logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари

Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB
Скачать
Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари Ҳар қандай мамлакатнинг ижтимоий-иктисоднй ривожланиши, кўп жихатдан, унинг табиий шароити ва табиий ресурсларига боғлик. Улар биргаликда худуднинг табиий-ресурс салохиятини белгилайди, бу салохият эса фойдаланадиган табиий бойликлар билан бир каторда, улардан фойдаланиш мумкин бўлган имкониятлар, захиралардан ташкил топади. Бинобарин, одатда, табиий ресурс салоҳият баҳоланаётганда нафакат реал борлик. балки имконият хам назарда тутилади ва бу имкониятлардан фойдаланиш мамлакат иктисодий ривожланиш истикболлари асосида ётади 2 . Ушбу мавзунинг негизини ташкил киладиган ўзак тушунчалар -табиий шароит ва табиий ресурсларни, умумий ва хусусий жихатларини тушуниб олиш зарур. Энг аввало, таъкидлаш лозимки, \ар иккитасида хам "табиий" сўзи бор; демак, уларнинг вужудга келиши ва ривожланиш конуниятлари асосан табиий, яъни ғайринсоний жараёнлар билан боғлик бўлади. Аммо жамият ва фан-техника тараккиёти, ишлаб чикаришнинг ривожланиши ва ахоли сонининг ўсиб бориши билан табиий шароит ва табиий ресурсларга антропоген ва техноген омиллар таъсири кучайиб, натижада, бизни ўраб турган атроф муҳитнинг "табиийлиги" борган сари сунъийлашиб боради. Айнан ана шу табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро алокадорликнинг ҳудудий жиҳатларини ўрганиш география фанининг бош фалсафий масаласи ҳасобланади. Албатта, ҳар қандай иккилик учликни келтириб чиқараёттанидск, табиат ва жамиятнинг ўзаро муносабатлари инсон, ақоли оркали шаклланади. Шу боис, иқтисодий ва ижтимоий география фанида куп рок учлик, яъни "табиат - аҳоли - хужалик (ишлаб чиқариш)" тизими қўлланилади. Мазкур учлик ёки "геотрионларнинг" у ёки бу ҳудуддаги холати, даражаси унинг табиии, ижтимоий-иктисодий, демографик ва экологик вазиятини белгилайди. Чунончи, агар уларни пирамидасимон тасвирлайдиган бўлсак, Фаргона водийсида бу пирамиданинг пастки қисми, яъни табиати нозикроқ, ахолией узун (калин қатлам), хужалик эса бирмунча қисқароқ кўринишни ҳосил қилади. Айни чоғда Қорақалпоғистон Республикасида эса бунинг аксини кўриш мумкин (табиии шароит ва ресурелари куп, аҳолиси кам, сийрак, иқтисодиёти заифроқ). Табиии шароит ва табиии ресуреларнинг умумий жиқатлари билан бир қаторда уларнинг ўзаро фарқлари ҳам мавжуд. Умуман олганда, табиии шароит кўпроқ муҳит маъносида тушунилади, у ишлаб чиқаришда бевосита иштирок этмайди, ундан моддий неъматлар яратилмайди; табиии шароит аҳоли яшаши ва ишлаб чиқаришни жойлаштириш учун сифат кўрсаткичлар касб этади, яъни у қулай ёки ноқулай бўлиши мумкин. Масалан, жойнинг иқлими, ер усти тузилиши кабилар унинг табиии шароитини ифодалайди. Табиии ресурелар эса (ресурс-захира, бойлик) ишлаб чиқариш жараёнида бевосита иштирок этади ва улар миқдор кўрсаткичларига эга бўлади. Табиии ресурелар