Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш. Курикхоналар

Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш. Курикхоналар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Ў збекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини муҳофаза қилиш. Қ ўриқхоналар Режа: 1. Узбекистон ландшафтлари ва табиий ёдгорликларини мухофаза килиш 2. Курикхоналар 3. Узбекистон табиий бойликларини мухофаза килиш

Ландшафт компонентлари инсон яшайдиган аниқ (конкрет) муҳит ҳисобланиб, уни ҳар қандай кўнгилсиз ва нооқилона ўзгиришлар ҳамда ифлосланишлардан муҳофаза қилиш зарур. Л.андшафтларни муҳофаза қилиш деганда, биз унинг унсурларини иложи борича тоза сақлаш, ундаги мувозанатнинг бузилшига йўл қўймаслик, табиатнинг ажойиб жойларини табиий холича сақлаб қолиш кабиларни тушунамиз. Ландшафт ва унинг унсурларини турли шаклларда муҳофаза қилиш мумкин: ландшафтнинг бутун унсурларини тўла-тўкис мудофаза қилиш; ландшафтнинг айрим ва ажойиб, диққатга сазовор жойларини муҳофаза қилиш. Ландшафтнинг бутун унсурларини муҳофаза қилишда қўриқхоналарнинг аҳамияти катта. Қўриқхоналар бу табиат эталони бўлиб, жумҳурият табиатини муҳофаза қилишида қуйидаги вазифаларни бажаради: II. Жумҳуриятимизнинг маълум бир қисми ёки географик пона табиатининг барча унсурлари намунаси табиий ҳолича келажак авлод учун сақлаб қолинади. Қўриқхона — табиати яхши сақланган жой ҳисобланиб, унда табиий ҳудудий комплексларнинг ривожланиш қонуниятини, ўзаро алоқасини, организм билан муҳит ўртасидаги муносабатлар илмий жиҳатдан ўрганиладиган табиий лабораториядир. Сони ва тури камайиб бораётган ўсимлик ва ҳайвонларни парвариш қилиб, кўпайтириб, муҳофазаси билан шуғулланади. Қўриқхоналар орқали тайиатнинг ажойвб жойлари кенг омма орасида намоён этилади ва табиатни муҳофаза қилиш зарурлиги тарғибот қилинади. Ўзбекистон ҳудудида тўқай, чўл ва тоғ ландшафт увсурларини: муҳофаза қилиш ва у йердаги табиат унсурларини, хусусан ўсимлик ҳайвонларнинг ҳаётини чуқур ўрганиш, кўпайтириш мақсадида 10 та қўриқхона ташкил этилган. Бу қўриқхоналар ҳақидаги маълумотлар иловадаги 9 жадвалда берилган. Жумҳурият ландшафтларини муҳофаза қилишда яна халқ боғлари, буюртмалар ва парваришхоналарнинг ҳам аҳамияти каттадир. Ўзбекистонда ҳозирча Зомин ва Угом Чотқол халқ боғи мавжуд. Жумҳурият буюртмалари, халқ парки ва парваришхоналар ҳақидаги маълумотлар ҳам иловадаги жадвалда берилган. Ўзбекистондаги буюртмаларнинг асосий вазифаси ноёб ўсимлик, ҳайвон турларини ёки ажойиб табиатли жойларни йўқ бўлиб кетишидан асрайди, ўсимлик ва ҳайвонларнинг кўпайиши учун шароит яратади. Буюртмалар ўзининг хусусиятига кўра вақтннча ва доимий бўлиши мумкин. Ўзбекистон ландшафтининг ажойиб, диққатга сазовор жойларини сақлаб қолишда табиат ёдгорликларини муҳофаза остига олиш жуда муҳим аҳамиятга эга. Чунки илмий, маданий, тарихий ва эстетик жиҳатидан қимматли, ажойиб, ноёб табиатли жойларни муҳофаза қилиб, сақлаб қолиш учун катта майдонни эгалловчи қўриқхона ва буюртмалар барпо этиш шарт эмас. Уларни майдони жуда кичик бўлган «табиат ёдгорликлари» сифатида сақлаб қолиб, муҳофаза қилиш мумкин. Табиат ёдгорликлари деганда биз ғорларни, карстларни, шаршара ва шовваларни, ажойиб булоқ, жилға ва сойларни, дараларни, кояли релеф шаклларини, очилиб қолган ёткизиқларни, тошқотган хайвонларни ва табиатнинг бошқа ажойиб жойларини тушунамиз. Ўзбекистон ҳудудида 1000 га яқин табиат ёдгорликлари мавжуд. Лекин уларнинг кўпчилиги ҳисобга олинмаганлиги оқибатида ҳолати ёмонлашиб бормокда. Шу сабабли зудлик билан ҳар бир қишлоқ, туман, вилоят худудида мавжуд бўлган табиат ёдгорликларини назорат остига олиш зарур. Табиат ёдгорликлари хусусиятларига қараб геологик,палеонтологик, географик, археологик ва биологик турларга бўлинади. Геологик ёдгорликларга табиатда очилиб қолган тоғ жинслари, карстлар, ғорлар, иссиқ сувли минерал булоқлар кабилар киради. Ўзбекистондаги Қилси (Қирқтоғда), Қорлуғ (Қўҳитанг тоғида), Ҳазратидовут (Зирабулоқ тоғида), Амир Темир ғорлари, Зарафшбн тизмасидаги карстлар яққол мисолдир. Палеонтологик йедгорликларга тошга айланган, лекин излари яхши

