Узбекистон табиатини мухофаза килиш - География - Рефераты

Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш Режа: 1 . Ўзбекистонни географик жойланиши 2. Ўзбекистонда экологик муаммоларни вужудга келиш сабаблари ва омиллари. 3. Орол ва Оролбўйи муаммолар 4. Аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш 5. Аҳолини соғлиги

Ўзбекистон Ўрта Осиёнинг марказида , Евросиё материгининг ички континентал қисмида жойлашган. Ўзбекистон Ўрта Оисё давлатларининг ҳаммаси ва жанубий Осиё давлатларидан Афғонистон Билан чегарадош Табиий географик жиҳатдан Ўзбеистоннинг катта қисми Турон паст текислигида, шарқий ва жанубий қисми тоғ ва тоғ водийларидан иборат. Ўзбекистоннинг шимолий қисми очиқ , шунинг учун шимолдан келаётган совуқ ҳаво массалари бемалол кириб кела олади. Ҳинд океанидан келадиган илиқ ҳаво массаларини жанубдаги тоғлар тўсиб қолади. Ўзбекистоннинг иқтисодий географик ўрни Ўрта Осиё давлатлари ичида энг қулай , чунки у бу давлатларининг ҳаммаси билан чегараланади, ҳамда асосий транспорт йўллари Ўзбекистон орқали ўтади. Аммо, Дуне миқёсида қарайдиган бўлсак Ўзбекистонни иқтисодий географик жойлашиши жуда ноқулай. Чунки у океанлардан ва асосий халқаро транспорт йў ллари жуда узоқда жойлашган. Ўзбекистонда экологик муаммоларни вужудга келиш сабаблари ва омиллари -1960 йиллардан эътиборан табиий ресурслардан экстенсив харакатда кенг миқёсда фойдаланишнинг кучайиши , сув ва ҳаво ҳавзаларининг ифлосланиши, бойликларни қашшоқланиб бориши салбий ҳодисалар Ўзбекистонда кўплаб экологик муаммоларни таркиб топишига таъсир кўрсатади. Аввалига экологик муаммолар айрим ресурслар (компонентлар ) билан боғлиқ ҳолдаривожланган бўлса, 80 йиллар бошлаб худудий муаммоларга айлана борди. Экологик муаммоларни таркиб топтирувчи ва ҳарактерга келтирувчи асосий омилларҳаво ва сувнинг ифлосланиши, тупроқнинг деградациялашуви, ўсимликларнинг маҳсулдорлигини кескин даражада камайиб бориши, эрозия, шўрланиш зол қум шаклларини вужудга келигши ва бошқалар ҳисобланади. Энг муҳими аҳоли , аҳоли орасида турли касалликларни тарқалиши, ёш гўдакларнинг ўлим коэффицентини ортиб бориши, умуман аҳоли орасида ўлим миқдорининг ортиши экологик вазиятнинг танглигини жиддийлаштиради. Қишлоқ жойларда ичимлик суви, саноат шаҳарлари ва уларнинг атрофида атмосфера ҳавоси ҳамда сув ҳавзаларини ифлосланиши экологик вазиятни кескинлашувига кучли таъсир кўрсатади. Дарё сувларининг сифатини бузилиши суғорма ерларда тупроқда туз тўпланиши , кимёвий ашёлар, оғир металлар , органик махсулотларнинг йиғилишига олиб келади, жиддийлашади, тупроқдаги кимёвий ашёлар экинларга ўтиб, уларнинг маҳсулотларини заҳарлайди. Чорва молларининг соғлиғига путур етказади. Буларнинг барчаси экологик вазиятларни кескинлаштиради, ўз навбатида маълум йўналишда соҳа ёки мажмуали муаммо таркиб топади ва шаклланиш босқичига ўтади. Экологик муаммоларни вужудга келиши худуднинг табиий шароити, ресурслардан фойдаланиш характери, ландшафтларнинг структурали-динамик ҳолати, барқарорлиги, табиий –антропоген ҳодисаларнинг ривожланиш имкониятлари ва уларни олдини олиш тадбирларини мавжудлиги каби жараёнлар Билан бовосита боғлиқ. Б уборада ресурслардан фойдаланишни бошқариш муҳим Амалий аҳамиятга эга., табиатдан фойдаланишнинг илмий тамоийиллари ишлаб чиқаришга қанчалик тўғри тадбиқ этилган бўлса экологик мувозанат шунчалик мустаҳкам барқарор бўлади, нохуш ҳодисаларни таркиб топиш сабабларини потенциал имкониятлари кучли даражада жиловланган бўлади. Дарвоқе, табиатдан фойдаланишни қанчалик омилкоролик билан бошқарилса, геосистемаларда ички ва ташқи зиддиятларшунчалик чекланган ҳамда динамик ҳаракатлар йўналиши мақсадга мувофиқ бўлади. Экологик муаммоларни таснифлаш- Юқорида такидлангандек экологик муаммолар одатда бирор табиий ресурс ёки геосистема билан боғлиқ бўлади. Бир баъзан икки ёки уч турдаги ресурслар билан боғлиқ бўлган экологик муаммолар ҳам таркиб топган. Ўзбекистонда қуйидаги устивор экологик муаммоларни мавжудлиги барчага маълум: 1) сув, 2) атмосфера ҳавоси 3) ер 4) ўсимлик 5) ҳайвонот олами 6) маъдан 7) аҳоли соғлиғи Экологик муаммолар маълум маънода табиатни муҳофаза қилиш муаммоларига жуда яқин

туради , фарқ жуда кам. Шуни ҳисобга олиб уларни бир муаммо таркибида тадқиқот қилиш мақсадга мувофиқ. Қуйида экологик муаммоларни таснифлаш схемаси берилган. Худудий экологик муаммолар уларнинг миқёсига қараб турли катталикдаги майдонларни эгаллайди. Уларнинг барчаси ҳам устиворлиги Билан ажралиб туради, лекин Орол ва Оролбўйи муаммоси энг устивор ва олдин даражали Амалий аҳамияти билан жаҳонга маълум. Ўзбекистонда шунингдек бутун Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг текислик қисми учун сув муаммоси энг устиворлиги Билан тавсифланади. Сув тақчиллиги кўплаб ҳалқ хўжалигининг соҳаларини ривожлантиришни чеклайди., боз устига мавжуд сув ресурсларини ифлосланиб бораётганлиги муаммони янада кескинлашишига ва тенгликни кучайишига таъсир этмоқда. Сув ресурсларини ифлосланиши билан боғлиқ экологик муаммолар. ХХ асрнинг 50-60 йилларида Ўрта Осиёда сув муаммоси амалда ҳали кун тартибида бўлмаган. 