Дарёлар - География - Рефераты

Дарёлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2931.5 KB

Дарёлар Режа: 1. Дарё системаси, гидрографик тўр 2. Дарё боши, юқори, ўрта ва қуйи оқими қуйилиши 3. Дарёларнинг шакл ва ўлчам кўрсаткичлари

Дарё системаси, гидрографик тўр Дарё деб, ҳавзага ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган ер усти ва ер ости сувлари ҳисобига тўйиниб, табиий ўзанда оқувчи сув массаларига айтилади. Ўз сувини океанларга, денгизларга ва кўлларга қуядиган дарёлар бош дарё дейилади. Бош дарёлар қандай сув ҳавзасига қуйилишига боғлиқ ҳолда икки гуруҳга бўлинади: 1. Океан дарёлари- бундай дарёлар океан ёки океан билан туташ бўлган денгизларга қуйилади. Масалан, Амазонка, Амур, Дон, Дунай, Лена, Нил ва ҳоказо. 2. Континент дарёлари- берк ҳавзалардаги денгиз ёки кўлларга қуйилади ёки уларгача етиб бормаслиги мумкин. Масалан, Амударё, Сирдарё, Волга, Урал ва бошқалар. Бош дарёга қуйиладиган дарёлар унинг ирмоқлари дейилади. Ирмоқлар бош дарёга қуйилиши ҳолатига қараб тартибларга бўлинади. Бош дарёга бевосита қуйиладиган дарёлар биринчи тартибли ирмоқлар, биринчи тартибли ирмоқларга қуйиладиганлари эса иккинчи тартибли ирмоқлар дейилади ва ҳоказо (18-расм).

Бош дарё ва унинг ирмоқлари биргаликда қўшилиб, дарё системаси ни ташкил этади. Дарёлар кўпчилик ҳолларда кўллардан, булоқлардан, ботқоқликлардан, музликлардан, доимий қорликлардан бошланади. Маълум бир ҳудуддаги дарёлар, уларнинг ирмоқлари, булоқлар, кўллар, ботқоқликлар, музликлар, доимий қорликлар шу ҳудуднинг гидрографик тўрини ҳосил қилади. Дарё боши, юқори, ўрта ва қуйи оқими,қуйилиши Ўзан аниқ кўринишга эга бўлган ва доимий сув оқими кузатила бошланадиган жой дарё боши деб юритилади. Агар дарё икки сойнинг қўшилишидан ҳосил бўлса, дарё боши сифатида улар қўшилган жой қабул қилинади. Дарёнинг узунлиги эса катта ирмоқ билан қўшиб ҳисобланади. Ҳар қандай дарёни, унинг узунлиги бўйича, бир-биридан фарқ қиладиган умумий белгиларига қараб, қуйидаги уч қисмга- юқори оқим, ўрта оқим ва қуйи оқим ларга бўлиш мумкин. Тоғ дарёларининг юқори оқимлари учун нисбатан катта нишабликлар хос бўлиб, шу туфайли сувнинг оқиш тезлиги ҳам анча катта бўлади. Бу эса ўз навбатида ўзанда эрозия жараёнининг жадал боришига олиб келади. Дарёнинг ўрта оқимида унинг нишаблиги ва сувнинг оқиш тезлиги камаяди. Энг муҳими, дарёнинг сувлилиги ортади. Дарёнинг қуйи оқими да нишаблик ва сувнинг оқиш тезлиги янада камаяди. Бу қисмда тезлик камайиши натижасида оқизиқлар чўка бошлайди. Аксарият ҳолларда дарёнинг қуйи оқимида дарё узунлиги бўйича ундаги сув миқдори камая боради. Дарё кўлга, денгизга ёки иккинчи бир дарёга қўшиладиган жой унинг қуйилиши дейилади. Кўлларга, денгизларга қуйиладиган йирик дарёларнинг қуйилиш қисмида улар тармоқланиб, ўзаннинг мураккаб шакллари- дельталар ҳосил қилади. Бу жараёнга денгиз ёки кўлдаги сувнинг тўлқинла - ниши, кўтарилиши, пасайиши ва бошқа омиллар сабаб бўлади. Қурғоқчил ҳудудларда эса дарёлар баъзан қуйилиш қисмига етиб

бормайди. Бунда дарё сувининг катта қисми буғланишга, ўзан тубига шимилишга ва асосан суғоришга сарф бўлади. Ўрта Осиё ва мамлакатимиздаги кўпгина дарёлар (Мурғоб, Тажан, Сангзор, Зарафшон, Қашқадарё)ни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. Сувайирғичлар, дарё ҳавзаси ва сув тўплаш майдони Ер сиртига ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган сувни икки қарама-қарши йўналишдаги ёнбағирлар бўйича тақсимлайдиган энг баланд нуқталар ўрни сувайирғич чизиғини ҳосил қилади. Ер куррасининг қуруқлик қисмига ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган юза сувларни жаҳон сувайирғич чизиғи қуйидаги икки йўналишда тақсимлайди: 1. Тинч-Ҳинд океанлари йўналишида; 2. Атлантика-Шимолий Муз океанлари йўналишида. Жаҳон сувайирғич чизиғи Жанубий Америкадаги Горн бурнидан бошланиб, Анд, Кордильера тоғларидан Беринг бўғозига, ундан Чукотка тизмалари, Анадир ясси тоғлари, Гидан, Становой, Яблоновой, Марказий Осиё тоғликлари, Тяншан, Помир, Копеттоғ, Арабистон ярим оролининг шимолий қисми, Африкада эса меридиан йўналиши бўйича ўтади. Материкнинг жанубий қисмига яқинлаша борганда Ҳинд океани қирғоқлари томон бурилади (Дунё табиий картасига қаранг). Жаҳон сувайирғич чизиғидан ташқари нисбатан кичик ўлчамлардаги қуйидаги сувайирғичлар мавжуд. Ички сувайирғичлар -материкларга ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган сувни океанга туташ (чекка ҳудуд) ва берк (ички оқимли ҳудуд) ҳавзалар бўйича тақсимлайди. Орол-Каспий берк ҳавзасини чегаралайдиган сувайирғич чизиғи ички сувайирғичларга мисол бўлади; Океан ва денгиз сувайирғичлари- сувни океанлар ва денгизлар ҳавзалари бўйича тақсимлайди; Дарё сувайирғичлари- дарёлар сув тўплайдиган ҳавзаларни бир-биридан ажралиб туришини таъминлайди. Тоғли ҳудудларда сувайирғичлар тоғ чўққиларининг энг баланд