сақланган ўсимлик ва, ҳайвон қолдиқлари учрайдиган жойлар киради. Географик ёдгорликлари жуда кўп бўлиб, унга ажойиб қоялар, шаршара ва шоввалар, даралар, танглар, ажойиб булоқлар, хушманзара жойлар киради. Бунга Илонўтди (Темурланг) дараси, Кўксув дарёсидаги шаршара, Нурота ва Ургутдаги булоқлар, Сурхондарёдаги Келиф Шеробод марзаси, Катта ва Кичик Чимён сойлиги, Оқтош сойлиги ва бошқалар киради. Биологик ёдгорликларга ноёб, тури йўқолиб бораётган ўсимликлар, узоқ йил ўсаётган дарахтлар, тик ён бағирларда ва қумлар орасида сақланиб қолган ўсимликлар ва бошқалар киради. Биологик ёдгорликларга Сурхондарё вилоятига қарашли Сайроб қишлоғидаги ёши 960 йиллик чинор, Бойсундаги Чорчинор, Ургут қишлоғидаги ёки 1014 йиллик Хўжа Чор Чинор, Хўжакентдаги булоқ ёнидаги чинор, Шофрикон атрофидаги саксовулзорлар мисол бўлади. Археологик ёдгорликларга қадимги манзилгоҳ жойлар, қадимий шаҳар қолдиқлари, суғориш иншоотлари, қудуқлар, сардобалар, коризлар, бандлар киради. Бунга қадимий Варданзи, Варахша (Бухоро вилоятларида), Афросиёб харобаси, Кўҳна Урганчдаги минора, Сурхондарё вилоятида сақланган кадимий ёзув ва расмлари билан дунёга машҳур бўлган Зараўт камир ёдгорлиги, Нурота яқинида сакланган коризлар, чўллардаги сардобалар, Оқчоп сойлигидаги Абдулла1бандим (сув омбори) қолдиқлари яққол мисолдир. Лекин Ўзбекистон табииёт ёдгорликларини ҳисобга олиш борасидаги ишлар энди бошланди, бинобарин, бундан буён жамочтчилик кучи билан табиат ёдгорликларини ҳисобга олиб, уни тарқалиш харитасини тузиб, ҳимоя остига олиш керак. Шунингдек, ажойиб табиат ёдгорликларини ҳисобга олувчи Ўзбекистон «Кўк китоб»ини тузиш вақти келди. Ўзбекистон табиий бойликларини муҳофаза қилиш Табиат ва инсон орасидаги муносабатлар азалдан ҳаммани кизиқтириб келаётган энг муҳим муаммолардан бири хисоблапади. Айниқса, саноат ва транспортнинг тез ўсиши, аҳолининг кўпайиши ва урбанизаўияси, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг кимёлаштириш, йерларни бетартиб, режасиз ўзлаштириш, сув бойликларидан хўжасизларча фойдаланиш бир томондан жумҳурият бойликларидан кўпроқ фойдаданишга имконият берса, иккинчи томондан атроф-муҳитга салбий таъсир этиб, унинг дастлабки табиий мувозанатини бузилишига олиб келмоқда. Натижада жумҳурият ҳаво ва суви ифлосланмоқда, тупроқ зрозияси тезлашмоқда, ўсимлик ва ҳайвонларнинг баъзи турлари камайиб ёки йўқолиб кетмоқда, табиий ёдгорликлар шикастланмоқда. Бинобарин, Ўзбекистон табиатини қўриқлаш масаласи жумҳурият учун зарур бўлган табиий бойлдкларни — тупроқни чрозиядан сақлаш, ўсимлик ва хайвонот дунёсини мухофаза қилиш, сув ва ҳавони тоза сақлаш, хушманзара жойларни ва табиатминг ажойиб ёдгорликларини ўз ҳолича сақлаш кабиларни ўз нчига олади. Агар атмосфера ва сув бойликлари покиза сақланмаса, тупроқнинг эрозияга учраши ва ифлосланишига чек қўйилмаса, ўсимлик ва ҳайвон турларини камайиб кетишининг олди олинмаса халқ хўжалиги жуда катта зарар кўради, аҳоли саломатлигига салбий таъсир этиб, наслимиз бузилади, оқибат натижада ўлкамизни келажак авлодга «қашшоқлашган» ҳолда мерос килиб қолдирамиз. Ўзбекистонда табиий бойликлардан фойдаланиш ўзига хос хусусиятга эга. Чунки жумҳурият аҳолисининг 90% атрофидагиси воҳаларда жойлашган. Бунинг устига Ўзбекистоннинг асосий шаҳарлари, қишлоқлари, заводфабрикалари, суғориладиган йерлари, пахта далалари ҳам воҳаларда жойлашган натижада воҳалар (Тошкент- Мирзачўл, Фарғона, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё, Қуйи Амударё воҳалари) саноат, маиший коммунал чиқиндилари ва кишлоқ хўжаликда ишлатилган кимёвий моддалар билан ифлосланган. Ўзбекистон худудининг катта қисмини ишғол қилган чўл ва тоғлари ҳозир тезкорлик