тугайдиган ва тугамайдиган қисмларга, тугайдиганлари эса, ўз навбатида, тикланадиган ва тикланмайдитанларга бўлинади. Чунончи, ўрмон, сув, тупроқ ва бошқалар нисбатан узоқ муддатда қайта тикланиши мумкин. Табиии ресуреларнинг бундай хусусиятлари улардан окилона фойдаланишни тақозо этади. Бирок унутмаслик лозимки, табиии географик компонентларнинг табиии шароит ёки ресурс эканлиги улардан қайси максадда фойдаланишга боғлиқ. Шу сабабдан, маълум бир сохада табиии шароит хисобланган компонент бошқа сохада ресурс бўлиши мумкин. Иқлим ёки рельф саноат географияси нуктаи назаридан умумий тарзда табиии шароит саналса, қишлок хўжалиги учун (харорат, намлик, тупроқ) муҳим агроиклимий ресурелар ҳисобланади. Худди шундай, қуёш нури, ўрмон, денгиз рекрацияда етакчи табиии ресурелардир. Гсотрионларга Ю.Ахмадалиевнинг докторлик дисссртацияснца катта ахамият берилган. Кўриниб турибдики, табиии шароит ва табиии ресурелар ўртасида катта фарк йўк, улар бир-бирларига (аниқ ҳолатда, максадда) ўтиб туради. Шунинг учун бўлса керак, баъзи хорижий мамлакатларда бу тушунчалар фарк килинмайди ва улар умумий тарзда "табиии шароит", деб қабул килинган (демак, табиии шароити табиии ресурс экан). Иқтисодий ва ижтимоий географияда табиии шароит ва табиии ресуреларнинг факат "табиийлиги" эмас, уларнинг инсон ҳаёти ва хужалик фаолияти учун зарурлиги асосий саналади. Бошкача қилиб айтганда, ер, сув, ўрмон, қазилма бойликлар, энг аввало, Инсон учун керак. Шу боис, ушбу фанда табиат компонентларига иктисодий географик бахо беришда антропоцентрик ёки deMOijeHmpuK тамойилга асосланиш талаб этилади. Қолаверса, иктисодий география фанининг дастлабки келиб чиқиши, илк даври, илдизи айни табиии географик шароит ва ресурсларга бориб тақалади. Ижтимоий ва худудий мехнат тақсимотининг ривожланиши хар хил ва турли жойлардаги табиии имкониятлардан фойдаланиб бориш жараёни негизида амалга ошган. Жумладан, бирламчи иқтисодий география фанининг тармоклари - қишлок хўжалиги, ўрмон хўжалиги, балиқчилик, тоғ-кон саноати географияси табиии география таъсирида вужудга келган. Табиии шароит ва табиии ресурсларга баҳо беришда, хусусан иктисодий география фанида, нафақат уларнинг борлиги, микдори, балки бу бойликларнинг тури, худудий жойлашув ва мажмуалари катта амалий ахамият касб этади. Бинобарин, табиии ресуреларнинг худудий таркиби ёки бирикмалари минтака ва мамлакат иктисодиётининг ривожланиш даражасига, хужалик тармокларининг турланишига (диверсификациясига) катта таъсир кўрсатади. Масалан, қайси бир худудда тоғ дарёлари ва рангдор метал конлари ёки даре, ўрмон, сув ёки темир рудаси ва коксланувчи тошкўмирнинг бир-бирига якин жойлашуви турли хил худудий ишлаб чикариш мажмуаларининг вужудга келишига, иктисодиётнинг худудий мужассамлашуви ва агломерациясига асос бўлиб хизмат килади. Шунингдек, табиии шароит ва табиии ресуреларнинг аҳамияти, фойдаланиш йўналиши иктисодиёт тармоклари ва аҳоли манзилгохлари