нуқталаридан ўтади ва уни аниқ ўтказиш мумкин. Бироқ, текислик ҳудудларда, бунинг аксича, сувайирғич чизиғини ўтказиш анча мураккабдир. Юқорида айтиб ўтилганидек, дарёлар ер усти ва ер ости сувлари ҳисобига тўйинади. Шунга мос равишда ер ости ва ер усти сувайирғичлари бўлади. Ер сиртининг дарё системаси жойлашган ва сувайирғич чизиқлари билан чегараланган қисми дарё ҳавзаси дейилади . Дарё системаси сув йиғадиган майдон сув тўплаш майдони дейилади. Кўпчилик ҳолларда дарё ҳавзаси ва сув йиғилиш майдони мос тушади. Лекин, айрим ҳолларда сув йиғилиш майдони дарё ҳавзаси майдонидан кичик бўлади. Масалан, Обь билан Иртиш, Иртиш билан Ишим дарёлари орасидаги кичик дарёчалар бош дарёга етиб боролмайди, натижада улар сув тўплайдиган майдон асосий дарёга сув бермайди. Дарёларнинг шакл ва ўлчам кўрсаткичлари Дарё системасининг шакл ва ўлчам кўрсаткичлари. Бир дарё иккинчисидан узунлиги, ирмоқлари сони, уларнинг Ер сиртида жойлашиш шакли ва бошқа кўпгина белгилари билан фарқланади. Мазкур фарқларни дарё системасининг қуйидаги морфологик ва морфометрик, яъни шакл ва ўлчам кўрсаткичларини солиштириш орқали аниқлаш мумкин: - бош дарё ва унинг узунлиги; - ирмоқлар ва уларнинг узунликлари; - дарёнинг эгрилиги; - дарё тармоқларининг зичлиги; - дарё ёки дарёнинг маълум қисмининг нишаблиги. Бош дарёнинг узунлиги (L) унинг бошланишидан қуйилиш жойигача бўлган масофа билан аниқланади. Ирмоқларнинг узунликлари) ,..., , ( 2 1 n   ҳам бош дарё узунлиги каби аниқланади. Лекин бунда дастлаб ирмоқларнинг тартибларини белгилаб олиш зарур. Дарёнинг эгрилиги эгрилик коэффициенти билан ифодаланади. Эгрилик

коэффициенти деб, дарёнинг бошланиш ва қуйилиш нуқталарини туташтирувчи тўғри чизиқ узунлигининг дарёнинг ҳақиқий узунлигига нисбатига айтилади (19-расм), яъни, L К АВ э   бу ерда АВ -дарёнинг бошланиш (А) ва қуйилиш (В) нуқталарини туташтирувчи тўғри чизиқнинг узунлиги, L-дарёнинг узунлиги. Эгрилик коэффициенти доим бирдан кичик, яъни К э < 1,0 бўлиб, ўлчам бирлигига эга эмас. Дарё тармоқларининг зичлигини ифодалаш учун дарё тармоқларининг зичлик коэффициентидан фойдаланамиз. Дарё тармоқларининг зичлик коэффициенти деб, бош дарё ва унинг ирмоқлари билан биргаликдаги узунликлари йиғиндисининг шу дарё системаси жойлашган ҳавза майдонига бўлган нисбатига айтилади, яъни  қ   F L i   , ифодада L-бош дарё узунлиги,  i -ирмоқлар узунликларининг йиғиндиси, F-дарё системаси жойлашган ҳавза майдони. Мазкур коэффициент кмҒкм 2 ўлчам бирлигида ифодаланади. Дарёнинг нишаблиги деб, унинг ўрганилаётган қисмидаги баландликлар фарқини шу қисм узунлигига бўлган нисбатига айтилади:   L h L Н Н      2 1 , бу ерда: 2 1 H H h    бўлиб, дарёнинг ўрганилаётган қисмидаги баландликлар фарқи, км да; L-дарёнинг шу қисми узунлиги, км да. Нишаблик ўлчам бирлигига эга эмас, лекин айрим ҳолларда промилда(  0 ), яъни баландликнинг дарёнинг ҳар 1000 м узунлигига тўғри келадиган ўртача пасайиши кўринишида ифодаланади. Дарё нишаблиги, асосан жойнинг рельефига боғлиқ бўлиб, унинг энергияси миқдорининг кўрсаткичидир. Тоғ дарёларида нишаблик катта бўлгани учун улар катта энергия манбаларига эга.

Дарё ҳавзасининг шакл ва ўлчам кўрсаткичлари. Дарё ҳавзалари бир-биридан шакллари, ўлчамлари ва бошқа белгилари билан фарқ қилади. Ана шу шакл ва ўлчамларни қуйидаги кўрсатгичлар орқали ифодалаш мумкин: - дарё ҳавзасининг майдони; - дарё ҳавзасининг узунлиги; - дарё ҳавзасининг кенглиги; - дарё ҳавзасининг симметриклик даражаси; - дарё ҳавзасининг ўртача баландлиги; - дарё ҳавзасининг ўртача нишаблиги. Дарё ҳавзасининг майдони (F) ни аниқлаш учун дастлаб у картада сувайирғич чизиқлари билан чегаралаб олинади. Сўнг, масштаб ҳисобга олинган ҳолда, планиметр ёки ўлчов катакчалари (палетка) ёрдамида унинг майдони аниқланади. Ўлчам бирлиги-км 2 . Дарё ҳавзасининг узунлиги (L ҳ ) дарёнинг қуйилиш жойидан сувайирғич чизиғида энг узоқда жойлашган нуқтагача бўлган масофани туташтирадиган тўғри чизиқнинг км да аниқланган узунлигига тенгдир. Дарё ҳавзасининг энг катта (В мах ) ва ўртача (В ўрт ) кенгликлари бир- биридан фарқ қилади. Ҳавзанинг энг катта кенглиги дарё ҳавзасининг энг кенг жойидан ҳавза узунлигини ифодалайдиган чизиққа нисбатан ўтказилган перпендикулярнинг узунлигидан иборатдир. Ҳавзанинг ўртача кенглиги эса қуйидаги ифода ёрдамида ҳисоблаб топилади:. х рт L F  ы Дарё ҳавзасининг симметриклик даражаси бош дарёга нисбатан аниқланади. Уни ифодалаш учун ҳавзанинг асимметрия коэффициенти дан фойдаланилади. Асимметрия коэффициенти қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:

