима бўла олади. Қалқималар ишлаш принципи, тузилиши, кўринишига қараб бир қанча турларга бўлинади: 1) сув юзаси қалқималари; 2) чуқурлик қалқималари; 3) интегратор қалқималар; 4) гидрометрик таёқча. Сув юзаси қалқималари сув бетида оқиб боради. Улар ҳозирги кунда стандарт ҳолда ёғочдан айлана ёки крест шаклда ясалади. Дарё кенглиги100 мгача бўлса, айлана шаклдаги ( d  15-30 см; қалинлиги 2- 4 см), дарёкенглиги 100 мдан катта бўлса, қалқималарнинг крест шаклдагиси ишлатилади (узунлиги 60 см; кенглиги - 20 см; қалинлиги - 4 см ). Чуқурлик қалқималари билан маълум чуқурликдаги тезликларни ўлчаш имконини беради. Бу қалқималар 2 қисмдан иборат бўлади: 1 - қисми енгилроқ бўлиб, сув юзасида ҳаракатланади, 2-қисми эса асосий бўлиб, оғир моддадан ясалади ва маълум чуқурликда ҳаракатланади. Уларни ўзаро ип билан туташтирилади. Ипни узайтириб ёки қисқартириб туриш мумкин.

Чуқурлик қалқималари ёрдамида вертикалдаги ўртача тезликни аниқлаш мумкин. Интегратор қалқималар -чуқурлик бўйича ўртача тезликни аниқлашга имкон беради. Бунда теннис шари сув бетида ҳаракатланади. Масофа ва уни босиб ўтиш учун кетган вақт маълум бўлса, тезлик қуйидаги ифода билан ҳисобланади: V t l . Гидрометрик таёқча ўзан тубига тегмаслиги ва 0,8-0,9 h чуқурликда бўлиши керак. Бунда ҳам тезлик юқоридаги каби ҳисобланади. Қалқималар билан ўлчанган тезлик ҳақиқий тезликдан катта бўлади. Бунинг асосий сабаби турбулентликдир. Қалқималар билан тезликни ўлчашда шамолнинг бўлмаслиги, ўзанда сув ўсимликлари, музлаш ҳодисалари қайд этилмаслиги лозим. Дарё ўзани эса тўғричизиқли кўринишда бўлиши керак. Умуман юқорида танишиб чиқилган қалқималар сув ўлчаш амалиётида жуда кам қўлланилади. Лекин, қалқималарнинг ижобий томони шундаки, қирғоқда туриб сув тезлигини ўлчай оламиз. Масалан, сув тошқинлари даврида гидрометрик паррак билан тезликни ўлчаш хавфли. Бундай шароитда қалқимадан фойдаланиш анча қулай. Энг муҳими қалқималар ёрдамида тезликни аниқлашда гидрометрик парракка нисбатан камроқ вақт сафланади. Сув сарфини ўлчаш Сув сарфи ва уни аниқлашда бажариладиган ишлар таркиби Дарёларнинг сув сарфини аниқлаш гидрометриянинг энг асосий вазифларидан бири ҳисобланади ва шу туфайли унга алоҳида эътибор берилади. Чунки сув сарфи ҳақидаги маълумотлар қишлоқ ва сув хўжалигида, гидротехник иншоотларни лойиҳалаш, қуриш ҳамда уларни эксплуатация қилишда муҳим аҳамиятга эга. Ушбу мавзуда сув сарфининг

ўлчам бирликлари, ўлчаш усуллари ва сув сарфини аниқлаш вақтида ташкил қилинадиган ишлар тартиби ёритилади. Дарёнинг кўндаланг қирқимидан вақт бирлиги ичида оқиб ўтадиган сув миқдорига сув сарфи дейилади. Сувсарфи кичик ариқлар, сойлар, булоқлардас л , дарёлар ва каналларда эса с м3 ўлчам бирликларида ифодаланади, Q ҳарфи билан белгиланади. Сув сарфи ҳар қандай дарёнинг гидрологик режимини ўрганишда энг асосий кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Дарё ўзанида бўладиган ҳамма ўзгаришлар унда ҳаракатланаётган сувнинг миқдорига боғлиқ. Шу билан бирга сув режимининг ҳамма элементлари ҳам сув сарфига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Сув сарфи махсус ташкил қилинган гидрометрик створларда (кесма) маълум режа асосида ўлчаб борилади. Ана шундай ўлчашлар натижасида унинг ўртача кунлик, ўртача ойлик, ўртача йиллик, ўртача кўп йиллик ҳамда энг юқори ва энг кичик қийматлари аниқланади. Бу катталиклар бир ном билан характерли сув сарфлари деб аталади. Маълум вақт давомидаги сув сарфларининг ўртача қийматлари асосида дарёдан шу вақт ичида оқиб ўтаётган сувнинг ҳажми- оқим ҳажми аниқланади. Сув сарфини дала шароитида гидрометрик асбоблар ва усуллар ёрдамида аниқлаймиз. Сув сарфини ўлчаш вақтида қўлланиладиган усуллар икки гуруҳга ажратилади: 1) сув сарфини тўғридан - тўғри ўлчаш; 2) сув режимининг маълум элементларини ўлчаш ва кузатиш асосида сув сарфини аниқлаш. Биринчи усул ҳажм усули дейилиб, сув сарфини аниқ ўлаш имконини беради. Бу усул кўпроқ дарёлар, сойлар ва каналларда қўлланилади. Иккинчи гуруҳ усулларга қўйидагилар киради: 1) тезлик - майдон усули; 2) сув сарфини гидрометрик новлар ёки ташламалар ёрдамида аниқлаш;