60-йилларнинг охиридан бу муаммо таркиб топа бошлади. 70-80 йилларда шаклланиб бу жараён ҳам давом этмоқда. Муаммони таркиб топишга воҳалардан чиқаётган қайтган сувларни 31 куб км бир қисмини Амударё ва Сирдарё хавзаларига ташланиши билан боғлиқ. Бу ҳодиса дарё сувларининг ифлосланишига олиб келади. Коллектор – зовур сувлар (КЗС) таркибида сувда эрийдиган тузлар, минерал ўғитлар , пестицидлар, саноат , , коммуна – маиший ва фермаларнинг оқава сувлари ҳамда бошқа тоифадаги органик биоген, кимёвий тозаланмаган сувларни қўшилиши туфайли Амударё Термездан, Сирдарё Учқўрғондан бошлаб ичимлик сифатида фойдаланиш учун мутлоқо яроқсиз. Боз устига сувнинг минераллашув даражасини меъёрдан 2 – 5 баровар ортиб келганлиги суғоришда фойдаланишни ҳам мураккаблаштирмоқда Дарвоқе, сув ресрусларини ифлосланиши нафақат суғорма деҳқончилик, шунингдек аҳолининг ичимлик сув сифатида фойдаланишни, дарё ёқаларидаги тўқайзорлар дельталардаги яйлов, пичанзорлар ва бошқа тармоқларни вегетация фаолияти функцияси, инсон ҳаётини муракаблаштирмоқда, турли хунук ҳодисаларни ривожланишига таъсир этмоқда. Бошқача айтганда сув Билан боғлиқ саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришларида қурилиш, транспорт ва аҳоли соғлиғи соҳаларида экологик вазиятларни танг аҳволга солишмоқда. Сув муаммоси мураккаб кўп қиррали, кенг миқёсдир. У бир қанча кичик ёки бир аспектли муаммолар мажмуасидан иборат (схемага қаранг), Уларнинг жами бир – бирларига билан узвий боғлиқ ва тақазо этади. Сув муаммосини ечимида уларни барчасига алоҳида аҳамият берилиши ва эътиборга олиниши даркор. Атосфера ҳавосининг ифлосланиши Билан боғлиқ муаммолар. Тирик организм ҳаётида ҳавонинг мусаффолигига сувдан бошқа компонентларни солиштириб бўлмайди. Ҳаво қанчалик тоза ва беғубор бўлса инсон ҳаёти ҳам шунчалик соғломлиги ва мустаҳкамлиги Билан тавсифланади. Саноат шаҳарлари ва йирик аҳоли пунктлари автотранспорт қатновининг гавжумлиги ҳавони ифлослантиради. Ишлаб чиқариш характерга қараб ҳавога кўп турдаги чиқиндилар чиқарилади. Масалан: республика шароитида чиқиндиларнинг тақсимланиши қуйидагича углерод оксид 53% , олтингугурт ангидрити 15%, азот оксидлари 4%, углеводородлар 8%, қаттиқ моддалар5%, юқори даражадаги заҳарли ўзига ҳос моддалар 15%. Кейинги вақтларда атмосферага чиқарилаётган чиқиндиларни миқдори 1985 йилдан эътиборан камайиб бориш йўналишида бўлса 1996 йилда бу рақам 2,1 млн. Т.гача камаяди. Бу жараён маълум тадбирларни амалга оширилиши Билан боғлиқ . Умумий чиқиндилар мажмуасида автотранспорт улуши кўплиги Билан ажралиб туради. Саноат корхоналарида чиқадиган чиқиндиларни тарқалиши шамол ҳаракати тезлиги ва йўналишига боғлиқ. Тоғ олди ва тоғ водийларида чиқиндилар шамол таъсирида ката худудларга ёйилади. Охонгарон, Чирчиқ, Сурхондарё водийларида бу жараён яхши ифодаланган Охонгарон водийсида Олмалиқ тоғ металлургия комбинати, Охонгарон цемент заводи, Нуробод , Ангрен ГРЭС чиқиндиларининг тарқалиш миқёси, айниқса ката хатто Чотқол биосфера қўриқхонасида ҳам оғир металлар чангларини учратиш мумкин. Комбинатнинг фаол таъсири 20 – 25 км гача яхши сезилади. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши Билан “ишқорли” ёғин – сочин фаолияти, азон қатламининг юпқалашиши, ўзгаришлар каби муаммоларни таркиб топиши аниқланган. Энг муҳими аҳоли соғлиғига путур етиш жараёни интенсивлашмоқда.Турли оғир металлар ионлари

одам организмига, чорва молларига ҳаво, сув, ўсимлик маҳсулотлари орқали ўтиб оғир касалликларни вужудга келтирмоқда. Бензапирен, кадмий, симоб, қўрғошин, олтингугурт, ванадий оксиди ва бошқа моддалар киши учун оғир асорат қолдиради. Бинобарин, ҳавонинг чиқиндилар Билан ифлосланишини олдини олиш учун маълум чора тадбирлар мажмуаси ниҳоятда зарур. Ер ресурсларидан фойдаланиш натижасида вужудга келган муаммолар. Инсоннинг хўжалик фаолияти аксарият ерда амалга ошади. Ер деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик негизи. Узоқ тарихий йиллардан бери инсонни ер боқиб келмоқда, кийинтирмоқда, соғлиғини тикламоқда ва ҳаказо. Шунинг учун ҳам ердан турлича фойдаланиш жараёнида турли муаммолар таркиб топмоқда. Уларни барчасини бита, яъни , Ермуаммоси деб аташ мумкин. Инсоннинг бутун цивилизация мобайнида 2,5-3,0 млд га ерни муамаладан чиқарди. (Ковда 1985). Ҳозир ҳам йилига ўртача 15 млн га ер муомаладан чиқиб бормоқда. Ер муаммоси кўп аспектли , серқиррали ва барча худудларга таалуқлидир. Ердан оқилона фойдаланиш деҳқонга наф беради, ердан нотўғри фойдаланиш уни қўлдан кетишига олиб келади. Ердан фойдаланиш жараёнида юқорида айтиб ўтилгандек тупроқ эрозияси, шўрланиш, қашшоқланишга маҳкум этади, бу жараён тупроқ маҳсулдорлигини камайиб боришига таъсир этади. Ўзбекистонда суғорма ерлар “олтин ” фонд ҳисобланади., чунки қишлоқ хўжалигидан келадиган жами даромаднинг 95 % ўзлаштирилган ерларга тўғри келади. Лекин суғорма ерларнинг (4,2 млн га ) ярмидан кўпи (58 %) турли даражада шўрланган., уҳозирда прогрессив ўсиш йўналишда