, F F F К у ч а  бу ерда чF -ҳавзанинг бош дарёга нисбатан чап қисмида жойлашган майдони, у F -мос равишда ўнг қисмида жойлашган майдони. Ифодадан кўриниб турибдики, асимметрия коэффициенти ўлчам бирлигига эга эмас.

Дарё ҳавзасининг ўртача баландлиги ўзгариши билан табиий омиллар ҳам ўзгариб боради. Бу ўзгаришлар дарёларнинг гидрологик режимига ҳам ўз таъсирини ўтказади. Шуни ҳисобга олиб, ҳар бир дарё ҳавзасининг ўртача баландлиги аниқланади. Дарё ҳавзасининг ўртача баландлиги (Н ўрт )ни икки усул билан аниқлаш мумкин: а) ҳисоблаш ифодаси ёрдамида; б) дарё ҳавзасининг гипсографик эгри чизиғи ёрдамида. Биринчи усулда дарё ҳавзасининг ўртача баландлигини қуйидаги ифода ёрдамида ҳисоблаш мумкин: , ... 2 2 1 1 F f h f h f h n n урт         бу ерда nf f f ,..., , 2 1 -горизонталлар билан чегараланган майдонлар, nh h h ,..., , 2 1 -горизонталлар билан чегараланган майдонларнинг ўртача баландликлари (19-расм). Ҳавзанинг ўртача баландлигини иккинчи усул билан аниқлаш учун ҳавзанинг гипсографик эгри чизиғи (ҳавза майдонининг баландликка мос равишда ортиши) графиги чизилади (20-расм). Графикда ҳавза майдонининг 50 фоизига мос келадиган баландлик ҳавзанинг ўртача баландлигини ифодалайди.

Ҳавзанинг ўртача нишаблиги қуйидаги ифода билан аниқланади:F h n х               2 ... 2 2 1 1     , ифодада h -горизонталлар фарқи, n   ,..., , 2 1 -горизонталларнинг узунликлари, F -ҳавза майдони. Нишабликни ўнли каср кўринишида ёки промилларда ифодалаш мумкин. Дарё водийси ва ўзани Дарё водийси ва унинг элементлари. Дарё водийси сув оқимининг ер сиртида бажарган иши натижасида вужудга келади. У дарёнинг бошланишидан қуйи қисми томон кетган ясси ёнбағирлари ва нишаблиги билан характерланади. Ҳар қандай дарё водийсида қуйидаги элементлар мавжуд бўлади(21-расм): -дарё ўзани -водийнинг оқар сув эгаллаган қисми; -қайир -дарёда тошқин ёки тўлинсув бўлганда водийнинг сув босадиган қисми; -водий туби -дарё ўзани ва қайир биргаликда водий туби деб аталади; -тальвег- дарё узунлиги бўйича ўзандаги энг чуқур нуқталарни туташтирадиган эгри чизиқ; -террасалар -ёнбағирлардаги горизонтал ёки бир оз қияликка эга бўлган майдончалар; -ёнбағирлар -водий тубини икки ёндан чегаралаб турувчи ва дарёга қараб қия жойлашган майдонлар; -водий қоши -водий узунлиги бўйича ёнбағирларнинг энг юқори нуқталарини туташтирувчи чизиқ. Дарё водийсининг тузилиши, шакли ва ўлчамлари дарёнинг сув режимига катта таъсир кўрсатади. Дарё ўзани ва унинг кўндаланг қирқими. Дарё ўзанининг шакли водийнинг тузилиши, дарёнинг сувлилик даражаси, ўзанни ташкил этган

жинсларнинг геологик турига боғлиқ ҳолда дарё узунлиги бўйича ўзгарувчан бўлади. Дарё ўзанининг шакли планда изобаталар билан ифодаланади. Изобаталар-дарё ўзанида бир хил чуқурликдаги нуқталарни туташтирувчи чизиқлардир. Гидрологияда дарё ўзанининг кўндаланг қирқими муҳим аҳамиятга эгадир (21-расм). Дарёнинг оқим йўналишига перпендикуляр қирқим ўзаннинг кўндаланг қирқими дейилади. Кўндаланг қирқимнинг сув оқаётган қисми эса жонли кесма майдони деб номланади. Баъзан кўндаланг қирқимда сув оқмайдиган жой учрайди. Улар ҳаракатсиз-ўлик майдон дейилади. Қуйида кўндаланг қирқимнинг асосий гидравлик элементлари устида қисқача тўхталамиз. Кўндаланг қирқим юзаси (W ) дарёда бажарилган чуқурлик ўлчаш ишлари натижасида олинган маълумотлардан фойдаланиб, қуйидаги ифода ёрдамида (м 2 да) аниқланади:

     , 2 ... 2 2 5 6 2 2 1 1 1 h в в h h h в W        Ифодада 5 2 1 ,..., , h h h -ўлчанган чуқурликлар; 6 2 1 ,..., , в в в -чуқурлик ўлчанган нуқталар орасидаги масофалар (кенгликлар). Кўндаланг қирқимнинг намланган периметри (P) ўзан туби чизиғининг узунлигидан иборатдир. Кўндаланг қирқимнинг гидравлик радиуси (R) қуйидаги ифода ёрдамида ҳисоблаб топилади: P W R  . Кўндаланг қирқимнинг сув юзаси бўйича кенглиги, аниқроғи дарёнинг кенглиги (B) бевосита ўлчаб аниқланади. Кўндаланг қирқимда энг катта ва ўртача чуқурликлар фарқланади. Энг катта чуқурлик ( maxh ) ўлчаш натижалари таҳлилига асосан аниқланади. Кўндаланг қирқимнинг ўртача чуқурлиги эса ( уртh ) қуйидаги ифода ёрдамида ҳисоблаб топилади: В W hурт  . Дарё ўзани кўндаланг қирқимининг барча гидравлик катталиклари дарёда сувнинг оз ёки кўплигига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Дарёларнинг бўйлама қирқимлари. Маълумки, дарёда сувнинг ҳаракати-оқиши баландликлар фарқи туфайли юзага келади. Дарё узунлиги бўйича баландликнинг ўзгаришини бўйлама қирқимларда тасвирлаш мумкин. Дарёларнинг бўйлама қирқимлари сув юзаси ёки ўзан туби бўйича олинган баландлик маълумотлари асосида чизилади. Бўйлама қирқимлар жойнинг геологик тузилишига, рельефига боғлиқ ҳолда турли дарёларда турлича шаклларга эга бўлади. Уларни умумлаштириб, қуйидаги турларга ажратиш мумкин (22-расм).

Ботиқ бўйлама қирқим- тоғлардан текисликка оқиб тушадиган дарёларда кузатилади. Дарёнинг тоғли қисмида нишаблик катта бўлиб, текисликка чиққач нишаблик камаяди. Амударё ёки Сирдарёнинг бўйлама қирқими бу турга ёрқин мисол бўлади. Тўғри чизиқли бўйлама қирқим- текислик дарёларида кузатилади. Бу турга мисол сифатида Волга дарёсининг бўйлама қирқимини кўрсатиш мумкин. Қабариқ бўйлама қирқим- тоғ платоларидан бошланадиган кичик дарёларга хосдир. Поғонали ёки зинасимон бўйлама қирқим- асосан тоғ дарёлари учун характерлидир. Лекин, бундай шаклдаги бўйлама қирқимлар текислик дарёларининг баъзи қисмларида ҳам учрайди. Дарёнинг бўйлама қирқими унда мавжуд бўлган энергия миқдорининг узунлик бўйича ўзгаришини яққол тасвирлайди. Дарёларнинг сув режими Дарёда оқаётган сув миқдори, яъни сув сарфи, сув юзаси сатҳининг ҳолати, унинг оқиш тезлиги, ҳарорати, эриган моддалар оқими миқдори ва бошқалар маълум омиллар таъсирида вақт бўйича ўзгариб туради. Дарёда мана шу қайд этилган элементларнинг бир бирига боғлиқ ҳолда ўзгариши унинг сув режимини ифодалайди. Сув сарфи (Q) деб, дарёнинг кўндаланг қирқимидан вақт бирлиги ичида оқиб ўтадиган сув миқдорига айтилади. У м 3 Ғс ёки лҒс ларда ифодаланади. Сув сатҳи (Н) -маълум бир ўзгармас, горизонтал ҳолатдаги доимий ”0” текисликка нисбатан ўлчанадиган сув юзаси баландлигидир. У см ларда ифодаланади. Сувнинг оқиш тезлиги ( ) мҒс ларда ифодаланиб, унинг қийматини кўндаланг қирқимнинг айрим нуқталарида, алоҳида вертикаллар ёки бутун

жонли кесма бўйича ўртача қиймат сифатида аниқлаш мумкин. Юқоридагилар билан бир қаторда дарё сувининг ҳарорат режими, гидрохимиявий режимини ўрганиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шуларни эътиборга олиб, қуйида дарёлар сув режимининг барча элементлари алоҳида мавзуларда ёритилади. Дарёлар сув режимининг даврлари Дарёлар сув режимининг йиллик ўзгаришини бир неча характерли қисмларга-кўп сувли, яъни тўлинсув, кам сувли ва тошқин даврларига ажратиш мумкин. Улар умумий ном билан сув режими даврлари деб аталади. Даврлар сони турли табиий-географик зоналарда жойлашган дарёлар учун турлича-иккитадан то тўрттагача бўлиши мумкин. Масалан, текислик ҳудудларида қуйидаги тўрт давр кузатилади: баҳорги тўлинсув даври (половодье), ёзги кам сувли давр (ёзги межень), кузги тошқин даври (паводок), қишки кам сувли давр (кузги межень). Баъзи текислик дарёларида кузги тошқин даври кузатилмаслиги мумкин, ёзги тўлинсув даври узоқ муддатга чўзиладиган дарёларда эса ёзги кам сувли давр кузатилмайди. Ўрта Осиёнинг нисбатан йирик дарёларида эса асосан иккита давр, баҳорги-ёзги тўлинсув даври ва кузги-қишки кам сувли давр кузатилади. Тўлинсув даври деб, дарёда сувнинг кўпайиши ҳар йили деярли бир хил мавсумда такрорланадиган ва узоқ вақт (2-6 ой) давом этадиган даврга айтилади. Бу даврда дарё қайирлари сув остида қолади. Сув сатҳининг кескин кўтарилиши эса айрим ҳолларда кўнгилсиз ҳодисаларга сабаб бўлади. Тўлинсув даврининг асосий элементларига қуйидагилар киради: тўлинсув даврининг бошланиш вақти, кўтарилиш тезлиги ва бу кўтарилишнинг давом этиш вақти, тўлинсув даврининг баландлиги ва чўққиси, тўлинсув даврининг пасайиши ва бу пасайишининг давом этиш вақти, тўлинсув даврининг тугаш вақти, тўлинсув даврининг умумий давом этиш вақти, тўлинсув давридаги оқим ҳажми.