жойлашишига хар хил таъсир кўрсатади. Шу сабабдан, иктисодий-ижтимоий бахо беришда уларнинг айни шу жиҳатларига эътибор берилса, мақсадга мувофик бўлади. Чунончи, рельефни барча сохалар, айниқса кишлок хўжалиги ва транспорт учун, фойдали қазилмаларни саноат нуктаи назаридан тахлил қилиш ва бахолаш зарур. Ўзбекистоннинг табиии географик ўрни, берк хавзада, материк ўртасида жойлашганлиги унинг иқлим хусусиятлари ва ташки геоиқтисодий хамда геосиёсий алоқаларни олиб боришга ўз таъсирини кўрсатади. Ер майдонининг нисбатан катталиги мамлакатнинг умумгеографик қудратини ифодалайди, у худудий меҳнат тақсимотининг кенг ривожланишида аҳамиятлидир, Табннй шяроит ва табннй ресурсларга иқтнсоднй географнк бақо бернш шкаласн Рельефи, яъни ер усти тузилиши бирмунча мураккаброқ; республика майдонининт 80 фоизга яқинини (аниқроғи 78,7 %) текисликлар, қолган кисми эса тоғ ва тоғолди ҳудудлар ташкил қилади. Тоғли ҳудудлар мамлакатнинг жануби, жануби-шарқий ва шарқий қисмида жойлашган, текисликлар унинг марказий, шимолий ва шимоли-ғарбий қисмларини эгаллайди. Узбекистоннинг чекка шимоли-ғарбида жойлашган Устюрт платосининг майдони 40,0 минт кв. км атрофида ёки у мамлакат умумий ҳудудининг 9 фоизга яқинини ишғол қилади. Текислик қисми чўл ва чала чўллардан иборат бўлиб, унинг асосини Қизилқум чўли ташкил этади. Тоғли ҳудудлар, И.Ҳасанов ва П.Ғуломовлар бўйича, 3 та асосий тоғ тизимларини ўз ичига олади. Булар: Чотқол-Қурама, Нурота-Туркистон ва Ҳисор-Зарафшон тоғ тизимларидир. Уз навбатида, Чотқол-Қурама тоғ тизими Тяншаннинг ғарбий давоми бўлиб, у деярли бир-бириға параллел чўзилган Қоржантоғ, Угам, Писком, Чотқол ва Қурама тизмаларидан ташкил топган. Бу ерда энг баланд нуқта Сайрам чўққиси Угамда, денгиз сатҳидан 4236 м баландликда жойлашган. Нурота-Туркистон тог тизимига Нурота, Моргузар, Қоратоғ ва Оқтоғлар киради. Учинчи тог тизими, яъни Ҳисор-Зарафшон тоғ минтақаси Ҳисор, Ғузор, Бойсун, Боботог, Қўҳитангтоғ, Сурхонтоғларни ўз таркибига олади. Узбекистоннинг энг баланд нуқтаси - Ҳазрати Султон чўққиси ҳам (4643 м) айни шу ҳудудда, Ҳисор тоғларида жойлашган. Шунингдек, унча баланд бўлмаган Чақилкалон, Қоратепа ҳамда Зиёвуддин-Зирабулоқ тоғликлари ҳам ушбутизимгатегишлидир. Тоғликлар орасида муҳим хўжалик аҳамиятига эга бўлган тоғ оралиги ботиклар, воҳа ва водийлар жойлашган. Уларнинг энг муҳимларидан бири Фарғона водийси турли томонлардан Мўғултог, Қурама, Чотқол, Фарғона тизмалари ҳамда Туркистон-Олой тоғ тизими билан ўраб олинган. Республика ҳудудида, бундан ташқари, Зарафшон, Китоб-Шахрисабз, Сурхон тоғ оралиги ботиқлари хам мавжуд. Мамлакатимизнинг текислик кисмида унча баланд бўлмаган, тарқоқ жойлашган ясси тоғлар кўзга ташланади. Улар Султон Увайс, Бўкантов, Етимтов, Томдитов, Овминзатов, Кулжуқтов ва бошқалардир. Энг баланд нуқта - Оқтош чўқкиси (922 м) Томдитовда жойлашган. Бу "қолдиқ" кичик тоғлар катта минерал ресурсларга бой. Бўкантов - "бу кон тов"га ўхшайди. Умуман