ривожланмоқда. Энг асосий сабаб воҳаларда грунт сувларининг етиқ оқимини таъминланмагандир. Мавжуд зовур тизимлари (46,7 м га)далалардан гурунт сувларини четга ўз вақтида чиқара олмаятпи, боз устига 6,5 млн га майдонда зовур тизимлари умуман йўқ. Шунинг учун ҳам пахта ва бошқа экинларнинг ҳосилдорлигининг камлиги билан тавсифланади. Суғорма ерларнинг шўрланиш муаммоси энг муҳим , энг долзарб, ечими ўта зарур ҳисобланади, муаммони ижобий ҳал қилиш учун барча имконият , ресурс, илмий ва амалий ишланмалар, илғор тажрибалар сафарбар қилинган, бироқ буларнинг самараси кўринмаяпти. Энг асосийси мавжуд зовур тармоқлари ва тик зовурлар аҳволи талабга тўлиқ жавоб бермаяпти, уларнинг оайқа қамиш билан тўлиб ётгани, тик зовурларнинг самарали ишламаслиги гурунт сувларини коллекторларга ўз вақтида чиқиб кетишига тўсиқлик қилмоқда. Лекин муаммо ечими ҳал бўлиши лозим. Воҳаларда ирригация эрозияси ва дефляция ҳодисалари кенг миқёсда ривожланган, буларнинг ҳар бири алоҳида муаммо ҳисобланади. Республикадаги суғорма ерлардан 2,9 млн га ер дефляция ва ирригация эрозиясига учраган. Бунинг оқибатида тупроқларнинг ҳосилдорлиги меъёрдан анча паст, ҳар йили пахта, ғалла ва бошқа экинлардан кам ҳосил олинмоқда. Бу муаммо шўрланишдан кейинги устувор муаммо ҳисобланади., бу ҳам ўз ечимини сабрсизлик билан кутмоқда. Тоғ ёнбағирларидаги эрозия, лалми ерлардаги тупроқ ювилишини эътиборга олинса долзарблиги янада ортади. Текисликдаги воҳаларда грунт сувлари сатҳини кўтариб кетганлиги ҳам энг долзарб ва қта муҳим экологик муаммодир. Суғорма ерларни заҳматкашлиги ер ва бинолар пойдеворини ости коммуникацияларнинг ахволини оғирлаштиради, қишлоқ ва баъзи шаҳарларни канализация тармоқлари билан таъминлаш даражаси хали анча камлиги туфайли уларнинг санитария— гигиеник холатини янада мураккаблаштиради. Қудук сувлари ва бо шқа очиқ хавз ал ар хисоб иг а ичим лик су в и сиф а тид а фойдаланаётган аҳоли орасида турли касалликлар тарқалиши тезлашмокда. Бу муаммо энг долзарб ва ечими тез фурсатларда хал килиниши шарт. Биоресурслардан фойдаланиш натижасида вужудга келган экологик муаммолар . Инсон ҳаётида ўсимлик олами беқиёс даражада муҳим. Ўсимлик-бу кислород, озик-овқат, кийим-кечак, қурилиш материаллари, ем-хашак, тароват олами, дам олиш маскани, дори-дармон, қоғоз ва бошка кўплаб махсуло т етказиб берадиган беғубор, инсон учу н энг зарур табиат ресурси. Биохилма-хиллик олам гўзаллиги, рекреация бойлиги. Ўзбекистон бу борада ўсимлик дунёсининг бойлиги (4 минг турдан зиёд) жиҳатдан олдинги ўринларни эгаллайди. Ўрмонлар республикада чўл, тоғ ён бағирлари ва дарё қайирларида

тарқалган. Тоғ минтақасида 311 минг майдонда ўрмонлар мавжуд, шундан 204 минг га да арча, колгани бошқа турдаги дарахтлар билан банд. Текистлик минтақасида саксавул ва бошқа псаммофитлардан иборот ўрмонзорлар 2,4 млн га майдонда мавжуд, Қайирлардаги тўқайзорлар майдони 25 минг гача қискарган. Ўрмонлар сийрак, зич ўсган хақиқий ўрмон майдонлари кам қолган, дарахтларнинг аксарияти касал, қуриган ёки ярим қуриган. Умуман тоғ ёнбағирлари, тоғ олди қия текисликлари, адирлар, қумли текисликлар, вохалар ўрмон билан қопланиш даражаси меъёрида анча кам, шунинг учун хам турли табиий жараёнларнинг ривож ланиш макони жуда кам кенг ва у л а р т е з к о р л и к б и л а н с о д и р б ў л м о қ д а . В о х а л а р д а ихотазорларнинг майдони 40 минг га атрофида, бу рақам аслида лойихага мувофиқ 112 минг га бўлиши лозим. Ирригагация тармок лари в а сув омбор лари қир ғоқлар ид аги ихот а дарахтзорларининг хозирги кўрсаткичи (7 минг км, каналлар ёқ аларида уларн инг у зунлиги 200 минг км бўлиш и керак ) талабга мутлақо жавоб бермайди. Чўл ва ток яйловларида ўсимлик копламининг зичлиги ва ем — хашакбоп ўтларнинг маҳсулдорлигини меъёрдан паст, кўпрок мол истеъмол қилмайдиган бегона ўтларнинг майдони к енг а й и б б ор мо қд а. Шу н ин гд е к т уп ро қни нг эр о з и яг а берилганлиги туфайли ўтларнинг эгаллаган майдонлари хам к иск ар мо қда, т ехноген оми лларини нг эроз ион таъ сири нинг хуку м дорлиги ортмоқда.Ўсимлик қоплами муаммоси экологик муаммолар ичида нисбатан фаол ва тез ўзгарувчан, бошқа омиллар таъсирида юз б е р а д и г а н м у а м м о л а р н и ш а к и л л а н и ш и д а ў з т а ъ с и р и н и кўрсатади. Ўсимликлар муаммоси кўп аспектли ва серқиррали, унинг таркибида бир неча бир аспектли ёки оддий муоммолар мавжуд, уларни ҳаммаси ҳам бир — бирлари билан функционал боғлиқ. Ҳайвонот оламининг муаммолари ҳам бисёр, ўсимликлар муаммоси билан улар бевосита боғлиқ. М аълум ўсимлик турларини йўқолиши билан ҳайвонлар ҳам бошқа жойга кўчади ёки қирилади. Кейинги вақтларда броконьерлар сонининг кўпаяётгани, уларни ов қуроллари ва техника воситалари билан таъминлаши ҳайвонлар муаммосининг жиддийлаштирмоқда. Табиий газ, нефт, сув қазиб чиқариш учун б ур ру ла на ёт г ан ж о йл ар да к ар ь е рл ар в уж уд га ке ла ёт г ан ҳудудларда теҳноген омил таъсири ниҳоятда кучли, бу жойларда хайв онларнинг (айниқса, судралиб ю рув чилар) аксарияти қирилиб