билан ўзлаштирилмоқда. Шу туфайли ўша жойларда табиатни муҳофазасига алоҳида эътибор бермасак табиат мувозанати бузилиб, табиий бойликларнинг ҳолати смонлашиб, баъзи табиат унсурлари камёб бўлиб қолади. Бунга илгари Ўзбекистон чўлларида кўп яшайдиган хонгул, тоғларида галагала яшайдиган какликлар, қир ва тоғларда ўсувчи лолаларни ноёб дурга айланиб қолганлиги яққол мисолдир. Ўзбекистон табиати ва табиий бойликларига инсоннинг таъсири хилмахил. Уларнинг энг муҳимлари қуйидагилар: деҳқончилик орқали; яйловларда мол боқиш орқали; саноат ишлаб чиқариш орқади; янги кимёвий моддалар яратиш орқали; урбанизаўия орқали; ҳар хил қуршишлар орқали; табиий ресурслардан фойдаланиш орқали ва табиатдан рекраўион фойдаланиш орқали. Бу таъсирлар оқибатида жумҳурият табиати ифлосланиб, табиий ресурсларнинг ҳолати ёмонлашиб бормоқда. Ўзбекистон бой табиий ресурсларга — ҳар хил қазилма бойликларга, қулай иқлимий шароитга, унумдор тупроққа, хилмахил ўсимлик ва ҳайвон турларига эга. Ўзбекистон табиий ресурслари энг аввало тугайдиган ва тугамайдиган деб икки катта гуруҳга бўлинади. Тугайдиган табиий ресурслар ўз навбатида яна қайта тикланмайдиган (қазилма бойликлар, дарё энергияси) ва тикланадиган (тупроқ, ўсимлик, ҳайвонлар ва баъзи минерал хом ашёлар) ресурсларга бўлинади. Ўзбекистон қазилма бойликлари — олтин, мис, волфрам, нефт, газ, кўмир ва бошқалар қайта тиклаш мумкин бўлмайдиган табиий ресурсдир. Шунинг учун қазилма бойликлардан оқилона фойдалаиишга (қазиб чиқариш, ташиш, тушириш ва ишлатишда тежабтергаб, исрофгарчиликкка йўл қўймасдан улар билан аралаш бўлган барча фойдали моддаларни тўла ажратиб олишга) эришиш зарур. Ўзбекистон тупроқ ресурсдари ҳолати ёмонлашса, ўсимлик ва ҳайвонларнинг баъзи турлари камайиб кетса уларни қайта тиклаш мумкин Тугамайдиган табиий ресурсларга иқлим, сув ва космик ресуртлар киради, улардан қанча фойдалансада миқдори тугамайди, лекин сифатига таъсир этади. Масалан, қуёшдан келаётган иссиқлик ва ёруғлик қанча фойдалансада тугамайди. Лекин атмосферанинг ифлосланиши туфайли ҳаво таркиби ўзгариб, ҳар хил зарарли чанглар ва карбонат ангидриднинг миқдори кўпаяди ҳамда радиаўия балансига таъсир этади, оқибат натижада табиатни бошқа унсурларига, киши саломатлигига салбий таъсир этади. Бунда асосий вазифа атмосферанинг ифлосланишига, йўл қўймасликдир. Табиатии ифлословчи манбалар. Ўзбекистон табиати ва табиий ресурсларини ифлослантирувчи асосий манбалар — саноат, тоғ-кон саноати, коммунал-маиший хўжалик, транспорт воситалари, қишлоқ хўжалиги, соғломлаштириш ташкилотлари ва шовқин сурондир. Ўзбекистонда 1000 дан ортиқ атроф-мухитни ифлослантирувчи саноат тармоқлари мавжуд. Лекин уларнинг ҳаммасида тозаловчи иншоотларнинг йўқлиги, мавжудларини яхши ишламаслиги оқибатида атрофмуҳитга йилига 4,5 млн. тонна атрофида зарарли ва заҳарли моддалар чиқаршшб, ифлослантирилмокда. Чунки ўша саноат корхоналари чанг ва газни ушдаб қолувчн ва бошқа зарарли моддаларни тозаловчи қурилмалар билан фақат 50 фоизгина таъминлангандир. Бунинг оқибатида корхонлардан чиқаётган азот оксидининг фақат 4%, углеводороднинг 17%, углерод оксидининг 29 %, олтингугуртнинг 33% игина ушлаб қолинмоқда. Натижада жумҳуриятимизнинг баъзи шаҳар ва аҳоли пунктида ҳавонинг ифлосланиш даражаси санитария миқдоридан ортиқ. Айниқса, кимё саноати мавжуд бўлган шаҳарлар ҳавоси (Чирчиқ, Фарғона, Қўқон, Самарқанд, Навоий, Тошкент, Андижон, Бекобод, Олмадиқ) ифлослангандир. Ўзбекистон саноат корхоналаридан яна йилига 300 млн. м 3 ифлос, икшлатилган оқовалар чиқариб, табиий сув манбаларини ҳам ҳар хил зарарли моддалар билан ифлосламоқда. Ўзбекистон табиатининг бузилиши ва ифлосланишида тоғ-кон саноати ҳам иштирок этади. Маълумки, йер ости бойликдарини қидириб топиш, ишга тушириш, қазиб олиш, ташиш жараёнида кўплаб йерлар қазилади йўллар, уй-жой қурилади, нокерак тоғ жинси