олганда, чўл воҳа ва водийлар тоғ ва тоғолди ҳудудлар (адирлар) Ўзбекистон табиий шароитининг ўзига хос географик хусусиятларини акс эттиради. Айни вактда ҳудди шундай табиий географик вазият республикада ҳудудий меҳнат тақсимотининг кенг ривожланишига қулай имкон яратади. Айниқса, Фарғона водийси - Урта Осиё дурдонасининг маълуму машҳур бўлиши, энг аввало, унинг адиру-сойларига боғлиқ. Бу ҳудудни маданийлаштирган, суғорма деҳқончилигини ривожлантирган Сўх, Исфара, Шоҳимардон, Чортоқсой, Косонсой ва бошқа сойлардир. Уларнинг қуйилиш қисмида кадимдан суғорма деҳқончилик ривож топган; ҳар қайси сойнинг қуйи қисмида шаҳарлар вужудга келган. Хусусан, бу борада Сўх ёйилмаси типик мисол бўлиши мумкин. Кейинчалик адир остидан бу ёйилмаларда (конус ётқизиқларини) бирлаштирадиган каналлар барпо этилган. Энг сўнгги йилларда эса Фарғона водийсининг куйи қисми ўзлаштирилган. Бинобарин айтиш мумкинки, Фарғона водийси бу сойлар ва уларнинг куйи кисмида шаклланган воҳалар йиғиндиси ёки ҳудудий мажмуасидир, Фойдали казилмалар. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон ер усти тузилишининг ҳар хиллиги, республика ҳудудининг геологик тарихи геохимик жараёнлар таъсирида шаклланган қазилма бойликлар, минерал хом ашё ресурелари географиясини ҳам белгилаб беради. Мавжуд маълумотларга қарангда, Ўзбекистонда 2700 дан кўпроқ фойдали қазилма конлари аниқланган бўлиб, уларнинг факат тасдиқланган захираси 970 миллиард АҚШ долларни, умумий миқдори эса 3,3 триллион АҚШ далларини ташкил килади. Фойдали қазилма конлар захиралари, уларнинг геологик ўргаиилганлигига қараб турли категорияларга бўлинади. Яхши ўргаиилган захиралар саноат аҳамиятига эга бўлган захиралар, барча зохиралар эса тахминий ёки прогноз захиралар дейилади. Қазилма бойликлар захиралари халқ хўжалик аҳамиятига кўра баланс ва небаланс захираларга бўлинади. Баланс захиралар қулай географик ўрин ва яхши техник-иқтисодий кўрсаткичларга (коннинг умумий захираси, сифати, қатламларнинг тузилиши ва ҳ.к.) ҳамда уларнинг қазиб олишга эҳтиёж мавжуд бўлганларни ўз ичига олади. Бу талабларга жавоб бермаган конлар нобаланс захиралар таркибига киради. Фойдапи қазилмалар захиралари, уларнинг мщдори, категория ва аҳамияти вақт утиши билан ўзгариб боради; янги захиралар очилади, захираларнинг ўрганганлик даражаси ва баланс захираларни тўлдириб бориши рўй беради. Узбекистан айрим фойдали казилма захиралари бўйича дунёнинг етакчи мамлакатлари қаторидан жой олади. Бунга энг аввало олтин, мис, вольфрам, уран, табиий газ кабилар киради. Жумладан, республикамиз олтин захирасига кўра дунёда 4-чи, қазиб олиши бўйича эса еттинчи-саккизинчи ўринларни эгаллайди (маълумот учун; 2007-йилда Австралия, ЖАР ва Хитойда, уларнинг ҳар бирида 250 тоннадан зиёдроқ, АҚШда шунга яқин миқдорда олтин қазиб олинган) 1 . Ҳар бир мамлакатнинг миллий иқтисодиети хавфсизлигини таъминлашда унинг ёқилғи-энергетика мустақиллиги катта аҳамиятга