кетмоқда. Ўсимлик ва хайвонот олами мухими экологик омиллар, уларнинг атроф мухит билан бўлган муносабати аслида жой экологиясини белгилайди. Демак, муаммо ҳам улар билан боғлиқ, бу борада ташқи таъсирни оптиаллаштириш зарур бўлади. Маъданларни қазиб олиш ва қайта ишлаш натижасида вужудга келган экологик муаммолар. Янги конларни топиб, хомашёлар чиқаришни тезкорлик билан боғлиқ қатор экологик муаммолар юзага келади. Энг муҳим муаммо маъдан конлари олинаётган хомашёлардан мажмуали фойдаланиш, яъни барча асосий фойдали элементларни ажратиб олиш, акс ҳолда улар нес — нобуд бўлиши мумкин. Конларда маъдангача бўлган қоплама жинсларни йиғиб, маълум жойда тўплаши (терикон) натижасида катга ҳудуд (яйлов)ларни улар банд қилиб ётади. Баьзан йиғилган тоғ жинслари таркибида захарли моддаларни мавжуд бўлиши уларни атроф муҳитга ёғин —сочин, шамол таъсирида ёйилишига олиб келади. Рудани бойитилиб, керакли элементлар олингандан сўнг қолган шлак, клинкер ва бошқа моддалар йиқилиб чиқинди омборхонага (хвостохранилеҳе) сақланишга топширилади. Улар ҳам катта майдонларни банд қилади, зарарли модадларни мавжудлиги табиий муҳитни ифлослайди. Карьерлар, отваллар, чиқинди омборхоналари ва конлар билан боғлиқ бўлган бошқа ж ойларнинг табиий хусусиятлари деграциялаши натижасида у «бузулган орлар» деб ном олади. Узбекистонда 90 —йилларга кадар 16,3 минг га бузилган е рлар бўлган, уларнинг майдони тобора ортиб бормоқда. Конлар (айниқса, карьерлар) улкан чанг макони, заҳарли моддалар манбаи бўлганлиги учун уларда иш тутаганд ан сўнг тез муддатларда ёпилиб, олдини олувчи тегишли тадбирлар амалга оширилиши зарур, акс холда уларнинг зарарли

оқибатлари катта миқёсда зиён Е тказиши мумкин. Иккиламчи ресурслар муаммоси . Ўзбекистонда ишлаб чиқаришни тез ўсиши ва ахолни сонини ортиб бораётганлиги иккиламчи ресурслар муаммосини борган сари жйддийлаштирмоқда, жойларда эса кескинлаштирмоқда. Бу тоифадаги ресурсларни келиб чиқиши жиҳатдан икки катта гуруҳга ажратиш мақсадга мувофиқ: а) саноат, транспорт, қурилиш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва б) иисон (аҳоли) фаолияти. Биринчи гуруҳдаги иккиламчи ресурслар экологик жихатдан анча хавфли, бу борада суюқ, газ ва қаттиқ холдаги чиқиндилар захарли бўлишидан ташқари, радиоактивлик хусусиятига эга . Инсоннинг яшаш фаолияти билан боғлик чиқиндилар бу даражада хавфли бўлмасада тиббий жиҳатдан, яъни турли касалликларни тарқалиши, юқиши, генда асорат қолдиринги ва бошқа хил мураккабликлар вужудга келтириши б ил ан та в с иф ла на ди . Би зн ин г ча , ик ки ла мч и р ес ур сл ар ни экологик нуқтаи назаридан ўрганганда муаммонинг бу аспектига урғу бериш мақсадга мувофиқ. Республикада ҳар куни ҳар бир киши бошига ўртача 0,7— 1,0 кг уй (маиший) ахлати чиқиндиси тўпланади, унинг таркиби мураккаб: қоғоздан тортиб то оғир металгача бор. Хар йили ўртача 30 млн м 3 чиқинди йиғилади, уни бир қисми ёқилди, кисми кўмилди, оз қисми кайта ишланди. Махалла, баланд қаватли уйлар, қўрғонларда ахлат тўпланадиган жойлар турли к ас ал ли кл ар ма ко ни , ай ни қ са йи лн ин г и сс иқ ф а сл ла ри да уларнинг атроф мухитга таъсири кўп марта кучаяди. Бинобарин, вазият жиддийлашади, айниқса, уларни бир неча кун қолиб кетиши, вазиятни танг холга олиб келади. М уа мм он ин г иж ти мо ий о қи ба ти ун и ж ой ла рд а те з муддатларда ижобий ҳал қилишни тақазо этади. Аҳоли соғлиғи муаммоси . Экологик муаммолар марказида ахоли соғлиғининг ҳолати туради, бошқача айтганда аҳоли соғлиғи экологик муаммоларнинг мезонидир, Аҳоли камчалик соғлом бўлса экологик вазият ҳам шунчалик инсон яшаши учун шунчалик қулайликдан дарак беради. Бу борада бугун ахоли соғлиғининг холати, 1 ёшгача бўлган гўдакларнинг хар 1000 болага нисбатан нобуд бўлганларни сони, бир йил давомида поликлиникага қатнайдиганларнинг 1000 кишига ннсбатан микдори, бир йил давомида касалхоналарда даволанганларнинг сони (1000 кишига нисбатан), эркак ва аёлларнинг ўртача умр кўриши, энг устивор касалликлар ва ўлим, табиий ўлим микдори (хар 1000 кишига нисбатан) ва бошқа кўрсаткичлар вазиятнинг танглик даражасини белгилайди. Ахоли соғлиғининг тадкик килиш жараёнида касаллик турларининг атроф мухит ифлослиги билан қанчалик боғлиқлиги тўғрисида аниқ ҳулоса чиқариш лозим. Хаво, ичимлик суви, ту пр оқ , ўс им ли к ол ам ин ин г з ар ар ли м од да ла р б ил ан ифлосланганлиги (РЭМ нинг катталиги) хақида миқдорий кўрсаткичлар билан асослаш мақсадга мувофиқ, ёхуд бикдорий ишламаларни амалга ошириш яхши натижа беради. Аҳоли соғлиғини тубдан яхшилаш экологик муаммоларни босқичма — босқич ҳал қилишга боғлиқ. Ҳудудий мажмуали экологик муаммолар . Бу тоифадаги экологик муаммолар маълум табиий комплексга тегишли бўлиб, ресурсларда оқилона фойдаланмаслик натижаси таркиб топади. Бу тоифадаги бир неча сабаблар ва омиллар иштирок этганлиги туфайли муаммолар мажмуалиги билан ажралиб туради. Баъзан йирик ҳудудларда фақат бир омил таъсирида ушбу муаммо ривожланиши мумкин. Орол денгизи ва Оролбўйи, вохаларида г р у н т с у в л а р и с а т х и н и к ў т а р и л и б кетиши натижасида мелиротив — гидроэкологик вазиятни ёмонлашуви, арид минтақада чўллашиш ва бошка худудий мажмуали муаммолар энг долзарб, ўзгарувчан, оқибати салбий ходисаларни кенг тарқалишига олиб келаётганлиги билан тавсифланади. Экологик муаммолар ечимидаги ____ асосий йўналишлар. Табиий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ ва ҳудудий мажмуали экологик муаммолар мураккаблиги, кўп омиллиги, серқирралиги ва кўп вақтдан бери шаклланиб келаётганлиги ҳамда уларнинг барчасини бир—бирлари билан боғлиқ ўзаро алоқада, таъсирида бўлганликлари сабабли