ардармалари вужудга келади. Ҳозир жумҳурият бўйича тоғ ишлари билан бузилган йерлар майдони 1500 гектарни ташкил этади. Бунинг устига ҳар йили 40 миллион тонна ҳажмда тоғ жисмлари, чиқиндилар, шлаклар ва бошқалар тўпланнб қолмоқда. Лекин ҳозирча ўшаларнинг фақат 0,5 млн. тоннаси дан ёки 1,2% дан фойдаланшшоқда, холос. Қолган қисми ҳамон қишлоқ хўжалик учун керакли йерларда тўпланиб, атроф-мухитни чанг-тўзон билан ифлосламоқда. Ўзбекистон табиатини ифлословчи яна бир манба — бу маишийкоммунад хўжалик чиқинди сувлари ва ахлатларидир. Маълумотларга қараганда жумҳурият бўйича маиший-коммунал хўжалик эҳтиёжи учун йилига олинаётган сувнинг 50% тозаланмасдан, ярим тозаланган ҳолда табиий ҳавзаларга чиқариб ташланмоқда. Натижада сув ҳавзалари ҳар хил зарарли моддалар билан ифлосланмоқда. Ўзбекистон табиатини, айниқса, шаҳарлар ҳавосининг иф.лосланишида транспортнинг ҳам салмори катта. Ҳозирча Ўзбекистонда транспортнинг кўпчилик тури (трамвай, троллейбус ва метродан ташқари) асосан нефт маҳсулотлари билан ишлайди. Натижада жумҳурият автомобилларидан атрофмуҳитга йилига 2,8 млн. тонна ҳар хил заҳарли газлар, тутун, қурум, резина заррачалари чиқиб, уни ифлослайди. Бу соҳада автомобилларни ҳиссаси катта. Чунки битта автомобидҳ глушчателидан 200 та заҳарли моддалар (углерод оксиди, мишҳяк, фтор, олтингугурт гази, углеводород бирикмалари) чиқади. Булардан ташқари автокорхоналардан, машиналарга техник ёрдам кўрсатиш нуқталаридан, автомобилларни ювишдан нефтҳ маҳсулотлари билан ифлосланган оқовалар тозаланмасдан тўғридан тўғри табиий ҳавзаларга тушиб, сувлдрга қўшилиб кетмоқда. Бундай аҳвол айниқса йирик шаҳарларда, хусусан, Тошкент, Самарқанд, Андижон, Чирчиқ, Олмалиқ, Қўқон каби шаҳарларда тез-тез рўй бериб туради. Экинларга хусусан, пахтага хар хил минерал ўритларни меъёридан ортиқча, бетартиб солишини, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши заҳарли дориларни ишлатилиши, фақат тупроқни эмас, балки сувни, ҳавони ҳам ифлосламоқда. Чунки ўша солинган ўғит ва сепилган заҳарли моддаларнинг 15—25 фоизинигина ўсимликлар ўзлаштиради, қолган 75—85 фоизи тупроқда, сувда ва ҳавода тўпланиб, уларни ифлослайверади. Ўзбекистон табиатининг ифлосланишида чорвачилик фермазшрт ва комплексларининг ҳам таъсири бор. Чорвачилик комплекслари ва паррандачилик фабрикалари атрофмуҳитни қўланса ҳид билан ифлослашдан ташқари, улардан чиққан оқовалар билан сув ҳавзалари ифлосланмоқда. Уша фермалардаги гўнг ёғин сувлари туфайли эриб, улар оқиб дарё, сой, жилға сувларига қўшилади. Баъзи йерларда чорва молларни ювинтирилган ифлос сувлари ҳам сой, ариқ сувларига қўшилади. Натижада табиий сув ҳавзалари нажас билан бирга молларда ва паррандаларда мавжуд касалликдар бактерияси билан ҳам ифлосланади. Жумҳурият табиатини ифлосланишида дам олиш корхоналари, курорт, соғломлаштириш ташкилотлари хам иштирок этади. Дам олиш уйлари ва курортлар асосан тоғ ва тоғ олди минтақаларида жойлашиб, улардан чиқаётган оқова ифлос сувлар марказлашган канализаўия қувурларига уланмаган. Бинобарин, ўша ифлос оқова сувлар табиий сув ҳавзаларига қўшилиб, уларни ҳамон булғаб келмоқда. Буни устига ўша ифлос оқова сувлартаркибида (соғломлаштириш корхоналари чиқараётган) ҳар хид касаллик тарқатувчи бактериялар бўлиши табиий. Дам олиш ва соғломлаштириш корхоналари тўла газлаштирилмаганлиги сабабли иситкич қозонлар, ошхоналар, кўмир ёки мазут билан ишлаганляги туфайли атмосферага ҳар хил зарарли газлар, қурум, кул ва тутун чиқариб ҳавони ифлосламоқда. Ўзбекистон географик муҳити табиий ҳолатининг ўзгаришида, кишилар саломатлигини ёмонлашишида шовкинсуроннинг ортиб бориши ҳам салбий таъсир этмоқда. Шу сабабли шовқин суронга қарши курашиш бу табиатни муҳофаза қилишнинг ажралмас бир қисмидир. Шовқин сурон — мусиқавий хусусиятга эга бўлмаган ёқимсиз ва хавфли овоздир.

