Тузларнинг ўсимликларга таъсири ва қишлоқ хўжалик экинларининг туз таьсирига чидамлилиги - Геодезия - Рефераты

Тузларнинг ўсимликларга таъсири ва қишлоқ хўжалик экинларининг туз таьсирига чидамлилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Тузларнинг ўсимликларга таъсири ва қишлоқ хўжалик экинларининг туз таьсирига чидамлилиги Режа: 1. Тузларни ўсимликларга зарарли таъсир этиш сабаблари. 2. Турли экинларнинг туз таъсирига чидамлилик даражалари. 3.Тузларни тупроқда қолишига йўл қўйилиши мумкин бўлиш микдорлари. 4.Экинларнинг туз таъсирига чидамлилигига таъсир этувчи омиллар ва ўсимликларни туз таъсирига чидамлилигини ошириш йўллари

Таянч тушунчалар: тузларнинг ўсимликка таъсири, экинларнинг туз таъсирига чидамлилиги, тузларни тупроқда қолишга йўл қўйиладиган миқдорлари, тузларнинг зарарли таъсир этиш сабаблари, туз таъсирига чидамлилиги 1.Тузларнинг ўсимликларга таъсири турлича бўлади. Тузлар ўсимликларнинг биохимик, физиологик функцияларини ва сув, озиқа режимларини, нафас олиш, фотосинтез жараёнларини бузади.Туз таъсирида ўсимликларда фотосинтез секинлашади ва натижада қуруқ модда кам тўпланади. Шунинг учун ҳам шўрланган тупроқларда ўстирилаётган экинларни бўйи паст, барги ва шохлари эса кичрайиб қолади.Усимликларда фотосинтез жараёнининг секинлашиши тупроқдан тузларнинг таркибига боғлиқ. Сульфат-хлорид тузлари билан шўрланган тупроқларда хлорид- сульфат билан шўрланган тупроқларга нисбатан куруқ модда кам тўпланади ва ўсимликлар ривожланишдан анча орқада қолади. Тузлар ўсимликларнинг ҳўжайраларига ҳам таъсир қилади. Масалан, хлорли тузлар билан шўрланган ерларда ўсимликларда галосуккулентлик аломати ривожланади, яъни ўсимлик ҳўжайраси катталашади, барг томирлари камаяди, Лекин улар анча йўғонлашади, ўсимликларни сув сўриши ва ажратиши сусаяди.Сульфатли тузлар билан шўрланган тупроқларда ўсимликларда ксероморфизм аломатлари ривожланади, яъни ўсимлик ҳўжайралари кичиклашади, барг томирлари кўпайиш, натижада транспирация интенсивлиги ортади.Тузлар ўсимликлар сув режимини ҳам бузади. Тупроқ шўрланганлик даражасининг ортиши билан унинг сув сарфлаш қобилияти камайиб кетади. Масалан, ўсув даври дадомида кучсиз шўрланган ерларда бир туп ғўза 156,1 литр сув сарфланган бўлса, кучли шўрланган ерлардаги ғўза 92,35 литр сув сарфлаган. Умумий қонуният шуки, транспирация интенсивлигидан қатьий назар, тупроқнинг шўрланганлик даражаси ортиши билан ўсимликларнинг ўсув давридаги сув сарфи камая боради ( 14-жадвал). 14 -жадвал Турли шўрланиш даражаларида ғўзанинг ўсиш давридаги сув сарфи