уларни ечими хам ўта мураккаблиги, чалкашлиги билан характерланади. Бу борада энг долзарб, энг динамик, устивор, бош муаммолар гуфухи а н и қ л а н и ш и в а у л а р б и л а н т ў ғ р и д а н т ў ғ р и ( б е в о с и т а ) хамда бевосита ва алоқада бўган (1 даражали ўзаро таъсир ва алоқа) муаммолар аж ратилиш и максадга мув оф иқ. Улар муаммолар гурухлари орасида бошловчи (харакатга келтирувни) функциясини бажараётганликлари туфайли умумий маълум тезликда (фаолликда) харакатга келадилар. Шуни эътиборга олиб умумий ечим стратегиясини танлашда бошловчи ёки ҳаракатга келгирувчи бош фаол муаммолар аниқланиб ечим тактикаси сасоланиши максадга мувофиқ. Ўзбекистонда бош экологик муаммолар сифатида бизнингча, сув, ер, атмосфера ҳавосини ифлосланиши ва ўсимликлар деграциясини кўрсатиш мумкин, чунки барча муаммолар тизимларидан йўналган фаразий алоқа ва таъсир йўналишлари шу бош муаммоларга килиб тақалади. Улар орасида сув ва ер муаммолари энг устивор бош муаммолар бўлиши мумкин. Республика худудининг арид шароитида сувга бўлган талаби (Ўзбекистоида сув танқислиги 70 —йиллардан бошлаб сезила бошланган ва бу жараён бундан буён ҳам жиддий лашиб боради) катта, лекин у чегараланган, ҳар кандай талаб белгиланган лимитдан ортмаслик керак ёки сувни иқтисод қилиниши ҳисобга я н г и т а л а б н и қ о н д и р и ш м у м к и н . М а з к у р с у в т а н и с л и г и шароитида мавжуд сув ресурсларини антропоген ифлосланиши муаммони янада жиддийлаштирмоқда, бунда дарёларнинг ўрта ва қ ў й и о қ и м л а р и д а а ҳ о л и н и и ч и м л и к с у в и б и л а н т ў л и к таъминлашни иложи бўлмаяпти, шунингдек суғорма ерларга дарёларнинг шўр сувлари билан ортиқча туз келиб тўпланмоқда. Бунда орол, воҳаларда грунт сувлари сатҳини кўтарилиши натижасида гидромелиоратив ва гидроэкологик вазиятлари танг муаммолари, сунъий тамонлама кўлларни вужудга келгани, каналлардан сувни грунтга шимилиб ўтиши (у 30-35 ни ташкил қилади), суғориш техникасининг етарли даражада самарадор эмаслиги (40-45% сув тупроққа шимилишга сарф бўлади) ва бошқа жараёнлар сув муаммосини кескинлаштирмоқда. Ер усти с ув ла ри ни нг иф ло сл ан иш и е р ос ти с ув ла ри ни с иф ат ин и бузилишига таъсир этмоқда. С у в м у а м м о л а р и н и н г е ч и м и б о р а с и д а б о ш т а д б и р , бизнингча, аввало сувдан расамадига яраша фойдаланишни йўлга қ ў й и ш , б у н и б и р и н ч и н а в б а т д а с у ғ о р м а д е ҳ қ о н ч и л и к д а қўлланиши талай сув хажмини иқтисод қилишга имкон беради. Суроғиш меёрини гидромодуль район кўрсаткичларига қадар камайтириш билан 20-30% сувни тежаш мумкин. Мавжуд суғориш техналогиясини жорий этиш билан яна 30 — 40% сув хажмини иқтисод қилишга эришилади. Эгат оралаб суғоришни замонавий суғориш технологияси-ёмғирлатиб, тупрок остидан томчилатиб, дискрот усулларини қўллаш катта самара беришлиги аввалдан фанга маълум, чет элларда амалда кенг қўлланилмоқда. Суроғиш меъёрини биологик меъёрга кадар камайтириш билан суғориш сувларини грунтга бекорга шимилиб ўтадиган кисмини чеклаш имконияти вужудга келади. Бу билан грунт с увларини вужудга келтирадиган суғориш сув хажми кескин камаяди ва шу билан бирга кайтан сувлар миқдори хам ўз навбатида боскичма-босқич камая боради. 50-йилларнинг охирларигача республикада кайтган сувлар деярли бўлмаган, чунки экинларни суғориш меъёр асосида олиб борилган. Сув ни с ан оа т, т ра нс по р т, к ур ил иш , б ал ик хў ж а ли ги , маиший- коммунал хизматларида ҳам янги технологияни қўллаш, сувдан фойдаланишни барча сохаларда меъёрлаш, сувдан фойдаланишнинг пуллик йўлига ўтиши, айниқса ифлослантирилганлиги учун катта хажмда жарима тўлашни жорий этиш муаммони ечимини тезлаштиради. Бу борада мутахассислар иштирокида ўлкада сувдан фойдаланишнинг илмий асосланган стратегияси ва тактикасини хар томонлама ҳамда чуқур ишлаб, ресурслардан фойдаланувчилар ва олимлар, мутахассислар ўртасида муҳокама қилиб, ишланган илмий концепция ишлаб чикилиши мақсадга мувофиқ, У кўп йилга мўлжалланган бўлиши ва босқичма- босқич амалга оширилиб бориши лозим. Ердан фойдалани ш, айниқса суғориладиган ерлардан самарали фойдаланишни амалга ошириш энг аввало ерларнинг мелиоратив холатини тубдан яхшилаш билаи эришиш мумкин. Бу борада тупроқларни шўрсизлантириш мелиорациясини амалга ошириш билан воҳаларнинг ярмидан кўп қисмидаги шўр ерларни ахв олини сиф ат ж иҳатдан бутунлай ўзгартиришга эришиш асосий масала бўлиши керак.