Шу туфайли у кишиларнинг ишлашига, дам олишига халақит беради, асабига таъсир қилади, бош оғриғига уйқусизликка дучор қилади, юрак уришини тезлаштиради. Шовқин–сурон транспорт, айниқса, аэропорт ва саноат корхоналаридан, қурилиш техникалари, маиший хизмат корхоналаридан чиққан шовқинлардан ҳамда радио, телевизор овозларини баланд қилиб қўйишдан вужудга келади. Агар шовқин–сурон кучи 60—90 дБ дан ошса ёқимсиз овоз, 130—200 дБ дан ошганда эса хавфли овоз ҳисобланади. Ўзбекистондаги Тошкент, Самарқанд, Чирчиқ, Олмалиқ. Бекобод, Андижон каби шаҳарлардаги баъзи кўчаларда, хусусан, Тошкентдаги Навоий, Усмон Носир, Беруний, Ўзбекистон каби кўчаларда шовқинсурон кучи 80—90 дБ га йетмоқда. Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилишнинг чоратадбирлари ва асосий йўналишлари. Ўзбекистон табиатини мухофаза қилиш ва табиий ресурсдардан оқилона фойдаланиш учун:Узб йекистон ҳудудида атроф-муҳит ифлосланишининг ол дини олиш, экологик вазият энг ёмон минтака ва шахарларда муҳит ҳолатини тубдан яхшилашга эришиш, аҳоли саломатлиси учун ўта хавфли моддалар миқдорини йўл қўйиладиган даражага туширишни таъминлаш; табиий ресурсларнинг истеъмолини барча бўғинарида, эҳтиёт килиб, тежаб, саноатнинг кам чиқиндили технологияси нижорий этиб, чиқиндисиз комплекс ишлаб чиқаришга ўтиш; корхоналарда хом ашёни тежаб, улардан комплекс фойдаланиш, ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқиндиларини қайта ишлаш мақсадида эски дастгоҳларни янги амонавий дастгоҳларбилан алмаштиришга эришиш; ишлаб чиқариш кучларининг табиатни муҳофаза қилиш қоидаларига асосланиб жойлаштириш; табиий муҳитнинг ҳолати ва ифлосланишини экологик назорат остига олиб, кузатишнинг ягона автоматлашган тартибияи яратиш; табиат унсурлари барча урларининг табиий хусусиятлари ва ранг–баранглигини ўз холича сақлашга эришиш; табиий ёдгорликларни ҳисобга олиш ва уларнинг, ўз ҳолича сақлашга эришиш; аҳоли орасида, айниқса, боғчаларда, ўрта ва олий ўқув юртларида табиатни муҳофаза қилишга қаратилган таълим ватарбияни кучайтириш; табиатни ифлосланишидан келиб чиқаётган салбий оқибатларни, айниқса, кишиларнинг саломатлигига таъсирини чуқур ўрганиб, унинг олдини олиш чораларини зудлик биланишлаб чиқиш; халқ хўжалиги рахбарлари ва мутахассисларига табиатни муҳофаза қилиш таълимини беришга алоҳида эътиборни кучайтириш мақсадида соҳа малакасини ошириш институтларида «табиатдан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш» мавзуси бўйича курслар ташкил қилиш; ифлослантирувчи моддаларни табиатга чиқаришга йўл қўилган даражадан оширилганлиги ҳамда табиий бойликлардан самарасиз фойдаланганлиги учун корхоналар, ташкилотлар, бирлашмалар, хўжаликлар ва бошқа ташкилотлардан жарима олиш. Аксинча, табиатни муҳофаза қилиш қонунларига риоя қилган корхона ва ташкилотларни рағбатлантириш тартибини амалга ошириш, кенг халқ оммасини табиатни муҳофаза қилиш ишидан хабардор этиш ва унга жалб этиш мақсадида радио, ойнаижаҳон, рўзнома ва ойномаларда мунтазаад тарғибот ишларини кучайтириш. Ўзбекистон атмосферасини тоза сақлаш учун қуйидаги чоратадбирларни кўриш ва амалга ошириш керак. Кейинги йилларда Тошкент, Чирчиқ, Навоий, Фарғона, Ангрен, Олмалиқ, Андижон, Қўқон, Наманган, Бекобод каби шаҳарларда ва бошқа ҳудудларда ноқулай вазиятни юзага келтираётган корхоналардан ҳавога чиқаётган зарарли чиқиндидар ҳажмини камайтириб, белгиланган миқдор даражасига тушириш, бунинг учун — саноат корхоналари, коммунал хўжаликларда кўмир, қорамой ёқиш ўрнига электр энергиясидан ва газдан фойдаланишга ўтиш зарур. Бунда атмосферага чанг, қурум, тутун ва заҳарли газлар кам чиҳарилади: маълумотларга кўра кўмир билан ишловчи бир корхона газга ўтказилса, ҳавога чиқаётган олтингугурт; гази миқдори 10000 марта, углерод оксид миқдори 2000 марта азот оксиддари миқдори 5 марта камаяди; корхоналардан атмосферага чиқиб, уни ифлословчи зарарли моддаларни тозаловчи иншоотлар қуриш, уларни яхши ишлашини таъминлаш, янги замонавий технология билан ишловчи иншоотлар барпо этиш. Ҳозирги жумҳуриятда ҳавони ифлословчи йирик ва ўрта корхоналарнинг фақат 50 фоизида зарарли моддаларни ушлаб қолувчи иншоотлар бор,

