Иктисодий ва социал географиянинг хозирги замон мазмуни - География - Рефераты

Иктисодий ва социал географиянинг хозирги замон мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

www.arxiv.uz Иқтисодий ва социал географиянинг ҳозирги замон мазмуни Режа : 1. Иқтисодий ва социал географиянинг тадқиқот объекти ва предмети. 2. Геоиқтисод ва иқтисодий география. 3. Иқтисодий география ва ижтимоий география. 4. Фаннинг бошқа мамлакатларда аталиши.

www.arxiv.uz Жамият ривожи билан уни ўрганувчи фанларнинг тадқиқот объекти ҳам мураккаблашиб ва такомиллашиб боради. Бу табиий ва ўз-ўзича қонуний ҳолдир. Жумладан, иқтисодий географиянинг объекти авваллари маълум бир мамлакат ёки районнинг хўжалик ва аҳолиси, ишлаб чиқариш кучларининг жойланишидан иборат бўлган бўлса, кейинчалик у хўжалик ва аҳолининг ҳудудий таркиби ёки тизими, ҳудудий ижтимоий-иқтисодий мажмуалар (комплекслар) шаклини олди. Шунга мувофиқ ушбу фаннинг вазифаси ҳам ўзгариб борди. Чунончи, илгари асосий эътибор қаерда нима борлигини ўрганишга қаратилган бўлса, ҳозирги кунда эса нима учун у ёки бу воқелик айнан шу жойда вужудга келганлигини илмий асосда изоҳлаб ва баҳолаб берилиши талаб қилинади. Бундай қонуниятларни чуқур англаш фаннинг амалий (конструктив) аҳамиятини янада оширади. Чунки, у энди турли йирикликдаги ҳудудий ижтимоий-иқтисодий тизимларнинг таҳлилидан уларнинг ташҳисига, ундан эса башорат ва бошқариш даражасига кўтарилмоқда. Демак, жамият тараққиёти, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ва жойланишидаги жараёнлар иқтисодий география объектнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Шунга мос равишда бу фаннинг тадқиқот предмети ва вазифалари ҳам такомиллашиб боради. Айни пайтда бундай эволюцион жараёнлар фан номини замон талабига мувофиқлашувига олиб келди. Бинобарин, анъанаий иқтисодий география аста-секин иқтисодий ва социал географияга, у эса ўз навбатида мураккаброқ ва мужассамроқ шаклга- ижтимоий географияга айлан-моқда. Айтиш жоизки, мазкур фаннинг муайян бир барқарор, барчани қаноатлантирувчи таърифи мавжуд эмас. Бунга сабаб-география фаннинг кенг қамровлиги, объект ва номининг давр мобайнида ўзгариб туриши бўлиши мумкин. Шу билан бирга иқтисодий география таърифларининг кўпчилигида ишлаб чиқариш кучлари, уларнинг жойлашиш хусусиятлари таъкидланади. Булар ушбу фаннинг ўзак тушунчасига, аксиомасига айланиб қолган. Албатта, бу бежиз эмас, зеро иқтисодиётнинг асосини ишлаб