К е й и н г и 5 0 й и л м о б а й н и д а в о х а л а р д а қ у р и т и ш мелиорациясига к а т т а а ҳ а м и я т б е р и л д и . Т ў ғ р и , д а в л а т томонидан бу сохага сарф қилинган маблағ миқдори улкан ёрдам берди, мутахассисларнинг хизматлари хам, жойларда махаллий мелиораторларнинг тажрибаси хам катта миқёсда амалиётга т а д б и к қ и л и н д и . Л е к и н в о ҳ а л а р д а м е л и о р а т и в х о л а т яхшиланишига эришилмади. Аҳвол мураккаблигича қолмоқда. Бизнингча, эскидан суғориладиган зоналарда ирригация- молиорация тизмларини янги инженерлик лойхалари асосида қайтатдан қуриш мақсадга мувофиқ. Бу иш ҳар бир вохада босқичма-босқич амалга оширилиши керак. Зовур тизмлари мавжуд бўлмаган, лекин унга талаб бўлган тегишли ўлчамларда улар лойҳаланиши зарур. Зовур тармоқларини зичлигини мелиоратив хусусиятларини эътиборга олган холда уларни лойхалаш керак. Куриган тик зовурларни барчасини самарали ишлашига эришиш, ёпиқ ЁТИҚ З овурларнинг самарадорлиги энг юкори б у л и ш л и г и н и н а з о р а г қ и л и б т у р и ш , о ч и к з о в у р л а р н и н г фаолиятини мунтазам яхши булганлигига амалда эришиш йўли билангина ахволни яхшиланишга асос яратилади. Қия текисликларда ирритация эрозияси ва механик таркиби енгил бўлган тупроқларда дефляция жараёнлари ривожланганлиги туфайли суғориладиган ерларнинг маҳсулдорлигини камлиги билан тавсифланади. Бу холатда суғориш техникасини такомиллаштириш, ихотазорлар бунёд э ти ш, э ки нл ар ни ку ли с ш ак ли да ж о йл аш ти р и ш, т уп ро қн и хайдаш: ҳолати амалга ошириш, ёнбағрларни терассалаш ва бошқа тадбирларни қўллаш яхши натиж а беради, Тупроқни чуқур ҳайдаш маҳаллий ўғитдан кўп фойдаланиш, беда алмашлаб барча жойларда жорий этиш энг зарурий чоралар ҳисобланади. Ўзбекистонда экологик муаммолар нихоятда кўп, уларнинг шаклланиши ва ривожланиб турли босқичларда турибти, янитдан таркиб топаётганлари хам мавжуд. Уларни барқарор бошқариш яъни турли тадбирларни қўллаш билан уларни ечимини тезлаштириш катта амалий аҳамият касб этади. Бу борада табиатдан фойдаланишнинг илмий асосланган тамоил ва усулларда амалга ошириш, ресурслардан расамадига яраша фойдаланиш, бу ж араёнда экологик мувозанатни барқарор с ақ ла ш, шу ни нг де к бо йл ик ла рн и т ик ла ш, с ан оа т иш ла б чиқаришида бекик технологияга ўтиш, хомашёларни мажмуали қайта ишлаш, чиқиндиларни атроф муҳитга иложи борича кам чиқаришга харакат қилиш табиий мухитнинг мусаффолигини сақлатга имкон беради. Бу жараёнда экологик муаммолар хам аста-секин ечилиб боради. Ўзбекистонда хозирги кунда йирик экологик муаммоларга куйидагилар киради: — Орол ва Орол бўйи; — аҳолини сув билан таъминлаш; — аҳолини соғлиғини яхшилаш.Орол ва Оролбўйи муаммолари. Ҳозирги пайтда Ўзбекистоннинг, Қозокистоннинг ва Туркманистоннинг Орол ва Оролбўйи ҳудудлари халқаро аҳамиятга эга экологик халокат худуди деб эълон қилинди. Туркистоннинг бу қисмининг майдони 473 минг км, аҳолиси 3 млн.дан ошиқ. Орол бўйида ва Орол хавзасида 1950 йиллари 2.9 млн. га. ер суғорилган, хозир эса 7 млн.га. ер суғорилади, бу ер собиқ иттифоқни 95% пахтасини ва 40% шолисини берган. Орол 1960 йилгача анча мувозанатда бўлган, Амударё ва Сирдарё 56 км, атмосфера ёғинлари 9 км, сув олиб келган. Орол устидан буғланиш эса 65 кмл Кўлнинг кўп йиллик ўртача сатҳи 53 м, майдони 67 минг км- 3 ,сув хажми 1064 км- 3 , энг чуқур жойи 69 м, шўрлиги 9,6 —10.3 %. Сувни катта кисмини суғоришга сарфланиши муносабати билан Оролнинг сатҳи аста- секин пасая бошлади, 90-йиллар бошларида денгиз сатхи 39 м баландликкача пасайди, хажми 400 км- 3 га камайди, сув майдони эса 40 минг км 3 камаяди, минераллашиш 21 гҒл га ошди, 1986-йилда Оролга йилига 1 - 5 км 3 сув тушган. Унинг сатҳи 14 м га пасайди, майдонн 30%га, ҳажми 60%га камайди. Амударё ва Сирдарёнинг қуйи қисмида сув кескин

ифлосланди, уларнинг дельталарида ерларнинг қурилиши ва шўрланиши кучайиб кетган, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси кучли ўзгаришга учраган. Тупроқларни ҳосилдорлиги пасайиб, ўсимликларни касаллиги кучайиб кетган. Натижада Тошховуз, Қизилўрда вилоятларида ва Қорақалпоғистонда социал—экологик шароит кескин ўзгариб кетган, бу ўзгариш эса кишилар соғлиги учун жуда хавфли. Сув тагини очилиб қолган жойларининг майдони 26 минг км 3 , бунинг учдан икки қисми шўрхок, шўрланган кумлар ва ерлар. Бу ерлардан йилига 75 млн.т.қум ва чанг атрофга тарқалмоқда. Оролнинг очилиб қолган тагидан яна 65 млн.