холос. Натижада ўша корхоналардан йилига атроф–муҳитга чиқаётган 4,5 млн т қаттиқ ва газсимон моддаларнинг 2,4 млн тоннаси тозаланмасдан ҳавога қўшилиб кетмоқда; жумҳурият ҳавосини тоза саклаш учун корхоналарда ишлаб чиқариш технологиясини ўзгартиш, эскирган технологик ускуналарни янги чиқиндисиз ишлайдиган технологик ускуналар билан алмаштириш лозим. Тошкент кабел заводи кабелни синтетик қоплама билан ўрайдиган янги технологияга ўтиш орқали зарарли бўлган қўрғошинни ҳавога чиқишига чек қўйди; ҳавони ифлословчи автотранопортдан чиқадиган зарарли моддалар миқдорини икки ҳисса камайтиришга эришиш лозим. Бунинг учун этил бензинидан фойдаланишни тўхтатиш, двигателларини тўғри ишлашини таъминлаш, автомобилларни чорраҳадарда тўпланиб қолишига чек қўйиш зарур. Ҳавони тоза сақлаш мақсадида саноат объектларини географик шароитга қараб жойлаштиришга эришиш. Бунда саноат корхоналари алоҳида уйжойлар минтақасидан ташқарида жойлашиши керак; ниҳоят атмосферани тоза сақлашнинг таянчли йўли бу яшил ўсимликлар майдюнини кенгайтиришдир. Ўзбекистон учун энг муҳим регионал муаммо бу сув йесурсларини муҳофаза қилишдир. Бундан буён Ўзбекистон сув бойликларини муҳофаза қилиб, улардан тежамкорлик билан фойдаланиш учун қуйидаги чораадбирларни амалга ошириш зарур. Жумҳуриятимиздаги барча саноат корхоналарида илғор технологик жараёнларни қўллаб, ифлос оқова сувлар миқдорини камайтиришга эришиш керак. Бунинг учун саноат корхоналарида тоза сувдан фойдаланишнинг берк (айланма) сув таъминотига ўтиш зарур. Лекин ҳозирча Ўзбекистон саноат корхоналарида сувдан берк усулда фойдаланиш даражаси 45—50% дан ошмайди. Яқин келажакда эса саноатда сувдан берк усулда фойдаланишни 5—88% га, иссиқлик энергетикасида эса 4% гача кўтариш кўзда тутилади. Бир–бирига яқин корхоналар сувдан кооперативлашган ҳолда фойдаланишга ўтиш. Унда бир корхона ишлатган сувни, тозалаб, совитиб, қувурлар орқали иккинчиси, сўнгра учинчисига ўтказиш мумкин. Ҳар бир корхона қошида ифлос увларни тозаловчи замонавий иншоотлар қуриб, ундаги баъзи фойдали моддаларни ушлаб қолиб, қайта фойдаланишга эришиш. Саноат корхоналарида совитиш ишларини сув ёрдамида эмас, балки ҳаво ёрдамида амалга ошириш керак. Маълум корхона, эҳтиёжи учун олинаётган чучук тоза сув учун эмас, балки чиқариб ашлаётган ифлос оқова сувининг миқдорига қараб ҳақ тўлашни жорий этиш. Бунда корхона чиқараётган оқова сувнинг ифлослик даражасига қараб, ўта ифлос сув учун кўпроқ, кам ифлос сув учун озроқ ҳақ тўлашни қўллаш керак. Натижада корхона кам тоза сув олиб, ифлос сув чиқариш иложи борича қисқартиради, оқибатда маблағ иқтисод қилинади, табиий сув ҳавзалари покиза сақланади. Саноат ва майший–коммунал оқова сувларидан техник ва йем–хашак экинларини суғоришда ишлатишга ўтиш керак. Катта шаҳарларда иккита сув–қувур тармоғига ўтиш мақсадга мувофиқ. Бунда биринчи қувурдан тоза ичимлик сув, иккинчисидан эса саноат, маиший–коммунал хўжалик учун ишлатиладиган сув келади. Қишлоқ хўжалигида сувнинг исроф бўлишига чек қўйиш учун суғориш тармоқларини қайта қуриб (каналларни бетонлаш ски канал тубига полиэтилен плёнкалар ётқизиш); сувнинг шимилиб кетишини камайтириб, фойдали иш коэффиўиентини кўтариш суғоришнинг янги усулларини қўллаш орқали гектарига сарфланаётган сувнинг 15—20 фоизини камайтиришга эришиш Жумҳурият бўйича зовур-дренаж сувларини тўплашни тартибга солиб, Амударё ва Сирдарёнинг ўнг ва сўл соҳиллари бўйлаб зовур қазиб сувни Орол денгизига оқизишга эришиш. Чорвачилик комплекслари ва паррандачилик фермаларидан чиқаётган ифлос сувларни ва гўнгларни табиий сув ҳавзаларига қўшилишига мутлақо чек қўйишга эришиш. Ўзбекистон сув ҳавзаларида унинг ифлосланиш даражасини мунтазам кузатиб борувчи гидромет хизматини ташкил этиш. Бундан кейин дарё ўзанларидан қум, шағал ва бошқақурилиш материаллари олишни тартибга солиш, дарё қайирларида «дала ҳовли» учун йер ажратишни табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари розилиги билан амалга ошириш. Ниҳоят, сувни иқтисод қилиб, тоза сақлаш учун шаҳарлар ва аҳоли яшайдиган жойлардаги сув қувур мурғайларининг носозлиги ёки очилиб қолишлиги туфайли тоза