Тошқин даври деганда, дарё ҳавзасига ёққан жала ёмғирлар натижасида дарёдаги сув сатҳи ва сарфининг жуда тез ортиши ва шундай кескин камайиши тушунилади. Тошқин даври ўзининг қисқа муддатлилиги, оқим ҳажмининг нисбатан кичиклиги ҳамда айни бир дарёда бутун йил давомида турли даврларда кузатилиши билан тўлинсув давридан фарқ қилади. Тоғли ҳудудларда, жумладан Ўрта Осиё дарёларида ҳаво ҳароратининг кескин кўтарилиши натижасида қор ёки музликларнинг жадал эриши ҳисобига ҳам тошқинлар кузатилиши мумкин. Кам сувли давр -дарёлар сув режимининг тўлинсув ва тошқин даврларига нисбатан кам сувлилиги билан фарқ қиладиган давридир. Кам сувлиликнинг асосий сабаби сув тўплаш ҳавзасидан дарёга келиб тушадиган сув миқдорининг кескин камайишидир. Сув режимининг турларига кўра дарёларни оддий ва мураккаб режимли дарёлар га ажратиш мумкин. Ўз сувини ҳар хил географик зоналардан йиғадиган катта дарёлар учун (Нил, Амур, Енисей, Печора, Дунай ва бошқалар) мураккаб режим хосдир. Бир хил географик зонада жойлашган ўрта ва кичик дарёлар оддий режимга эга бўлади. Дарёларни сув режими даврларига кўра гуруҳларга ажратиш, яъни таснифлаш мумкин. Б.Д.Зайков МДҲ ҳудудидаги дарёларни қуйидаги 3 та гуруҳга бўлди (23-расм): а) тўлинсув даври баҳорда кузатиладиган дарёлар; б) тўлинсув даври ёзда кузатиладиган дарёлар; в) тошқинли сув режимига эга бўлган дарёлар.

Ўрганилаётган ҳудудда тўлинсув даври баҳорда кузатиладиган дарёлар кўпчиликни ташкил этади. Тўлинсув даврининг хусусиятларига ва сув сарфи ҳамда сув сатҳи режимларининг бошқа даврлардаги ўзгаришларига боғлиқ ҳолда бу гуруҳдаги дарёлар бешта турга бўлинади: Қозоғистон, Шарқий Европа, Ғарбий Сибир, Шарқий Сибир ва Олтой турлари. Тўлинсув даври йилнинг илиқ вақтларида кузатиладиган дарёлар гуруҳига Узоқ Шарқ ва Тяншан турлари киради. Тошқинли режимга эга бўлган дарёларда тўлинсув даври бўлмайди. Улар катта ёки кичик вақт оралиқларига бўлинган, кетма-кет кузатиладиган ёмғирли тошқин даврлари билан ажралиб туради. Бу гуруҳдаги дарёлар нисбатан кам тарқалган. Тошқин даврининг йил давомида тақсимланишига кўра ушбу гуруҳ дарёлари қуйидаги учта турга бўлинади: Қора денгиз бўйи, Қрим ва Шимолий Кавказ. Бу таснифни ҳозирги кун талабларига тўла жавоб беради, деб бўлмайди. Турли баландлик зоналаридан сув тўплайдиган ва шу туфайли турлича тўйиниш манбаларига эга бўлган Ўрта Осиё дарёларининг ягона- Тяншан турига киритилиши бунинг ёрқин мисолидир. Дарёларнинг тўйиниш манбалари Дарёлар тўйинишининг асосий манбаи атмосфера ёғинларидир. ¨мғир кўринишида тушган ёғинлар ер юзасида оқим ҳосил қилади ва дарёлар тўйинишининг бевосита манбаи бўлади. Агар ёғин қор кўринишида ёғса, у ер сиртида йиғилиб, ҳаво ҳарорати кўтарилгач эрийди. Қорнинг эришидан ҳосил бўлган сувлар ҳам дарёлар тўйинишида қатнашади. Ер юзасининг баланд тоғли қисмига ёққан қорлар бир ёз мавсумида эриб улгурмайди, натижада у ердаги қор заҳирасини бойитиб, доимий қорликлар ва музликларни тўйинтиради. Ана шу баланд тоғлардаги асрий

қорликлар ва музликлар суви дарёлар тўйинишининг яна бир манбаи ҳисобланади. ¨мғир сувлари ҳамда қор ва музликларнинг эришидан ҳосил бўлган сувларнинг бир қисми ер остига сизилиб, грунт ва ер ости сувларига қўшилади. Ер ости ва грунт сувлари ҳам дарё ўзанига секин асталик билан қўшилади, натижада дарёларда доимий сув бўлиши таъминланади. Шундай қилиб, дарёлар тўйинишининг тўрт манбаи мавжуддир: - ёмғир сувлари; - мавсумий қор қопламининг эришидан ҳосил бўлган сувлар; - музликлар нинг эришидан ҳосил бўлган сувлар; - ер ости сувлари . Юқорида айтилган манбалардан ҳосил бўлиб, дарёларга қўшиладиган сув миқдори турли ҳудудларда турлича қийматларга эга бўлади. Бу миқдор дарё ҳавзасининг иқлим шароитига боғлиқ ҳолда йил фасллари бўйича ўзгариб туради. Дарёларнинг тўйиниш манбалари бўйича таснифи Дарёларнинг тўйинишида иштирок этувчи манбалардан ҳар бирининг йиллик оқимга қўшган ҳиссасини миқдорий баҳолаш муҳим аҳамиятга эга. Бу соҳадаги дастлабки ишлар ўтган асрнинг 40-йилларида М.И.Львович томонидан амалга оширилган. Натижада у дарёларнинг тўйиниш манбалари бўйича таснифини ишлаб чиқди. Ушбу тасниф бўйича Ер юзасидаги дарёлар 38 турга бўлинади. Шундан 20 таси Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги ҳудудида учрайди. Ҳар бир тўйиниш манбаи - қор қоплами, ёмғир сувлари ва грунт сувларини миқдорий баҳолашда М.И.Львович қуйидаги оралиқларни қабул қилди: 80 фоиздан кўп, 50-80 ва 50 фоиздан кам. Тўйинишида музликларнинг эришидан ҳосил бўладиган сувлар иштирок этадиган дарёларда жуда кам ҳоллардагина музликларнинг салмоғи