т. майда чанг ва тузлар кўтарилмоқда. Оролнинг очилиб қолган кисми ҳавони ифлослантирувчи асосий манбаа бўлиб қолди. Оролнинг очилиб қолган тагидан кўтарилган туз ва чанглар Устюртдан ўтиб Каспийдан кўтарилаётган сув буғлари билан баландга кўтарилиб жуда узоқ масофаларга олиб кетилади ва шўр ёмғир бўлиб ёради. Оролнинг қуриши шу жойнинг иқлимини кескин ўзгартириб юборди, ҳароратнинг йиллик ўртача ҳарорати 1.5 — 2° дан ошиб кетди, ёз иссик, қиш жуда совуқ бўлиб кетди, вегетация даври 15-20 кунга қисқарди. Орол бўйида касалланиш кўпайиб кетди. Орол денгизининг очилиб қолган қисми тагининг хозирги ҳ олати. Орол қуйидаги қисмларга бўлинади: — Аджибой қўлтиғи механик таркиби оғир бўлган грунтлардан тузилган (гил, оғир соз тупроқ ва қумлок тупроқ). Қўлтикни қирғоқ томондан қум барханлари ўраб туради. Шўрланиш даражаси 190-400 тҒга; — Йўлбарс бурнидан шимол томон, денгиз қумлари ва кумлоқларидан ташкил топган, майдони 330 км 2 , бу ерда кум дефалацияси кучли; — Амударё дельтаги асосан қумоқ, кам шўрланган аллювиал жинслардан иборат. Бу ерда шамол ва сув эрозияси уйғунлашиб кетган. Шамол таъсирида котловиналар хосил бўлган. Дельта хар йили денгиз томон 0,6-0,9 км га сурилиб кириб бормокда. Ўс имликлари саксовул, тамарикс во тўкай ўсимликлари; — Жилтирбас кўлтиғи, асосан коллектор-дренаж сувларидан туйинади, майдони 1900 км 2 , 60-80% шўрхок галофит ўгимликлари билан қопланган; — Оқиётки архипелаги майдони 1млн.га. Оролнинг шарқий кисмида жойлашган, туз йиғиладиган асосий манба. Ҳозирги пайтда сув сатхини пасайиб кетиши йилига 80-110 смни ташкил қилади, денгизнинг таги 23 минг км 2 майдонда очилиб қолган, кирғок, 60-80 кмга чекинган. Чўл 2 млн.га. ҳайдаладиган ерларни ишдан чикарган. Амударё ва Сирдарёнинг қуйи қисмида сув ичишга яроксиз ҳолатга келган. Энг катта ўзгаришлар жанубий оролда кузатилмокда. Жанубий Оролга Қизилкумнинг шимоли-ғарбий кисми Оркаунгуз Қорақуми (Сариқамиш ботиғи билан), ж анубий Устюрт ва Амударё дельтасини ўз ичига олади. Унинг майдони 245 минг км 2 ёки Ўрта Осиёни майдонини 19,2 %ни ташкил килади.Бу худудга Қорақалпоғистонни хаммаси, Хоразм ва Тошховуз вилоятлари киради. Амударёнинг дельтасидаги 50 дан ортиқ кўл хозир 50-60 минг га. майдонда қуриб қолган. Бу ерда экологик шароитнииг ўзгариши шундай даражага етганки, у жахонда тенги йўқдир, шунинг учун уни баҳолаш мураккаб. Оролнинг куриши муносабати билан чўлларни майдони кўпайиб бормоқда. Оролнинг қуриган майдони 4 млн.га. бу жойлар тузлар билан қоплангаи. Шамол эрозияси натижасида т у р л и х и л р е л ь е ф ш а к л л а р и в у ж у д г а к е л г а н . Ҳ а р й и л и атмосферага 15-75 млн.т. чанг кўтарилади. Биринчи марта ч а н г л и б ў р о н л а р 1 9 7 5 й и л и к о с м и к к е м а л а р т о м о н и д а н кузатилган, бундай кунлар ҳозир йилига 70 кун бўлади. Қум марзалари узунлиги 400 км кенглиги 40 кмга етади. Чангли бўронларни таъсири доирасининг радиуси 300 км га. Далаларга тузларни сочилиши натижасида пахтанииг хосили 5—15 %, шолиники эса 3-6% га камайган. Ҳар йили Орол бўйида ҳар бир гектарга 520 кг чанг ва тузлар тушади, бу яса тупроқларни сифатиии ва хосилдорлигини камайишига олиб келмоқда. Баъзи бир маълумотларга кўра туз ва чангларии тўпланиш миқдори қирғокда (260 — 800 кгҒга). Қорақалпоғистоннинг суғориладиган ерларида чанг- тузлар миқдори 250 кгҒга, Чимбой

туманида 500 тоннагача. Шўр чанглар хар йили 15 000 га. яйловни ишдан чиқармоқда. А м у д а р ё ю қ о р и о қ и м и д а ж о й л а ш г а и р а й о н л а р д а ( Сурхондарё ва Самарқанд мелиоратив шароити ёмонлашуви кузатилмоқда, урта оқимида эса Кашқадарё, Бухоро) асосан II категорияли ерлар (57 %) салмоғидаги ерларнинг мелиортив холати қониқарли эмас: III ва IV категориядаги ерлар салмоғи 40-55 %, хамма ерлар шўрланган; ўртача ва кучли шўрланган е рларнинг салмоғи 35-70 %. Ер ости сувлари сатхи 1-3 м. шўрланиш натижасида Ўзбекистонда 30% қишлоқ хўжалик махсулоти олинмаяпти, Туркманистонда) 40%, Қозиғистонда 30- 33%, Тожикистонда 19 %, Қирғизистонда 20 %. Пахтанинг ялпи ҳажми 1980 йилдан бери ошмаяпти. Ўсимлик қопламининг ўзгариши натижасида озуқа ўтлар заҳираси 500 000 тоннагача қискарди. Доривор ўсимликлар заҳираси, айниқса қизилмия захираси кескин камайди. Яйловларни қисқариши ва уларнинг ҳосилдорлигини к ама йиш и , қ ор амо лл ар ни с он ин и, ж у н е т иш т ир иш ни , қ о р а к ў л ни с о н и н и к а м а й т и р и б ю б о р д и , М ай д о н л а р н и чўллашиши ҳозирги пайтда Бухоро ва Оқтепа вилоятларига етиб келди (Чоржуй), Оролни қуриши уни иқлимини юмшатиб туриш қобилятини йўқотиб юборди ёзи