сувни беқорга оқишига чек қўйишга тўла эришиш, фақат Тошкентда сув қувурлари муррайларнинг носозлиги ёки очиқ қолиши туфайли йилига 11 —12 минг м 3 ичимлик сув бекорга сарфланмоқда. Ўзбекистон халқ хўжалигида тупроқ бойликлари ва уни муҳофаза қилиш жуда муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон тупроқ, бойликларини мухофаза қилишда эрозияга қарши курашиш, қайта шўрлашишни олдини олиш ва тупроқни ифлосланишдан сақлаш муҳимдир. Бунинг учун келажакда жумҳуриятимизда қуйидаги чора–тадбир ишларини амалга ошириш керак: 1. Илмий асосланган алмашлаб экишни тўла жорий этиш, пахтачилик комплексини 50—53% га тушириш ва гектар бошига 50—60 тоннадан табиий ўғит (гўнг) солиб гумуснинг тупроқдаги миқдорини йетарли бўлишини таъминлаш. 2. Жумҳуриятда суғориладиган майдоннинг 40—50 фоизи у ёки бу даражада шўрлашган ва қайта шўрлашган. Бунинг олдини олиш учун йерларни суғоришнинг илғор (тарнов ва найчалар ёрдамида, ёмғирлатиб, томчилар, тупроқ остидан суғориш), илмий аоосланган усулларини жорий этиш; шўр ювишни пухта ўтказиш, зовур дренажларни яхши ишлашини таъминлаш зарур. 3. Сув эрозиясининг олдини олиш учун келажакда суғориш технологиясига риоя қилиш, суғориш тармоқларини буткул қайта қуриш, ташкилий хўжалик, ўрмон мелиоратив ва гидротехник тадбирларни амалга ошириш; эрозия хавфи бўлган барча қия йерларда кўп йиллик экин экиш, катта қияликка эга бўлган. ён бағирларда боғдорчилик ва узумчилик зинапояларга айлантиришни амалга ошириш зарур. Маълумки, Ўзбекистонда эрозияга учраган йерларнинг 48—49 фоизи шамол эрозиясига тўғри келади. Шамол эрозиясини олдини олиш учун иҳотазорлар барпо этиш, экинзорлар орасида баланд бўйди экинлар экиб тўсиқлар (кулислар) ҳосил қилиш; алмашлаб экишга риоя қилиш, йерни чуқур хайдаш, алмашлаб экишни жорий этиш; тупроқни органик ўғитлаб унинг таркибини яхшилаш; яйловлардан тўғри фойдаланиш; геологик қидирув, йўл қуриш ва ҳар хил қувурлар йетқизишда табиат муҳофазаск коидаларига риоя қилиш; кўчма қумларни мустаҳкамлаш учув механик тўсиқлар; ташкил этиш; ҳар хил ўсимлик уруғларини сепиб, уни униб чиқишини таъминлаш, жуда муҳим аҳамиятга эга. Тупроқни минерал ўғитлар ва заҳарли моддалар билав ифлосланишдан сақлаш учун заҳарли дорилардан ойдаланишни қисқартиш, пестиўидлардан миқдорига, вақтига, сақлаш қоидасига риоя қилиб фойдаланиш, ишлатишда йўлйўриғига амал қилиш керак Ўзбекистон тоғ-кон саноати билан боғлиқ бўлган ҳолда бузилган ва нокерак жинслар билан қоплаб олинган йерларни рекулҳтиваўия қилиш зарур. Келажакда жумҳуриятимиз бўйича 2—16 минг гектар йерни рекулҳтиваўия қилинади. Ўзбекистон йер ости бойликлари халқ хўжалик тарақкиётй учун жуда мухим бўлган ресурсдир. йер ости ойликлари халқ хўжалик учун энергия ва ёқилри манбаи, саноати учун хом ашё, қурилиш материаллари, шаҳар ва қишлоқ аҳолисини тоза йер ости сув билан таъминловчи манбаидир. Лекин уларни қазиб олишда, ташишда, қайта ишлашда исрофгарчиликка йўл қўйилмоқда, конларда рудага бой бўлган асосий «қаймоғи» олиниб таркибида фойдали рудаси кам бўлган қатламлар, йўлдош минераллар, кераксиз жинс сифатида атрофга чиқариб ташланмоқда. Ўзбекистон йер ости бойликларидан оқилона фойдаланиш учун: фан ва техника ютуқларидан фойдаланиб мавжуд фойдали қазилмалардан самарали ва ҳар томонлама (комплекс) фойдаланнш ҳисобига янги конлар очиб, тоғ жинсларини қазиб олиш миқдорини камайтириш; қазилма бойликлардан оқилона фойдаланишга эришиш мақсадида минераллардан «қаймоғини» ажратиб олувчи заводлар эмас, балки улардан комплекс фойдаланиб, йўлдош элементларини ҳам ажратиб олувчи корхоналар барпо этиш; қазилма бойликларни қазиб олиш ва ташишдаги исрофгарчиликка чек қўйиш; «кераксиз» жинс сифатида чиқариб ташланган ҳамда ишлаб чиқариш чиқиндиларидан фойдаланиш миқдорини яқин йилларда 29—30 млн. кубометрга йетказиш; йер ости бойликларини қазиб олиш ва қайта ишлашнинг барча босқич.ларида мииерал ва хом ашё