50 фоиздан кўп бўлади. Шу сабабли, мазкур тўйиниш манбаининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олиб, улар учун алоҳида чегара берилган: 50 фоиздан кўп, 50-25 ва 25 фоиздан кам. Агар йиллик оқимнинг 80 фоизидан кўпроғи учта тўйиниш манбаидан бири, масалан, қор ҳисобига тўғри келса, бу дарё Львович таснифи бўйича тоза ҳолда қор сувлари ҳисобига тўйинувчи дарёлар турига киради. Агар тўйиниш манбаларидан бири, масалан, қор сувларининг йиллик оқимдаги салмоғи 50-80 фоиз атрофида бўлса, унда дарё асосан қор сувларидан тўйинувчи дарёлар турига киритилган. Ниҳоят, дарё оқимида учта тўйиниш манбаларидан ҳар бирининг салмоғи 50 фоиздан кам бўлса, бу дарё аралаш манбалар ҳисобига тўйинувчи турга киритилган. Ўрта Осиё дарёларининг тўйиниш манбаларига кўра таснифлари. Дарёларнинг тўйиниш манбаларини ўрганиш ва аниқлаш улар сувидан самарали фойдаланишда муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабли Ўрта Осиёда гидрология фанининг ривожланишига катта ҳисса қўшган олим В.Л.Шульц 1944 йилда ҳудуд дарёларининг тўйиниш манбаларига кўра таснифини ишлаб чиққан. Унда қайд этилишича, Ўрта Осиё дарёларининг умумий тўйинишида қор сувлари бошқа манбалар-музлик, ёмғир сувлари ва ер ости сувларига нисбатан устун туради. Бироқ қор сувлари ва шунингдек бошқа хил манбаларнинг йиллик оқимдаги салмоғи турли дарёларда турлича бўлади. Бошқача қилиб айтганда, турли дарёларнинг тўйиниш шароитлари ҳам турличадир. Шу сабабли В.Л.Шульц, асосан ер ости сувларидан тўйинувчи кичик дарёларни ҳисобга олмаган ҳолда, Ўрта Осиё дарёларини қуйидаги тўрт турга бўлади: 1. Музлик-қор сувларидан тўйинадиган дарёлар; 2. Қор-музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар; 3. Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар; 4. Қор-ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар. Ушбу таснифда дарёларнинг қайси турга мансублигини белгиловчи

мезонлар 10-жадвалда келтирилган.

10-жадвал Дарёларнинг тўйиниш шароитига боғлиқ ҳолда қайси турга мансублигини белгиловчи мезонлар Тўйиниш шароитига боғлиқ ҳолда дарёларнинг турлари Дарёлар қайси турга киришини кўрсатувчи мезонларVI III IX VII W W     , IX VII W  й иллик оқимга нисбатан % ҳисобида Сув энг кўп бўладиган ойлар Музлик қор сувларидан тўйинадиган дарёлар 1,00  38 VII, VIII Қор музлик сувларидан тўйинадиган дарёлар 0,99  0,2 6 37  17 V, VI Қор сувларидан тўйинадиган дарёлар 0,25  0,1 8 16  12 IV, V Қор ёмғир сувларидан тўйинадиган дарёлар 0,17  0,0 01 11  0 III, IV, V Одатда дарёнинг тўйиниш манбалари миқдорини аниқлашда оқимнинг

йиллик гидрографидан фойдаланилади. Маълумки, оқим гидрографи деб, ўртача кунлик сув сарфларининг йил ичида ўзгаришини ифодалайдиган даврий чизмага айтилади (24-расм). 1 − ер ости сувлари ҳ иссаси, 2− мавсумий қорлар ҳиссаси, 3− ёмғир сувлари ҳиссаси, 4−баланд тоғлардаги доимий қор ва музликлар сувлари ҳиссаси. Оқим гидрографини айрим тўйиниш манбалари бўйича вертикал ташкил этувчиларга ажратиб, таҳлил қилиш асосида дарё сувининг тўйиниш манбалари миқдори баҳоланади. Тўйиниш манбалари миқдорини баҳолашнинг бундай усули биринчи марта таниқли гидролог олим В.Г.Глушков томонидан ишлаб чиқилган.

Дарёларнинг лойқа оқизиқлари Дарёларнинг лойқа оқизиқларини ўрганиш катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Оқизиқлар режимини тўғри баҳолай олмаслик халқ хўжалигига катта зарар келтиради. Бунга кўплаб мисоллар айтиб ўтиш мумкин. Масалан, Туркманистондаги Мурғоб дарёсига қурилган, сув сиғими 75 млн. м 3 бўлган Султонбент сув омбори қисқа муддат ичида лойқа оқизиқлар билан тўлиб қолган. Доғистонда қурилган Оқсув сув омбори ҳам фойдаланишга топширилгандан кейинги уч йилдаёқ лойқа оқизиқлар билан тўлиб, яроқсиз ҳолга келиб қолган. Юқоридаги ишларни бажаришда оқизиқларнинг миқдори, йил ичида тақсимланиши, гранулометрик таркиби ҳақидаги маълумотларга эҳтиёж сезилади. Шу сабабли дарёларда сув режимининг элементлари билан бир вақтда оқизиқларни ҳам доимий стационар равишда мунтазам кузатиб бориш йўлга қўйилган. Бундай кузатишлар Ўрта Осиёда биринчи марта 1909 йилда В.Г.Глушков раҳбарлигида ташкил этилди. Дарё оқизиқлари деб сув оқими билан биргаликда ҳаракатланадиган ва ўзан ҳамда қайир ётқизиқларини ҳосил қилувчи қаттиқ заррачаларга айтилади. Дарё оқизиқлари сув тўплаш ҳавзаси юзасидан ва дарё тизими ўзанларидан бўладиган ювилиш ҳисобига, бошқача қилиб айтганда, сув эрозияси натижасида ҳосил бўлади. Дарё оқизиқларининг ҳосил бўлишида табиий ва химиявий емирилишларнинг ҳам роли катта. Табиий емирилиш ҳаво ҳароратининг тебраниши билан боғлиқдир. Қуёш радиациясининг миқдорига боғлиқ ҳолда тоғ жинслари кенгайиши ёки торайиши мумкин. Маълумки, турли жинсларнинг кенгайиш коэффициентлари турличадир. Мана шу ҳолат тоғ жинсларида ёриқлар ҳосил бўлишига, дарз кетишига сабаб бўлади. Тоғ жинсларининг дарз кетган оралиқларига сув тушади. Ҳарорат пасайгач сув яхлаб, кенгаяди. Кенгайиш натижасида жинсларнинг бўлакларга ажралиши (емирилиши) тезлашади. Бу жараён узлуксиз давом этади. Бундай табиий