иссиқ, қиш совуқ бўлиб қолди, совуқ бўлмайдиган кунлар сони 10-12 кунга қисқарди. Денгиз ва қуруқлик орасидаги хароратнинг фарқини ошиши билан шамоллар тезлигини ошириб юборди. Бриз ҳодисаси кучайиб кетди. Бу эса хавонинг тозалигига таъсир қилиб радиация балансини камайтириб юборди, Дельтанинг қуриш муносабати билан тўқай ўсимликлари йўқолиб кетди. Бу ерда яшайдиган сут эмизувчи ва қушларнинг сони 50 % га қисқарди. Орол ва оролбўйи муаммосини ечиш йўллари Оролни сақлаб қолиш ва орол муаммосини ечиш бўйича қатор лойихалар тузилгаи, лекин уларнинг биронтаси хам амалга ошмаган. Бу лойихалар иккига бўлинади: -ички хавзалар суви билан Оролни тўлдириш. - ташқи ҳавзалар ҳисобига Оролни тўлдирадиган қуйидаги лойихаларни тавсия қилишмоқда: -коллектор-дренаж сувларни Оролга юбориш; - ташлама сувлар тўпланадиган кўллар (Сариққамиш, Денгиз кўл, Султонтоғ, Маҳанкўл, Арнасой, Айдар, Судочье) сувларни Оролга-юбориш. Духовнў гуруҳи куриб қолган ерларни ўзлаштиришни тавсия этади. Юқоридаги тавсиялар рад қилинади. -Собик СССР геокомприрода тавсияги-пахтани 9 млн.т. дан 5-6 млн.т. камайтириш, шунда 1,0- 1,3 млн.га ер озод бўлади, 10-15 км- 3 сув тежаб қолинади. Мирзаев лойиҳасидан Духовий тавсияга рад қилинади ва 2 босқичли лойиҳа ишлаб чиқилган. А) Орол сатҳини 38 м да ушлаб туриш, унинг учун Амударё ваСирдарё дельтасидаги тўғонларни бўғиб уларни сувларини (10км 3) Оролга юбориш, бунинг учун қуйидагиларни бажариш керак. -сув ороладиган ерларни комплекс реконстуркциясини тугатиш. -кўп сув омборларини эффективлигини текшириш (Зенд, Хауэгал, Қуртли, Тучмўйин, Чордара, Қайроққум уларнинг юзидан йилига 5 км 3 сув буғланади). Аҳолини ичимлик суви билан таъминлаш . Ҳозирги пайтда марказлашган сув таъминоти 257 шаҳар посёлка ва туман марказларида бор. Водопроводларнинг умумий қуввати 6,7 млн. м 3 сут, узунлиги 14,0 минг км. Аҳолининг

84 % марказлашган сув таъминоти билан таъминланган. Киши бошига ҳар укни 470 л. Сут сув сарфланади. Коммунал водопроводларнинг умумий қуввати 74,4 % коммунал водопровод билан таъминланган, шундан шаҳарларда 78,6% туман марказларида 57,7%. Шуни айтиш керакки 110 та шаҳарда, туман марказларида аҳолини сув билан таъминловчи ўртача республиканикидан кам 28 та шаҳар бу кўрсаткич 28% ташкил қилади. 9 шаҳарда туман марказида ва шахар четидаги посёлкаларда бир кишига 100л сув тўғри келади. Ҳар йили 300км водопровод ишдан чиқади, шундан 80-100 км алмаштирилади, сувлардан фойдаланиш даражаси 25-35%. Бу сувларнинг кўпи дарахтларни суғоришга кетади. Охирги пайтларда сувнинг сатҳи кескин ўзгаради. Амударё Сирдарё ва Зарафшон қуйи оқимларида сув ичишга ярамайди. Натижада 72 та шаҳарда туман марказларида ва шаҳар пасёлкаларида санитария меёрларида сувнинг 30% меъёрга тўғри келмайдиган сув топилмоқда. Аҳолига бериладиган сувнинг 30% меъёрга тўғри келмайди, бу сувни 1,7 млн киши истеъмол қилади. Сифатли ичимлик суви билан таъминлаш муаммоси ҚорақалпоғистонХоразм, Бухоро ва Навоий вилоятларида Фарғона, Сурхондарё, Кашкадарё, Жиззаҳ, Сирдарё, Тошкент вилоятлари айрим туманларида мухим бўлиб қолмокда. Шунинг учун хозир Бухоро вилоятида Зарафшон ер ости сувлари кондан, Хоразм ва Корақалпоғистонга Туямўйин сув, омборидан сув олиб бориш лойиҳаси тузилган. Аҳолини соғлиги. Си фа т ли ич им ли к с ув л ар б ил ан к ў п ж ой ла рн и таъминланмаганлиги, ахлатхоналарни ёмонлиги, канализацияни яхши ишламаслиги охирги пайтларда жуда касалликларни келтириб чиқармоқда. Охирги 15 йилликда ахолининг ва ёш болаларнинг соғлигини ёмонлашуви кузатилмоқда. Бу асосан Орол бўйида, Хоразм ва Бухоро вилоятларида аниқланган. Қорақалпоғистонда ва Хоразмда 72 % аҳоли соғлиги яхши эмас. Олмалиқ, Ангерн, Оҳонгарон, Чирчиқ, Фарғона, Навоий, Қўқон ва Самарқанд шаҳарларида 80 % ахоли респиратор касаллиги билан оғриган (нафас йўлларининг оғриши 2 марта ошган). Сариосиёда қон айланиш бузилган. Пестицидлар қўлланиладиган шахарларда касаллик 3 баробар ошиб кетган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш – Ваҳобов Х., Рафиқов А – Ўз МУ , Тошкент-2001 2. Экология (10 класс ) - Е.А. Криксунов., В. В.Пасечник – Мос ква “Дрофа” 2004 3. Экология (умутаълим мактаблари, академик лицейлар ва коллежлар учун) – А.С.Тўхтаев – Тошкент “Ўқитувчи” 2001 4. Инсон ва табиат – А.С.Тўхтаев ., Э.Турдиқулов – Тошкент “Ўқитувчи”2003 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш ( Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш. Курикхоналар

Узбекистон ахолиси

Узбекистон ички сувлари

Узбекистон геологик тузилиши