манбаларидан тўла ва комплекс фойдаланишга эришган корхоналарни иқтисодий жиҳатдан рағбатлантириш. Ўзбекистон табиатининг софлиги ва хушманзаралиги энг аввало ўсимлик дунёсига боғлиқ. Сўнгги йилларда жумҳуриятимизда ўсимликларга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш туфайли табиий холати ўзгариб, баъзи турлари камайиб кетмоқда. Шунинг учун Ўзбекистон ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиб, ундан оқилона фойдаланишга қаратилган чора-тадбирларни кўриш керак: набобат оламининг ирсий фонди ҳамда барча турлари ранг-баранглигини табиий ҳолича сақлашнинг усулларини, шунингдек биоманбаларнинг муҳим турларидан самарали фойдаланиш, тиклаш, ва муҳофаза қилиш тартибларини асослаш усулларипи ишлаб чиқиш ва унга риоя қилиш; тоғ ён бағирларида, дарё бўйларида ва тўқайзорларда дарахтларни кесиб юборишга чек қўйиш; тупрақ эрозияси содир бўладиган жойлардаги ва кўчма қумлар атрофидаги ўрмонлардан фойдаланишни, уларда мол бокишни тақиқлаш; кўп йиллик, хушманзара, ноёб ва қимматли усимликлар биоценозини қўриқхона ва буюртмаларга айлантириш; Ўзбекистон «Қизил китоби»га киритилган ўсимликларни авайлаб сақлаб, кўпайтириб, браконерлардан сақлаш чораларини кўриш; ноёб ва хўжалик аҳамиятига эга бўлган ўсимликларни қаттик назорат остига олиб, уларнинг меваларини, уруғларини, илдизларини, баргларини белгиланган қонун асосида йиғишга эри ўрмон ресурсларини ёғиндан саклаб ҳар хил зараркунандалар ва касалликлардан биологик усулда ҳимоя қилишни 84—85% га йетказиш; ниҳоят ўтлоқ ва яйловлардан самарали фойдаланиб, мухофаза қилиш учун бир жойда узоқ вақт кўп молларни боқмаслик; ён бағри тик бўлган жойларда иложи борича йирик туёқли молларни кам боқиш; ўсимлиги ўта сийрак жойларда ва қум тез. кўчувчи йерларда мол боқишни тартибга солиш зарур. Ўзбекистон биологик ресурсларининг яна бир қисми ҳайвонлари ҳисобланади. Улар табиатда модда ва энергия алмашинишида иштирок этишдан ташқари касбкорлик аҳамияти ҳам бор. Шунингдек, ҳайвонлар ўсимликларни чанглатишда, уруғ ва меваларини бошқа жойларга олиб бориб тарқатишда, тупроқ таркибини, яхшилашда ҳам иштирок этади. Лекин жумҳуриятимизда антропоген омиллар таъсирида ҳайвонот дунёсида ҳам салбий ўзгаришлар юз бериб, баъзи хайвон турлари камайиб, баъзилари эса йўқ бўлиш арафасида турибди. Агар зудлик билан Ўзбекистон ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш чоралари кўрилмаса, уларнинг яшаши учун барқарор шароитлар яратилмаса жуда кўп ҳайвон турлари йўқ бўлиб кетиши мумкин. Шунинг учун ҳайвонот оламининг муҳофазасига қаратилган қуйидаш вазифаларни амалга ошириш керак; овчилик ва балиқ овлашни тартибга солиб, қонун аеосида, рухсат берилган ҳайвон турларини, қачон ва қанча овлаш, қандай йўл билан овлаш тартибига тўла риоя қилиш, ов қилишга рухсат этилмаган, тури ва сони камайиб бораётган ҳайвонларни овлашни тақиқлдш; Ўзбекистон «Қизил китоби»га тушган ҳайвон турларини овлаган ёки уларга шикаст йетказган шахсларга нисбатан маъмурий чора кўриш; ҳайвонлар яшайдиган жойларнинг экобологик шароитини яхшилаш учун биотехник тадбирларни амалга ошириш. Бунинг учун маълум ҳудуд ўзлаштирилаётганда ҳайвонлар учун озуқа ва муҳофаза бўладиган жойлар қолдириш; табиий озуқалар кам бўдган жойларда қишда, баҳорда вертолёт ёрдамида озуқа ташлаш; урчиши ва уруғ қўйиши учун сунъий мосламалар ташкил этиш; ҳайвон ва қушларни ҳар хил касалликлардан сақлаш, йиртқич қушлар ва ҳайвонларни ҳаддан ташқари кўпайиб кетишини назорат қилиб туриш; махсус жойлар ташкил этиб, ҳайвонлар учун керак бўлган сув, туз сақлаш ишларини амалга ошириш зарур; ҳайвонларни фойдали ва зарарли турларга ажратиш чегарасини тартибга солиш, уларни табиий офатлардан сақлаш чораларини кўриш ҳамда пестиўидлар билан заҳарланишдан сақлаш; ҳайвонларни муҳитга ослаштириш ва қайта мослаштириш; ҳайвонот оламини қайта тиклаб, муҳофаза остига олиш учун мавжуд қўриқхона ва

буюртмалар ишини яхшилаш ҳамда келажакда яна бир неча қўриқхона, халқ боғи, парваришхона ташкил, этиш.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Ўзбекистон табиатини муҳофаза қилиш ( Узбекистон табиатини мухофаза килиш

Узбекистон табиати ва табиий бойликларини географик урганиш тарихи

Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари

Иклим, тарихий-маданий объектлар ва чикинди махсулотлари давлат кадастрларини юритиш