емирилиш баландлик ортиб бориши билан кучайиб боради, чунки баланд тоғли ҳудудларда ҳарорат кескин ўзгариб туради. Химиявий емирилишда асосий ўринларни ер ости сувари ва ҳаво эгаллайди. Бу жараён иссиқ ва шу билан бирга нам иқлимли районларда тез кечади. Химиявий емирилишга оҳактошлар, доломитлар жуда осон берилади. Карст ҳодисалари химиявий емирилишлар натижасидир. Табиий ва химиявий емирилишлар (нурашлар), ана шу таъсирга учраган жинсларнинг оғирлик кучи, сув, шамол, музликлар таъсирида ёнбағирларда силжишига, ҳаракатга келишига денудация жараёни дейилади. Тоғ қояларининг қулаши, кўчки кетиши, ёнбағирларнинг сурилиши каби ҳодисалар денудациянинг айрим кўринишларидир. Юқорида айтилган жараёнларнинг ҳаммаси дарё оқизиқлари учун маҳсулот тайёрлайди. Ҳавзага ёққан атмосфера ёғинлари, эриган қор ва музлик сувлари ана шу маҳсулотларнинг бир қисмини оқизиб, дарёга келтириб қуяди. Дарёга келтириб қуйилган маҳсулотларнинг дарё суви билан биргаликда олиб кетилиши транзит дейилади. Табиий, асосан рельеф шароитларининг ўзгариши туфайли сувнинг оқиш тезлиги камайиши натижасида оқизиқларнинг чўкиб, ётқизиқлар ҳосил қилиши аккумуляция деб аталади. Дарё оқизиқлари ўзандаги ҳаракат тартибига кўра муаллақ ва ўзан туби оқизиқлари га бўлинади. Оқизиқларни бундай икки гуруҳга ажратиш шартлидир. Чунки сувнинг оқиш тезлиги ўзгаришига ҳамда оқизиқлар оқимини ташкил этган заррачалар ўлчами диаметрига боғлиқ ҳолда улар сувда муаллақ ҳолда ва, аксинча, ўзан тубида юмалаб ҳаракатланиши мумкин. Оқизиқларни миқдорий ифодалаш учун қуйидаги тушунчалар қабул қилинган: - оқизиқлар сарфи; - оқизиқлар оқими (ҳажми); - оқизиқлар модули ёки ювилиш модули;

- ўртача лойқалик; - оқизиқларнинг ўртача катталиги (диаметри). Оқизиқлар сарфи деб, дарёнинг кўндаланг қирқимидан вақт бирлиги (сек)да оқиб ўтадиган лойқа оқизиқлар миқдорига айтилади. Муаллақ оқизиқлар сарфи R билан, ўзан туби оқизиқлари эса G билан белгиланади ва ҳар икки катталик ҳам кгҒс ларда ифодаланади. Оқизиқлар оқими деб, дарёнинг кўндаланг қирқимидан маълум вақт (кун, ой, йил) давомида оқиб ўтадиган лойқа оқизиқлар миқдорига айтилади. УR W билан белгиланиб, тонналарда ёки ҳажм бирлигида ифодаланади. Агар T кун ичидаги ўртача оқизиқлар сарфи R ( c кг / ) маълум бўлса, у ҳолда оқизиқлар оқими қуйидагича аниқланади: R T T R WR         4, 86 1000 60 60 24 , т. Оқизиқлар оқимини ҳажм бирлигида ҳам ифодалаш мумкин. Бунинг учун ҳисоблашларда қуйидаги ифодадан фойдаланилади: , R R RV W W   м 3 , бу ерда: R W лойқа оқизиқларнинг оғирлик бирлигидаги ҳажми, тоннада; R лойқа оқизиқларнинг солиштирма оғирлиги, тҒм 3 . Оқизиқлар модули ёки ювилиш модули деб, бир йилда 1 км 2 ҳавза юзасидан ювиладиган оқизиқлар миқдорига айтилади. У R M билан белгиланиб, қуйидагича топилади: F R M R    3 10 54, 31 , бу ерда: F дарёнинг сув тўплаш майдони, км 2 ларда; R ўртача йиллик оқизиқлар сарфи, кгҒс; 31,54  10 3 коэффициент ювилиш модулини тҒкм 2  йил ўлчам бирлигида ифодалашга имкон беради . Ўртача лойқалик деб сувнинг ҳажм бирлигида мавжуд бўлган оқизиқлар миқдорига айтилади. У урт билан белгиланиб, қуйидагича ҳисобланади: Q R урт 3 10   ,

