Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш - География - Рефераты

Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш Режа: 1. Лойқа оқизиқлар оқимини ҳисоблаш 2. Кўллар ва сув омборларида бажариладиган гидрологик кузатишлар

Дарёда биринчи муз парчалари пайдо бўлишидан бошлаб, уларнинг баҳорда муздан тўла халос булгунига қадар ўзанда ўзига хос жараёнлар кечади. Бу давр учун дарё оқимини ҳисоблашда қуйида баён этилган бир қанча усуллардан фойдаланилади: 1. Интерполяция усули . Бу усул амалда кўпроқ қўлланилади. Бунинг учун қиш даврини ифодаловчи комплекс график чизилади. Графикда атмосфера ёғинлари ( x ), ҳаво ҳарорати ( t ), сувсатҳи ( H ) ва сув сарфининг ( Q ) даврий ўзгаришлари акс эттирилади. Сув сарфига тегишли бўлган чизмани чизишда қиш даврида нечта сув сарфи ўлчанган бўлса, шунча нуқтани жойлаштирамиз. 2. Қишки ўтиш коэффициенти (К қиш ) асосида дарё оқимини ҳисоблаш. Бу усулда дастлаб музлаш ҳодисалари бўлмаган давр учун сув сарфи Q билан сув сатҳи H орасидаги боғланиш графиги чизилади. Сўнг шу графика қиш даврида ўлчанган сув сарфлари туширилади. Табиийки, бу нуқталар музлаш ҳодисаси туфайли графикнинг чап томонига жойлашади. График асосида қишки ўтиш коэффициентини (К қиш ) аниқлаймиз: К қиш  Q қиш  Q эгрч . Графикда сув сатҳининг ягона қийматига сув сарфининг икки хил қиймати тўғри келади. Юқоридаги ифодада келтирилган Q қиш ва Q эгрч ларнинг қийматлари шу гафикдан аниқланади. Сўнг қишки ўтиш коэффициенти (К қиш ) учун хронологик график тузилади. Сув сатҳининг қиш даврида кузатилган қийматлари асосида эгричизиқдан сув сарфларини аниқлаймиз. Аниқланган сув сарфи Q ни қишки ўтиш коэффициентига кўпайтирамиз: Q қиш  Q  K . З. Қишки вақтинчалик Q f ( H ) боғланиш эгри чизиқларини чизиш усули. Бу усул амалда йирик дарёларда сув юзаси муз билан тўла қопланган даврлар учун қўлланилади. 4. Муз парчаларининг таъсири натижасида ҳосил бўлган димланиш ҳодисасини қирқиш усули .

5. Мослашган сув сатҳи графигига асосланиб, дарё оқимини ҳисоблаш усули. Лойқа оқизиқлар оқимини ҳисоблаш Юқоридаги мавзуларда қайд этилганидек, дарёларнинг лойқа оқизиқлари икки турда бўлади. Шунга боғлиқ ҳолда уларни ўлчаш ва ҳисоблаш усуллари ҳам турличадир. Ушбу мавзуда муаллақ ҳамда ўзан туби оқизиқлари сарфини ўлчаш, оқизиқлар оқимини ҳисоблаш усуллари ёритилади. Дарёларнинг лойқа оқизиқларини ўлчаш ва ҳисоблашдан асосий мақсад сув хўжалиги иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ва уларни эксплуатация қилишда зарур бўлган тегишли маълумотлар билан таъминлашдир. Шу мақсадни амалга ошириш учун оқизиқлар оқими ҳисобланади, уларнинг йил давомида вайиллараро ўзгариш қонуниятлари ўрганилади. Дарёлар лойқа оқизиқларининг асосий ташкил этувчиларидан бири- муаллақ оқизиқлар мунтазам равишда режа асосида ўлчаб борилади. Ўлчашлар сони йил давомида текислик дарёларида 20 дан кам, тоғ дарёларида эса 30 дан кам бўлмаслиги керак. Дарёларда тўлин сув ва тошқин даврларида ўлчашлар сони кўпайтирилади. Кам сувли даврда эса ҳар ойда камида бир марта ўлчаниши зарур. Дарёларда муаллақ оқизиқларни ўлчаш вақтида албатта сув сарфи ҳам ўлчанади. Сув сарфини ўлчаш вақтида қандай ишлар бажарилса, муаллақ оқизиқларни ўлчаш вақтида ҳам шу ишларни бажариш зарур бўлади. Бунда юқоридагиларга қўшимча сувнинг лойқалигидан намуна олинади. Намуна олиш вақтида қуйидаги усуллар қўлланилиши мумкин: 1.Нуқта усули. 2.Йиғинди усул. 3. Интеграцион усул. Юқоридаги усулларни қўллаш жараёнида дарё сувидан қуйидаги тартибда 4 марта намуна олинади:

1. Муаллақ оқизиқлар сарфини ҳисоблаш учун олинадиган намуна; 2. Жонли кесмада белгиланган доимий нуқтадан олинадиган намуна; 3. Оқизиқларнинг йириклигини аниқлаш мақсадида олинадиган намуна; 4.Сув ўлчаш постида олинадиган намуна. Муаллақ оқизиқларни ҳисоблашда асосан иккита усул қўлланилади: 1) аналитик усул; 2) график усул. Бу усулларнинг ҳар бири қўллашдан олдин биринчи навбатда олдинги мавзуларда келтирилган қуйидаги ифода ёрдамида дарё сувининглойқалиги (  ) ҳисобланади: V PH 10 , г  м 3 . Аналитик усул билан муаллақ оқизиқларни ҳисоблашда қуйидаги ифодадан фойдаланилади: R  0,001(К   W 1  ( 2 2 1    ) W  ...  ( 2 1 n n    ) W  K  n  W n ), кг  сек, Бу ерда: К-қирғоқ олдида тезликнинг камайишини ҳисобга олувчи коэффициент;  -бирлик кенгликка мос келадиган муаллақ оқизиқлар сарфи, қуйидаги ифода билан аниқланади:  , г  м 2  сек, Бу ерда:  -вертикалдаги ўртача лойқалик бўлиб, махсус ифодалар ёрдамида ҳисобланади. Бу ифодалар вертикалдаги ўртача тезликни ҳисоблашда қўлланиладиган ифодаларга ўхшашдир. Агар муаллақ оқизиқларни ўлчаш вақтида нуқта усулидан фойдаланилиб, намуна 5 та нуқтада олинган бўлса, ҳисоблашларда график усулни қўллаш мумкин. График усулда муаллақ оқизиқлар сарфини ҳисоблашда бажариладиган ишлар қуйидаги тартибда амалга оширилади: сув сарфи Q ни график усулда ҳисоблаб, шу графикнинг ўзидан муаллақ оқизиқлар сарфи R ни аниқлаймиз; дарё суви лойқалиги  нинг чуқурлик бўйича тақсимланиш эпюраси чизилади;

муаллақ оқизиқларнинг бирлик сарфи  аниқланади;  нинг чуқурлик бўйича тақсимланиш эпюраси чизилади; элементар оқизиқлар сарфини ( r , г  м  сек) ҳисоблаймиз, яъни  эпюрасининг майдони r ни беради; элементар оқизиқлар сарфи r нинг вертикал баландлигига бўлган нисбати вертикал бўйича оқизиқларнинг ўртача бирлик сарфини ифодалайди; оқизиқларнинг ўртача бирлик сарфининг дарё кенглиги бўйича тақсимланиш эпюраси чизилади; шу эпюрадан чуқурлик ўлчанган вертикаллар учун  аниқланади; ҳар бир чуқурлик вертикали учун элементар оқизиқлар сарфи аниқланади: r  h   ; элементар оқизиқлар сарфи r ни дарё кенглиги бўйича тақсимланиш эпюраси чизилади; шу эпюранинг майдони оқизиқлар сарфи R ни беради; Оқизиқлар сарфининг сув сарфига нисбати, яъни Q R жонли кесмадаги ўртача лойқалик  ўрт ни ифодалайди. Муаллақ оқизиқлар оқимини ҳисоблаш. Сув сарфини ҳисоблаш вақтида сув сатҳи ва сув сарфи орасидаги боғланиш графигидан фойдаланар эдик. Муаллақ оқизиқлар оқимини ҳисоблаш сув сарфига нисбатан мураккаброқ, чунки бунда оқизиқлар сарфи R га таъсир этадиган барча омилларни ҳисобга олиш қийинроқ. Муаллақ оқизиқлар оқимини ҳисоблашда иккита усул қўлланилади: 1) муаллақ оқизиқла рсарфи R билан сув сарфи Q орасидаги боғланишни, яъни R  f ( Q ) графикни чизиш; 2) жонли кесмадаги ўртача лойқаликни  ўрт  f (  бирл. ) боғланиш асосида ҳисоблаш. Биринчи усул сув режимининг йил давомидаги ўзгариши деярли бир хил бўлган катта ёки ўртача дарёларда қўлланилади. Шу билан бирга бу усулни қўллаш учун сув сарфи R йил давомида етарли даражада кўп ўлчанган