эга. Республикамиз бу борада йирик табиий газ конларига эга. Улар асосан Қашқадарё вилоятида (Шўртанг, Муборак, Учқир, Шўрхок, Зеварди ва б.) жойлашган. Бухоро вилоятида хам табиий газ конлари мавжуд (Қандим ва б.)» бироқ уларнинг кўпчилигини захиралари тугаш арафасида. Айни вактда Устюртда янги-янги газ конлари топилмоқда. Уларнинг энг йириги Сурғил кони ҳисобланади. Гарчи мамлакатимиздаги дастлабки нефть конлари Фаргона водийсида очилган бўлсада (масалан, Шўрсувда 1886-йилда), ҳозирги кунда унинг асосий захиралари Қашқарёда вилоятига тўгри келади. Шунингдек, бу ерда Кўкдумалоқ энг катта кон саналанади ва унинг асосида Бухоро вилоятининг Қоровулбозор шахрида йирик нефтни қайта ишлаш заводи қурилган. Нефть конлари Сурхондареда (Ҳовдоғ, Кўкайди, Лалмикор), Фарғона водийсида (Жанубий Оламушук, Полвонтош, Мингбулок ва ҳ.к.). Қорақалпоғистон Республикасида (Оқшолок, Ўрга, Шохпахти ва б.) мавжуд. Устюрт платоси, Орол кўли акваторияси ва унга туташ худудларда янги нефть конларини аниқлаш бўйича ҳозирги вактда Россия Федерацияси билан ҳамкорликда ("Лукойл" компанией) геологик-қидирув ишлари олиб борилмоқда. Бундай ишлар Сурхондарё вилоятида Малайзия ва Эрон мамлакатлари мутахассислари билан биргаликда амалга оширилмокда. Республикада кумир конлари географияси нисбатан кенг тарқалмаган. Катта захирага эга бўлган Ангрен конида (2 млрд т.) кўнғир кумир асосан очиқ усулда қазиб олинади ва у кўпроқ иссиқлик электр станцияларида ишлатилади. Сурхондарё вилоятида Шарғун ва Бойсун (Туда) тошкўмир конлари мавжуд. Холина B . H ., Наумов А.С, Радионова И.А. Социально-экономическая география мира. Справочное пособие. - М. 2008. -С.47. Ёкилғи ресурел ар и га баҳо берганда куйидаги хулоса чиқариш мумкин: табиий газ билан мамлакатимиз яхши таъминланган ва у экспорт хам қилинади; нефть захираларини кўпайтириш керак; кумир захиралари эса унча гоқори сифатли эмас ва уларнинг саноат аҳамияти камроқ. Ўзбекистонда темир руда захираларининг хам саноат аҳамияти чекланган. Бундай конлар Қорақалпоғистоннинг Султон Увайс тоғида (Тебинбулоқ) ҳамда Тошкент (Темиркон) ва Навоий вилоятларида (Суренота) топилган. Вольфрам захирасига эса республикамиз бирмунча бой. Унинг асосий конлари Қўйтош, Ингичка, Яхтон, Саргардон, Лангар ва бошқалардир. Марганец Самарканд вилоятида, молибден кони Ҳисор, Нурота ва Чотқол тизмасида топилган. Юкорида таъкидлаганимиздек, мамлакатимиз олтин, мис, кумуш, қўрғошин захиралари бўйича ҳам ажралиб туради. Олтиннинг энг йирик конлари Мурунтов ва Кўкпатасда жойлашган. Шунингдек, Маржонбулоқ, Қизилолма, Чодоқ, Зарметан каби олтин конлари ҳам мавжуд. Жами олтин захирасининг 4/5 қисмидан кўпроғи Марказий Қизилкумда топилган. Ҳозирча республикада аникланган олтин конларининг тахминан 1/4 кисми, ўрганилган конларнинг ярмига я кипи ишлатилмокда, холос. Мис Олмалиқ атрофида (Қалмоқкир, Дальное, Саричек), полиметал рудалар (Хонжиза, Учқулоч, Лашкарак) захиралари ҳам катта