бу ерда: R оқизиқлар сарфи, кгҒс ларда; Q сув сарфи, м 3 Ғс ларда. Ифодадаги 10 3 рақами кг дан г га ўтиш коэффициенти бўлиб, лойқалик гҒм 3 да ифодаланади. Оқизиқларнинг энг муҳим характеристикаларидан яна бири уларнинг гранулометрик (механик) таркибидир. Оқизиқларнинг гранулометрик таркиби, яъни оқизиқларнинг ўлчамлари-фракциялар бўйича тақсимланишини уларнинг ўртача диаметри ( уртd ) орқали қуйидагича ифодалаш мумкин: 100    ii урт d d  , бу ерда: id айрим фракциялар диаметри, мм ларда; i шу фракцияга кирувчи оқизиқлар оғирлигининг умумий оғирликка нисбатан фоизларда аниқланган қиймати. 1.6.11. Дарё сувида эриган моддалар оқими Дарё сувларининг минераллашуви ва химиявий таркиби уларнинг тўйиниш манбалари билан чамбарчас боғлиқдир. Кўпроқ ер ости сувлари ҳисобига тўйинадиган дарёлар сувида эриган моддалар кўп, яъни юқори даражада минераллашган бўлса, ёмғир, қор, муз сувлари ҳисобига тўйинадиган дарёлар эса кам минераллашган бўлади. Умуман дарёларда сув алмашувининг тез бориши уларнинг бошқа сув ҳавзаларига (океанлар, денгизлар, кўллар) нисбатан кам даражада минераллашувига сабаб бўлади. Дарё сувларининг минераллашув даражаси унда эриган моддалар миқдори билан аниқланади. Дарё сувининг гидрохимиявий режими унда эриган асосий ионлар-НСО 3 ', CO 3 '', SO 4 '', Cl ' анионлари ва Са', Na ', Mg '' , К'- катионлари миқдори билан характерланади. Демак, дарё сувининг минераллашуви деб, унинг бир литрида мавжуд бўлган грамм ёки миллигра мм миқдоридаги эриган моддаларга айтилади. О.А.Алёкин барча табиий сувларни, шу жумладан дарё сувларини ҳам улар таркибидаги анионлар миқдорига боғлиқ ҳолда қуйидаги учта синфга бўлган:

1) гидрокарбонатли сувлар: уларда НСО 3 ' ва СО 3 '' анионлари бошқа анионларга нисбатан кўп бўлади; 2) сульфатли сувлар- SO 4 '' анионлари кўп; 3) хлоридли сувларда Cl ' анионлари кўп бўлади. Ер куррасидаги дарёларнинг жуда катта қисми гидрокабонатли сувлар синфига мансубдир. Улардан сўнг сульфатли сувлар ва охирида хлорли сувлар синфи туради. Дарёларнинг тўйиниш манбаларига ва сув режими даврларига боғлиқ ҳолда асосий ионлар орасидаги нисбат йил давомида ўзгариб туради. Кўпчилик дарёларда тошқин ва тўлинсув даврларида НСО 3 ' анионлари ва Ca'' катионлари миқдори нисбатан ортса, кам сувли даврда SO 4 '', Cl' анионлари ва Na' катионлари кўпаяди (25,26 расмлар). Табиий сувларнинг минераллашув даражасига, яъни таркибида эриган моддалар миқдорига боғлиқ ҳолда О.А.Алёкин томонидан қуйидаги тўртта гуруҳга ажратилган: 1. Кам минераллашган сувлар: минераллашув даражаси 200 мгҒл, яъни ҳар литр сувда 200 миллиграммча эриган модда бўлади; 2. Ўртача минераллашган сувлар (200 500 мгҒл); 3. Юқори даражада минераллашган сувлар (500 1000 мгҒл); 4. Ўта минераллашган сувлар (1000 мгҒл дан катта). Ер куррасидаги дарёлар сувининг минераллашуви улар сув тўплайдиган ҳавзаларнинг намлик даражаси билан боғлиқдир.

Масалан, нам иқлимли ҳудудларда дарёлар суви минераллашуви жуда кичик (Амазонка дарёсида 35 50 мгҒл га тенг) бўлса, қурғоқчил ҳудудларда (Ўрта Осиё, Қозоғистон) 1000 мгҒл дан ортади. Дарёлар сув сарфи билан минераллашув даражаси орасида тескари боғланиш мавжуд, яъни сув сарфининг ортиши натижасида минераллашув даражаси камаяди (27, 28 расмлар). Шу туфайли дарё сувларининг энг кам минераллашуви тошқин ва тўлинсув даврларида кузатилса, юқори даражадаги минераллашув кам сувли даврга мос келади. Масалан, Сирдарёнинг Кал қишлоғи яқинида тўлинсув давридаги минераллашуви 300 - 500 мгҒл бўлса, кам сувли даврда 500 800 мгҒл га тенг бўлади. Дарёлар сувида маълум миқдорда органик ва ноорганик моддалар ионли-молекуляр ёки коллоид ҳолатда учрайди. Уларнинг маълум бир ҳудуддан маълум бир вақт давомида дарёлар суви билан оқизилиб кетган

миқдори эриган моддалар оқимини ташкил этади. Эриган моддалар оқимининг асосий қисмини ионли оқим ташкил этади. Асосий ионлар сарфи (UQ ) қуйидаги ифода билан аниқланади:   U Q QU , бу ерда Q -сув сарфи, м 3 Ғ с ;  U -минераллашув даражаси, мг Ғ л . Ионлар сарфи кг Ғ с да ифодаланади. Маълум бир вақт давомидаги ионли оқим ( U W ) ҳажми тонналарда ифодаланади ва қуйидагича ҳисобланади: T Q W U U   , ифодадаги T -ҳисоблаш даври (ой, йил) бўлиб, секундларда ифодаланади. Ионли оқим миқдорини қуйидаги катталик ёрдамида ҳам аниқлаш мумкин:   U W WU ,

бу ерда: W - ҳисоб давридаги сув оқими ҳажми (м 3 );  U -шу давр учун минераллашув даражасининг ўртача қиймати (мгҒл). Дарёнинг маълум бир ҳисоб давридаги (ой, йил, фасл) ионли оқимининг ҳавзанинг бирлик юзасига тўғри келадиган миқдори ионли оқим модули деб аталади, уни қуйидаги ифодалар билан ҳисоблаш мумкин: F W M U U  ёки   U M M U 0315,0 , ифодалардаги F -дарё ҳавзасининг майдони (км 2 ), M -сувнинг оқим модули (лҒс  км 2 ),  U -ҳисоблаш давридаги минераллашув даражасининг ўртача қиймати (мгҒл). Ионли оқим модули тоннаҒкм 2  йил, тоннаҒкм 2  ой катталиклар билан ифодаланади. Баён этилган йўл билан органик моддалар, биоген элементлар оқими кўрсаткичларини ҳам ҳисоблаш мумкин.

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Евросиё ички сувлари

Евросиё ички сувлари

Мавзунинг технологик картаси ва ўтказилиш ишланмаси

Висла дарёсининг ўрта оқими манзараси

Шимолий америка материгининг иклими ва ички сувлари