3) аралаштириш усули ёки химиявий усул ҳам дейилади. Тезлик-майдон усулини қўллаб сувсарфини аниқлашда дастлаб дарёнинг кўндаланг қирқимида чуқурликлар ўлчанади. Сўнг тезлик вертикаллари танланиб, уларда сувнинг оқиш тезлигиўлчанади. Чуқурлик маълумотлари асосида элементлар майдончалар ҳисобланади. Тезлик вертикаллари билан чегараланган элементар майдончалардан оқиб ўтаётган сувсарфлари эса қўйидаги ифодалар билан ҳисобланади:  Q 1  W 1  V 1 ,  Q 2  W 2  (2 2 1 V V  ) ва ҳоказо, буерда: W 1 , W 2 -элементар майдончалар, V 1 , V 2 –элементар майдончаларга мос келадиган тезликлар. Сувсарфини гидрометрик новлар ёки ташламалар ёрдамида аниқлаш усули кўпроқ ирригацияда қўлланилади. Шу мақсадда махсус сув ўлчагич ташламаларнинг Томсон, Чеполети каби бир қанча турлари яратилган. Аралаштириш усули ёки химиявий усул кўпинча тоғ дарёларида қўлланилади. Бу усулда дарё сувига бирор химиявий модда аралаштирилади ва махсус асбоб ёрдамида сув сарфи аниқланади. Буусул мураккаб бўлгани учун амалиётда кам қўлланилади. Сувсарфини белгиланган режа асосида ўлчаб боришда қуйидаги ишларни бажариш зарур: 1) гидрометрик станция ёки пост учун дарё участкасини танлаш ва унда гидрометрик створни қуриш; 2) танланган жойнинг ҳолати ва сувсарфини аниқлаш усулларига боғлиқ ҳолда гидрометрик створни керакли асбоб ускуналар билан жиҳозлаш; 3) гидрометрик створда сувсарфини, сув юзасининг нишаблигини, музлаш ҳодисаларини, метеорологик элементларни ва бошқа сув режими элементларини систематик кузатиб бориш; 4) сувсарфини, оқим миқдорини аниқлаш ва дарё оқимининг йил давомида тақсимланишини ҳисоблаш;

5) сув сарфини аниқлаш вақтида бажариладиган барча ишларнинг махсус қўлланма талаблари даражасида амалга оширилишини узлуксиз назорат қилиб бориш. Гидрометрик створни қуриш ва уни керакли асбоблар билан таъминлаш Дарёларнинг сув сарфини аниқлаш учун аввало унда гидрометрик створ қуриш лозим бўлади. Ушбу мавзуда дарё ёки бошқа сув объектларида гидрометрик створни қуриш ҳамда уни керакли асбоблар билан жиҳозлаш, қуриш вақтида бажариладиган ишлар тартиби ёритилади. Гидрометрик створ деган дадарёнинг оқим йўналишига перпендикуляр ҳолатда ўрнатилган ва сувсарфини доимий равишда ўлчаб боришга имкон берадиган қурилма тушунилади. Гидрометрик створни дарёнинг ўртача оқим йўналишига перпендикуляр равишда ўрнатишда иккита усул қўлланилади: 1) қалқима усули; 2) гидрометрик паррак усули. Қалқима усулида дарё участкасининг чап ёки ўнг қирғоғида магистрал ўтказилади. Унинг йўналиши тахминан қирғоққа параллел бўлиши керак. Кўз билан чамалаб магистралдан оқимга перпендикуляр йўналишда камида 5 такесма туширамиз. Кесмалар оралиғи тахминан 2 В га тенг бўлиши керак (В – дарёнинг кенглиги). Биринчи кесмадан 5-10 м юқоридан дарёнинг кенглиги бўйича қалқималар оқизилади. Қалқималар биринчи кесмага етиб келиши билан секундомер ишга туширилади. Шу билан бирга қалқиманинг магистралдан қандай масофада ўтганлиги аниқ белгилаб қўйилади. Шу тарзда ҳамма қалқималарнинг кесмадан ўтган ўрни белгиланади. Ҳар бир қалқимани тезлиги аниқланади. Бунингучун V t L ифодадан фойдаланилади.