саноат аҳамиятига эга. Шу билан бирга, республикада қўрғошин, қалай, висмут конлари ҳам бор, алюминий хом ашёси - каолин эса Ангрен кўнғир кумир қатламлари орасида жуда катта захираларга эга. Узбекистан уран конларига бой; унинг асосий конлари Марказий Қизилқумда, Навоий, Наманган ва Тошкент вилоятларида жойлашган. Мамлакатимизда турли тог кимёси хом ашёларининг катта захиралари мавжуд. Улар энг аввало Тубекатан калий, Хўжаикон ош тузи, Бойбичекан тош тузи ҳамда Қораумбет, Борса Келмас, Қўнғирот яқинидаги турли туз конларидир. Фосфоритнинг йирик захираси Навоий вилоятида - Марказий Қизилқумда топилган ва ундан ҳозирги пайтда фойдаланилмоқда. Ўзбекистонда ҳар хил қурилиш материаллари - кум, гипс, гранит, мармар конлари бор. Мармар Самарканд, Қашқадрё, Навоий вилоятлари ва Қорақалпоғистонда қазиб олинади (Ғозғон, Лангар, Омонқўтон, Китоб ва б.). Нометал фойдали қазилмалар - флюорит, дала шпати, графит, асбест, тальк, бентонит гилларининг ҳам захиралари мавжуд. Шундай қилиб, республикамизда фойдали қазилмалар асосан Навоий, Қашқадарё, Сурхондарё, Самарканд ва Тошкент вилоятларида жойлашган. Фарғона водийси ва, хусусан, Сирдарё ҳамда Хоразм вилоятлари бу борада деярли кўзга ташланмайди. Иклими ва сувлари. Ўзбекистон иклими кескин континентал: ёзи иссиқ, киши анча совуқ. Мамлакат ичида эса чекка шимол ва шимоли-ғарбда мўътадил, колган текислик ҳудудларда субтропик хусусиятга эга. Йиллик ўртача харорат шимолдаги +8,9дан, жанубдаги +18 даражагача фаркланади. Январ ойининг ўртача ҳарорати фақат жанубда -Сурхондарёда нолдан юқори (масалан, Шерободда +3.6°), Устюртда минус 8-11 даража. 1 Июль ойида ўртача харорат Термиз ёки Шерободда плюс 31-32°, Тошкентда +27°, Самаркандда +26°, тоғ ва тоғолди худудларда бу кўрсаткич бирмунча пастроқ. Маълумки, ўсимликлар ривожланиши учун суткалик харорат +5 даражадан паст бўлмаслиги керак. Мусбат хароратлар йиғиндиси вегетация даврини белгилаб беради. Республикамизнинг энг жанубида бу микдор 4000- 4900 даражага етади, шимолда ва тогли ҳудудларда эса у 2000-3000° атрофида. Республикамизда куёшли кунлар кўп, шу боне, бу ерда куёш энергияси- радиациясидан фойдаланиш имкониятлари ҳам кенг. Хусусан, бу борада Бухоро, Самарканд, Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятлари ажралиб туради. Ёғин-сочин хам республика худудида турлича таксимланган: чекка шимол ва шимоли-ғарбда йилига ўртача 100 мм га ҳам етмайди, айрим тоғ ва тоғолди минтакаларида эса бу ракам 8-9 марта ортик. Энг кўп ёғин Атлантика нам ҳаво массаси йўналишига тўғри турган тоғли худудларда кайд этилади (Угом, Писком, Қоржантов ва б., Ургут туманида жойлашган Омонкўтонда). Фарғона водийсининг ғарбий кисмида ёғин-сочин микдори анча оз (масалан, Поп туманида 100 мм атрофида), унинг шаркий қисмида эса бундан 2-2,5 марта зиёд. Бу машҳур иқлимшунос олим А.