www.arxiv.uz чиқариш кучлари, иқтисодий географиянинг моҳиятини эса уларнинг жойлашув хусусиятлари белгилаб беради. қолаверса, ривожланиш фақат аниқ бир жойда, маконда амалга ошади, шу боис жойланиш ривожланишининг ҳудудий инъикосидир. Масалага бундай ёндашув назаримизда иқтисодий географиянинг тарихий ривожланиши билан боғлиқ. Маълумки, ишлаб чиқариш тармоқларини жойлаштириш муаммолари даставвал Европада, хусусан Германияда немис олимлари И.Тюнен, А.Вебер, А.Лёш, В.Кристаллер ва бошқалар томонидан амалиётда кўриб чиқилган. Бироқ улар ўзларининг жойлаштириш (штандорт) ғояларининг натижасини «иқтисодий география» деб таърифлашмаган. Аксинча, бу масалалар кўпроқ ҳудудий иқтисод ёки геоиқтисод доирасида, иқтисодиёт фанининг бир қисми сифатида қаралган. Ўйлаймизки, ҳозирги кунда ҳам фаннинг таърифида «ишлаб чиқариш кучларининг жойлашуви» иборасини қолдириш керак, зеро ҳар қандай жойлаштириш муайян бир ҳудудда амалга оширилади.Аммо фанимизнинг бугунги предмети учун бу кифоя қилмайди. Сабаб у энди иқтисодийгина эмас, балки иқтисодий ва социал-ижтимоий география мақомини олмоқда. Шу важдан, бундай таъриф фаннинг номи билан мазмуни, шакл ва моҳиятини мувофиқлаштиролмайди. Тўғри, «ишлаб чиқариш кучлари» энг аввало унинг субъекти, эгаси- аҳолини ҳам ўз ичига олади. Лекин бу ерда аҳоли асосан иш кучи мазмунида, яъни иқтисодий категория шаклида назарда тутилади. Инсон, унинг ижтимоий ҳаёти, социал муносабатлари эса бу ибора қамровидан четда қолади. Бусиз фан илгаригидек иқтисодий, ишлаб чиқариш географияси бўлиб қолаверади. Юқоридаги фикр ва мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда иқтисодий ва социал география таърифини тахминан шундай бериш мумкин: иқтисодий ва социал гегография мустақил фан сифатида турли мамлакат ва районларда ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиш ва жойланиш хусусиятлари ҳамда инсон ҳаёт фаолияти ва яшаш тарзининг ҳудудий

www.arxiv.uz жиҳатларини ўрганади. Қ исқача қилиб эса ижтимоий географияни жамият ҳаёти ва фаолиятини ҳудудий ташкил этиш тўғрисидаги фан деб таърифлаш тўғри бўлади. Шубҳасиз, келтирилган таъриф ҳам мутлоқ аниқликка даъвогар эмас. Аммо, шу билан бирга аминмизки, у иқтисодий ва ижтимоий жабҳаларни ўз доирасига олган ҳолда фаннинг туб моҳиятини ўзида акс эттиради ва уни тўла ифодалаб беради. Берилган таърифнинг эга ва кесими, аниқловчиси ва тўлдирувчиси, яъни биринчи ва иккинчи даражали қисмлари мавжуд. Чунончи, агар ушбу ифодалардан гапнинг эгаси «турли мамлакат ёки район», «ҳудуд» тушунчалари олиб ташланса, у ҳолда географияга ўрин қолмайди. Демак, айнан ана шу иборалар ушбу таърифнинг географияга тааллуқлилигидан далолат беради. Ҳудди шундай, «хусусият» (кесим) сўзи ҳам география учун ўта муҳимдир. Чунки, фаннинг асосий, пировард мақсади ишлаб чиқариш кучларининг жойлашуви, инсон ҳаёт тарзининг турли районлардаги ўзига хос ва бетакрор хусусиятини очиб беришидан иборатдир (тарихда ҳам айнан шундай: жамият тараққиётидаги турли даврлвр хусусияти аниқланмаса, ушбу фан ўз моҳиятини йўқотади). Зеро, ҳамма жойда бор нарса географияда мутлақо бўлмаслиги керак. Агар ҳамма жой бир рангда текис, бир хил даражада бўлганда эди, географиянинг ҳам, қолаверса жамият ривожланишининг ҳам ўзи бўлмас эди. Бизнинг таърифимиз қўпол бўлмаслиги ва кенгайиб кетмаслиги учун унга мажмуалар ёки комплекслар (тизимлар) ғояси киритилмади. Аслида эса иқтисодий ва социал география ўзи ўрганаётган воқеликни муайян ҳудудда ва фақат алоҳида-алоҳида эмас, балки ўзаро алоқадорликда, яъни маълум бир ҳудудий тизимлар доирасида кўради. Шу боис юқоридаги берилган таърифни янада мукаммаллаштирса бўлади, яъни: « иқтисодий ва социал география ишлаб чиқариш кучларини турли мамлакат ёки районларда ривожланиш ва жойланиш хусусиятлари