бўлиши керак. Бу ўлчашларда сув режимининг ҳамма фазалари эътиборга олинган бўлиши лозим. Иккинчи усул асосий ҳисобланиб, бу усулни қўллаганда ишлар қуйидаги тартибда бажарилади: 1) сув сарфи ва бирлик лойқаликнингхронологик графиги чизилади; 2) ўрта лойқалик  ўрт билан намуна лойқалик  конт орасидаги боғланиш ўрганилади; 3) бирлик лойқалик  бр билан ўртача лойқалик  ўрт орасидаги боғланиш чизилади; 4) муаллақ оқизиқлар сарфи R  ўрт  Q ифода ёрдамида ҳисобланади; 5) бу ерда ўртача лойқалик  ўрт  К  бр ифода билан ҳисобланади; Ўзан туби оқизиқларини ўлчаш ва ҳисоблаш усуллари. Ўзан туби оқизиқлари сарфини ўлчаш вақтида сув сарфи Q ва муаллақ оқизиқлар сарфи R ни ўлчаш биргаликда олиб борилади. Шунинг учун бажарилаётган ишларнинг тартиби, ҳажми сув сарфи Q ва муаллақ оқизиқлар сарфи R ни ўлчаш вақтидагига ўхшаш бўлади. Ҳар бир вертикалдаги ўзан туби оқизиқлари G ни ўлчаш вақтида ўлчаш аниқлигига катта эътибор бериш керак. Бунда ўзан туби оқизиқларининг ҳаракатланувчи қисмини эътиборга олиш лозим. Ўзан туби оқизиқларини йилдавомида камида 10-15 марта ўлчаш лозим. Ўлчашларда дастлаб ўзан туби оқизиқларининг элементар сарфи g аниқланади: g l t Pa   100 , г  м  сек,

буерда: Р а -намунадаги ўзан туби оқизиқларининг оғирлиги, граммда; t - кузатиш давомийлиги, секундда; l -асбобнинг оқизиқларнинг қабул қилиб олаётган қисмининг кенглиги, метрда. Ўзан туби оқизиқларининг элементар сарфи ҳар бир вертикалда аниқланади. Кейин аналитик ёки график усул ёрдамида G ҳисобланади. Кўп ҳолларда қуйидаги ифодага асосланган аналитик усулдан фойдаланилади: G  0,001(2 1g ) b 0  ( 2 2 1 g g  ) b 1  ...  ( 2 1 n n g g   )b n-1  ( 2 ng )b n ), буерда : в 1 , в 2 , …, в n-1 – тезлик вертикаллари орасидаги масофалар , яъни кенглик ; в 0 - биринчи тезлик вертикали билан қирғоқ орасидаги масофа ; в n - охирги тезлик вертикали билан қирғоқ орасидаги масофа . Ўзан туби оқизиқларининг сарфи G ни ҳисоблашда икки усулдан фойдаланиш мумкин : 1) ўзан туби оқизиқлари сарфи G билан сув сарфи орасидаги боғланишни ифодалайдиган G  f(Q) эгри чизиғига асосланган усул ; 2) интерполяция усули . Сув ўлчаш амалиётида кўпроқ биринчи усулдан фойдаланилади . Кўллар ва сув омборларида бажариладиган гидрологик кузатишлар Кўллар ва сув омборларида махсус станция ва постларни ташкил этиш Кўллар ва сув омборларининг режимини ўрганиш мақсадида уларда махсус гидрометеорологик кузатиш тармоқлари ташкил этилади. Бу тармоқлар қуйидаги таркибий тузилишларни қамраб олади: - махсус гидрометеорологик обсерваториялар; - кўл гидрометеорологик станциялари; - сузувчи гидрометеорологик станциялар; - кўл гидрометеорологик постлари; -дарёларнинг кўллар ёки сув омборларига қуйилиш қисмидаги гидрологик постлар.