И/Воейковнинг намгарчилик билан аҳоли жойлашуви (зичлиги) ўртасидаги қонуний алоқадорлик тўғрисидаги фикрига яккол далил бўла олади. Тошкентда мазкур кўрсаткич 360-370, Самаркандда 325-330, Ургенч ёки Нукусда эса атиги 80-90 мм ни ташкил килади. Ёгинлар миқдорининг асосий кисми баҳор ва киш ойларига тўғри келади, езда ва кузда улар жуда кам. Республикамизнинг аксарият худудида мавжуд (реал) ёғин микдорига кўра мумкин бўлган буғланиш баъзи жойларда 8-10 марта ортиқ. Демак, қурғоқчилик шароитида деҳқончилик фақат сунъий сугориш асосида олиб борилади. Ўзбекистон берк гидрологик ҳавзада жойлашган. Унинг аксарият дарёлари транзит хусусиятга эга, яъни улар асосан республика 1 Ушбу маълумотлар И.Ҳасанов ва П.Гуломовларнинг "Ўзбекистон табинн географияси" (Т., 2007) дарелигидан олинган. Республикамизнинг асосий дарёлари - Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё, Шерободдарё ва бошқалар. Улардан асосан кишлоқ хўжалигида, суғорма дехқончиликда фойдаланилади. Айнан шу мақсадда 40 дан ортик катта-кичик сув омборлари, қатор каналлар қурилган. Уларга Чорбоғ, Туябўғиз, Туямўйин, гСаттақўрғон, Пачкамор, Андижон, Ҳисорак, Толлимаржон, Чимқўргон, Жанубий Сурхон ва бошқа сув омборлари, Катта Фарғона, Андижон, Жанубий Фарғона, Катта Наманган, Аму-Бухоро, Қарши, Дарғом, Эски Анҳор, Шовот, Тошсака хамда Сирдарё вилоятидаги каналлар мисол бўла олади. Мамлакатимизда ер ости сувлари, айниқса, турли минерал таркибга эга бўлган шифобахш сувлар ҳам оз эмас. Улар Хўжаикон, Омонхона, ЖаЙронхона, Чортоғ, Тошкент, Чинобод) ва бошқалардан иборат. Ҳозирги кунда мамлакатимизнинг турли шаҳарларида халқ орасида анъанавий ном олган "Тошкент суви" ишлаб чиқарилади (Қарши, Фарғона ва ҳ.к.). Шунингдек, ер ости сувларининг чўл ҳудудларида чорвачиликни ривожлантиришда ҳам аҳамияти катта. Ер ва тупрок ресурелари. Ўзбекистоннинг умумий ер ресурелари 44,9 млн га атрофида, унинг 58-60 фоизи қишлоқ хўжалигида фойдаланишга яроқли ҳисобланади. Суғорма деҳқончилик майдонлари 4,3 млн гектарга яқин, унинг ярмидан кўпроғи текислик худудларига, қолган қисми тоғ ва тоғолди ҳудудларга тўғри келади. Лалмикор ёки табиий холла намланиб деҳқончилик қилииадиган ерларнинг умумий майдони 750 минг га, уларнинг 3/5 қисми табиий намгарчилик билан тўлиқ таъминланган. Табиий яйловлар 22 млн га ёки республика умумий майдонининг тенг ярмига яқинини ташкил килади. Бироқ, бу ерларнинг барчаси хам сув билан таъминланмаган. Республиканинг кўпчилик кисмида қўнғир тусли сур тупроқлар (бўз тупроқлар) таркалган. У.Тожиев, Х.Намозов ва уларнинг муаллифдошлари маълумотларига биноан чўл минтақасида сур тусли қўнғир, чўл қумли ва ўтлоқи тупроқлар, суғорилиб деҳқончилик қилинадиган ҳудудлар (Фарғона, Чирчиқ-Оҳангарон, Мирзачўл, Қашқадарё, Зарафшон, Сурхон водийси) да сур ёки бўз тупроқлар кўп учрайди. 1 Тоғли худудларда эса жигарранг, қўнғир тусли тоғ-ўрмон тупроқлари таркалган. Қадимдан суғорилган воҳалар, дарёларнинг қуйи қисмида (масалан, Хоразмда) аллювиал тупроқлар ҳам шаклланган. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси. Республикамиз, саноат нуқтаи назаридан қараганда, ўрмон захирасига эга эмас. Бу ерда ўсимликлар, хусусан, намгарчилик етарли бўлган тог ёнбағирларда кўпроқ, чўл яйловлари эса баҳорда ям-яшил ўтлоклар билан копланади. Шу билан бирга Узбекистонда, айникса Сурхондзрё вилоятида турли хил доривор ўсимликлар, тоғларда пистазорлар бор. Ўсимликлар, ажойиб ландшафт турлари, чинор, баликли кўлларнинг рекреация ва туристок ахамиятини хам таъкидлаш жоиз. Ҳайвонот оламидан эса хўжалик жихатдан паррандалар (каклик, бедана, ўрдак, ғоз ва б.) балиқ ва бошкаларни кўрсатиш мумкин. Табиатдан окилона фойдаланиш ва атроф мухнт мухофачаси. Табиат инсон, жамоа ва жамият вужудга келишидан олдин хам мавжуд булган. Бутун тараққиёт давомида инсоннинг табиатга, унинг бойликларига таъсири кучайиб борган. Шу сабабли табиатни, атроф муҳитни мухофаза килиш хозирги куннинг энг далзарб оламшумул (глобал) муаммоси ҳисобланади. Табиат ва жамият ўртасидаги мувозанатни мумкин қадар динамик холатла сақлаш, табиий ресурслардан фойдаланиш жараёнида экологик хавфсизликни таъминлашга катта эътибор каратилиши хам бежиз эмас. 1992 йилда Рио-де-Жанейрода бўлиб ўтган БМТнинг атроф-муҳитга бағишланган конференциясида кабул килинган Барқарор ривожланиш концепцияси айни шу мақсадларни кўзлайди. Содда қилиб айтганда, бу гоянинг туб моҳияти бирор-бир табиий ресурсдан фойдаланишда атроф муҳитга зарар етказмасдан, унинг келажак авлод учуй хам қолишнни, улардан биздан кейин хам бахраманд бўлишини назарда тутади. Сўнгти Йилларда турли хил табиий бойликларни казиб олиш (нефть, газ, кумир хар хил рудалар ва б.), янги ерларни ўзлаштириш, ўрмонларни қнрқиш, айрим ҳайвонот турларининг йўколиб бориши, чўлланиш, тупроқ эрозияси ва шўрланиш каби иохуш вазиятлар юзага келмокда-ки, улар келажак авлод учун хавф туғдиради. Бинобарин, атроф-мухитни мухофаза қилиш, ер-сув мелиорациясини амалга ошириш, кишиларнинг экологик маданиятини шакллантириш катта амалий аҳамиятга эга. Р/еспубликамизда хам бундай муаммолар йўк эмас. Айникса, Орол денгизи сатхининг кескин пасайиша ва куриб бориши бу минтакада хавфли экологик вазиятни юзага келтирди. Мирзачўл, Қарши чўли, Хоразм ва бошқа ҳудудларда тупрокнинг шўрланиши, Чирчиқ-Оҳангарон, Фарғона водийси, Навоий атрофи экологик холати хам табиий ресурслардан тўғри фойдаланиш ва атроф-муҳит мухофазаси муаммоларини изчил хал этишни тал а б килади. Адабиётлар: 1. Каримов И. Узбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т.: «Узбекистон», 1997. 2. Каримов И. Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: «Узбекистон», 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

Похожие

Ҳиндистоннинг табиий иқлим шароити ва туристик ресурслари
Океаниянинг табиий шароити
Океаниянинг табиий шароити 2
Антарктида. Табиий шароити ва материкнинг узига хослиги2
Ўзбекистоннинг табиий географик районлаштирилиши. Табиий географик районлаштиришнинг баъзи бир услубий масалалари