www.arxiv.uz ҳамда инсон фаолияти ва яшаш тарзини ҳудудий ижтимоий- иқтисодий тизимлар доирасида ўрганади», деб ифодалаш мумкин. Сатрлар остида иқтисодий ва социал географияни ижтимоий география деб аташга мойиллигимиз сезилиб турибди. Бу, биринчидан, фаннинг ўзини ички ривожланиш қонуниятлари, ундаги дифференциация ва интеграция жараёнлари билан боғлиқ бўлса, иккинчидан, ушбу фан номини ривожланган мамлакатлардаги шаклига мувофиқлаштириш билан асосланади. Дарвоқе, кўпгина хорижий мамлакатларда фанимиз айнан шундай: ижтимоий, гуманитар ёки инсон географияси сифатида расман қабул қилинган. Бундан ташқари, яна бир масалага эътибор берайлик. Маълумки, географиянинг бош фалсафий масаласи табиат билан инсон(жамият) ўртасидаги муносабат ва алоқадорликни ўрганишдан иборатдир. Бу иккиликнинг бири-табиатни ўрганувчи фанлар туркумини «табиий география» деб юритилиши ҳеч кимда шубҳа қолдирмайди. Аммо унинг иккинчи бўлаги, яъни инсон ёки жамият масалаларини тадқиқ этувчи фанни бир сўз билан қандай ифодалаш мумкин? Аниқки, бу ерда «иқтисод» сўзи ҳеч тўғри келмайди ва у табиатга муқобил тура олмайди. Иқтисод ва ҳаёт, иқтисод ва сиёсат бўлиши мумкин, бироқ табиат ва иқтисод бирлиги, жуфтлиги асло мос эмас. Бинобарин, ана шу мантиқий мулоҳаза нуқтаи назаридан ҳам нотабиий географик фанлар мажмуини инсон, жамият географияси ёки янада тўғрироғи ижтимоий география деб юритишга асос бўлса керак. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, иқтисодий ва социал географияни ижтимоий география шаклида ифодалаш фақат биз киритган янгилик эмас, асло. Ҳатто собиқ Иттифоқда ҳам ушбу тушунча кўпчилик олимлар (Ю.Г.Саушкин, В.М.Гохман, С.Я.Нўммўк,, М.Д.Шаригўн ва бошқалар) томондан анча йиллар муқаддам ишлатилган эди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1.Бабурин В.Л., Мазуров Ю.Л, Географические основы управления. М, 2000 2.Голубчик М.М., Евдокимов С.П., Максимов, Г.И., История географии-(Смоленск, 1998) 3.Григорьев А.Г. География в современном мире.-М, Просвеҳение, 1999. 4.Каримов И. Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шароитлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т:Ўзбекистон, 1997. 5.Машбиц Я.Г. Основы страноведения.-М: Просведение, 1999. 6.Максаковский В.П. Историческая география мира.-М., 1999. 7.Прохоров Б.Б. Прикладная антропоэкология.-М., 1998. 8.Ратанова М.П. Экологические основы обҳественного производства.-Смоленск, 1999 9.Саушкин Ю.Г. Экономическая география: теория, методы, практика.- М:Мысль,1978. 10.Солиев А., Маллабоев Т. Иқтисодий ва социал географияда айрим қонуниятларни ўрганиш методикаси. -Т.,1988. 11.Солиев А. Иқтисодий ва ижтимоий географиянинг долзарб масалалари.- Т., 1995. 1 2 . WWW.ZiyoNet.uz

Похожие

Иктисодий ва социал географиянинг асосий принциплари. Худудийлик ва комплекслик

Узбекистонда иктисодий ва социал географи фанининг ривожланиши

География фани буйича умумий урта талим такомиллаштирилган ДТС нинг максади ва уеи жорий этиш

Урта ва олий мактабларда иктисодий география

Иктисодий географияда тарихийлик, экологик ёндашув ва демоцентрик принцип