Махсус гидрометеорологик обсерваториялар йирик кўллар ёки сув омборларида илмий тадқиқот ишларини ўтказиш ҳамда гидрометеорологик станциялар ва постларга раҳбарлик қилиш мақсадида ташкил этилади. Кўл гидрометеорологик станциялари ва постлари тегишли сув ҳавзаларини комплекс ўрганишни таъминлашни ҳамда халқ хўжалиги ташкилотларига гидрометеорологик хизмат кўрсатишни кўзда тутган ҳолда ташкил этилади. Сузувчи гидрометеорологик станциялар эса мураккаб сув режимига эга бўлган кўллар ва сув омборларида ташкил этилади. Кўллар ва сув омборларида амалга ошириладиган кузатишлар ва бажариладиган ишлар икки турга ажратилади: 1) стандарт кузатишлар, ягона дастур асосида амалга оширилади; 2) махсус кузатишлар, алоҳида топшириқлар асосида режалаштирилади. Кузатишлар кўллар ва сув омборларининг қирғоғида , соҳилбўйи қисмида ва сув ҳавзасининг очиқ қисмида ўтказилади. Кўллар ва сув омборларининг қирғоғида кузатишлар иккинчи разрядли метеорологик станция дастури бўйича амалга оширилади. Соҳилбўйи қисмида сув сатҳининг баландлиги, сув юзасидаги ҳарорат, музнинг қалинлиги, муз устидаги қорнинг қалинлигива зичлиги ўлчанади. Шу билан бирга тўлқин ва музлаш ҳодисалари кузатилиб борилади. Сув ҳавзаларининг очиққисмида сувдан химиявий анализ учун намуна олинади, сувнинг ҳарорати, асосий метеорологик элементлар, тўлқинлар, оқимларнинг йўналиши ва тезлиги, сувнинг оптик хусусиятлари, музлаш ҳодисалари кузатиб борилади. Махсус кузатишлар дастури эса сув юзасидан буғланиш, сгон-нагон ҳодисалари, қирғоқларнинг қайта шаклланиши, сув омборларининг лойқа босиши каби жараёнларни ўрганишни қамраб олади. Барча кўл станциялари ва постларида, юқорида қайд этилганлардан ташқари, уларда рўй берадиган ўта хавфли ва жиддий гидрологик ҳодисалар ҳам ўрганиб борилади.

Адабиётлар: 1. Барышников Н.Б., Галактионов И.И., Скородумов Д.Е. Методические указания по курсу «Гидрометрия».-Л. Гидрометеоиздат,1975. 2. БыковВ.Д., ВасильевА.В. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1965. 3. ЖелезняковГ.В. Гидрологияигидрометрия. -М.: Высш. шк, 1981. 4. КарасевИ.Ф., ВасильевА.В., СубботинЕ.С. Гидрометрия. -Л.: Гидрометеоиздат, 1991. 5. КарасевИ.Ф., ШумковИ.Г. Гидрометрия. -Л.  Гидрометеоиздат, 1985. 6. КарасевИ.ФРечнаягидрометрияиучетводныхресурсов. -Л.: Гидрометеоиздат, 1980.

Похожие

Дарё оқимини ҳисоблаш

Дарё окимига антропоген омиллар таъсирини бахолаш усуллари хакида

Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тезликларни ҳисоблаш

Дарёлар

Гидрометрик паррак ёрдамида аниқланган тезлик асосида сув сарфини ҳисоблаш