Гидрометрик паррак усулибилан створни белгилаш вақтида қуйидаги ишлар бажарилади: 1) танланган дарё участкасида кўз билан чамалаб, оқимнинг йўналишига перпендикуляр кесмани белгилаймиз; 2) белгиланган кесмада чуқурликўлчаш ишлари бажарилади; 3) дарёнинг кўндаланг профили тузилади; 4) профилнинг шаклига боғлиқ ҳолда тезлик вертикаллари белгиланади. Уларнинг сони 5 тадан 12 тагача бўлиши мумкин. Тоғ дарёларида тезлик вертикаллари характерли нуқталарда белгиланади; 5) тезлик вертикалларида 0,6h чуқурликда сувнинг оқиш тезлиги ўлчанади ҳамда унинг йўналиши аниқланади; 6) элементар сув сарфи қуйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади: q  V  h, м 2  с. буерда: V-тезлик, h-вертикалнинг чуқурлиги; 7) қисмийсувсарфи эса қуйидаги ифода билан ҳисобланади:  Q  q  b, ифодадаги b-тезлик вертикалига тегишли кенглик; 8)қисмий сув сарфларини векторлар шаклида планга туширамиз. Шу векторларнинг азимутини белгилаймиз. Кейин маълум бир нуқтани олиб, векторларни кетма-кет қўшиб борамиз ва оқим йўналишини аниқлаймиз. Агар оқим йўналишини аниқлашда юқорида қайд этилган асбоблар бўлмаса, у вақтда Жуковский усулини қўллаб, гидрометрик створ ўрни белгилаш мумкин. Бу усулда бажариладиган ишлар қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) танланган дарё участкасида кў збилан чамалаб 3 та кесма белгиланади; 2) ҳар биркесма бўйича чуқурлик ҳамда тезлик вертикаллари белгиланади; 3) чуқурликлар ўлчанади; 4) ҳар бир тезлик вертикалида 5 та нуқтада тезликлар ўлчанади; 5) тезлик вертикалларидаги ўртача тезлик аналитик усул ёрдамида аниқланади;

6) элементар сув сарфи ҳисобланади: q  V  h ; 7) ҳар бир кесма бўйича элементар сув сарфларининг дарё кенглиги бўйича тақсимланиш эпюраси чизилади; 8) эпюра створга параллел чизиқлар билан тенг бўлакларга бўлинади, бўлаклар оралиғи 0,5; 1,0; 1,5 олиниши мумкин; 9) параллел чизиқларнинг эпюра билан кесишган нуқталаридан кесмага перпендикуляр туширилади; 10) кесишган нуқталардан туширилган перпендикуляр оралиғидан оқиб ўтаётган қисмий сув сарфлари аниқланади: Q  q  b , м 3 Ғс. Гидрометрик створгидрометрик ишларни бажариш мақсадида қурилади. Дарёнинг у қирғоғидан бу қирғоғига ўтиш учун кўприк, паром ёки қайиқдан фойдаланилади. Гидрометрик кўприкни дарё кенглиги 50 м гача бўлган ҳолда қуриш мумкин. Улар 2 кўринишда бўлиши мумкин: 1) қирғоққа маҳкамлаб қурилган; 2) осма кўприк. Дарё қирғоқлари жуда тик бўлган тоғ дарёларида гидрометрик люлкалар ўрнатилади. Дарё кенглиги 150 - 200 м бўлганда гидрометрик қайиқлар қўлланилади.

Адабиётлар: 1. Барышников Н.Б., Галактионов И.И., Скородумов Д.Е. Методические указания по курсу «Гидрометрия».-Л. Гидрометеоиздат,1975. 2. БыковВ.Д., ВасильевА.В. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1965. 3. ЖелезняковГ.В. Гидрологияигидрометрия. -М.: Высш. шк, 1981. 4. КарасевИ.Ф., ВасильевА.В., СубботинЕ.С. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1991. 5. КарасевИ.Ф., ШумковИ.Г. Гидрометрия. -Л.  Гидрометеоиздат, 1985. 6. КарасевИ.ФРечнаягидрометрияиучетводныхресурсов. -Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

Похожие

Сувнинг оқиш тезлигини ўлчайдиган асбоблар

Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш

Дарё оқимини ҳисоблаш

Евросиёда бевосита ер юзасидаги ўртача ҳаво температураси

Гидрометрик паррак ёрдамида аниқланган тезлик асосида сув сарфини ҳисоблаш