Тупроқ нинг шўрлан ган- лик даражаси Бир туп ғўзанинг сув сарфи,кг Ўсув давридаги сув сарфи И юн И юл Ав густ Сен тябр Ок тябр Бир туп ғўза- нинг сув сарфи,к г Майдон- даги ғўзанинг сув сарфи, м 3 /га Кучсиз 1 ,20 1 1,8 57, 46 62,9 4 22, 32 156, 10 6517 Кучли 9 ,66 7 ,52 30, 52 36,5 7 17, 08 92,3 5 2695 Тупроқ шўрланиш даражасининг ортиши билан уруғларнинг намиқиши секинлашади, шу сабабли бундай ерларда уруғларни униб чиқиши қийинлашади. Маълумки, сув озиқ моддалар билан бирга илдиз тукчалари орқали сўрилади, л екин ўсимликларнинг сўриши кучи тупроқ эритмасининг осматик босимидан катта бўлганда сўрилади. Ўсимликларнинг сўриш кучи тупроқ намлигига, ўсимликларнинг турига, ёшига ва тупроқ шўрланиш даражасига боғлиқ бўлади.Масалан, шўрланмаган тупроқларда сабзавот экинларнинг сўриш кучи 2-5 атмосфера; ғўзаники 10-15 атм. Шўр ерларда ғўзаники 18-30 атм. бўлади. Агар тупроқ эритмасининг осматик босими ўсимликнинг сўриш кучидан катта бўлса тупроқ да физиологик куруқлик ҳодисаси юз беради. Тупроқ эритмасининг осматик босими тупроқда тузлар микдорининг кўпайиши билан ошиб боради ва нати жада тупроқ да етарли

миқдорда нам бўлса ҳам ўсимлик ундан фойдалг на олмайди.Тузлар таъсирида ўсимлик ҳаётида минерал озиқланиш жараёни бузилади, яъни ўсимлик танасида Са, К, S камайиб, улар ўрнини С1 - Na + Мg - эгаллаб олади, натижада ўсимлик заҳарланади. Кучли шўрланган ерларда ўсимлик органларида С1 2-3 марта, Na 5-10 марта ошиб кетди. Натижада ўсимликларни ўсиши секинлашиб, барги сулийди,бужрайиб қолади, ранги сарғаяди, туз доғлари пайдо бўлади ва тўкилади. Тузларнинг заҳарли таъсири туфайли уруғлар тўлиқ униб чиқмайди, секин ўсади, пишиши кечикади. 2. Ўсимликларнинг туз таъсирига чидамлилиги деб, тупроқ таркибидаги тузларнинг ва тупроқ эритмаси концентрациясининг ошишига бардош бериш хусусиятига айтилади. У қуйидагиларга боғлиқ бўлади. 1) Экинларни туз таъсирига чидамлилиги ўсимликларнинг ёшига қараб ўзгаради. Ўсимликлар ёш даврида унга туз кучли таъсир этади, ёши улгайиши билан уларнинг чидамлилиги ошиб боради. Демак ўсимлик ёш бўлганида тупроқда тузнинг миқдори кам бўлиши керак. 2) Тупроқдаги тузлар таркибига боғлик. Тупроқ таркибида хлорли тузлар кўп бўлганда экинлар куриб қолади; 0,3-0,4- % бўлгандаёқ заҳарлана бошлайди. Сульфатли шўрланган тупроқларда -эса экинлар тузлар микдори, куруқ қолдиқ бўйича, 0,6- 0,8 % бўлганда ҳам зарарланмайди. 3) Тупроқ намлигига боғлик. Тупроқ қанчалик нам бўлса, тупроқ эритмасининг концентрацияси шунча суюқ бўлади ва экинларга тузларни салбий таъсири камаяди ва аксинча бўлади. Тупроқда нам камайса концентрацияси куюклашади ва тузларни салбий таъсири кучаяди. 4) Тупроқ унумдорлилигига боғлик. Унумдор тупроқ дарда ўсимликларнинг тузга чидамлилиги ошади, унумсиз тупроқ дарда камаяди. Бунда органик ўғитлар солиш, алмашлаб экишни жорий этиш, минерал ўғитларни тўғри қўллашнинг аҳамияти катта. Минерал ўғитларни меъёридан кўп бериш тупроқ эритмаси концентрациясини ошириб юборади ва ўсимликларнинг туз таъсирига чидамлилигини камайтиради.

5) Иклимий шароитларга боғлиқ. Иқлим қуруқ, иссиқ, ёғингарчилик кам бўлганда ўсимликларни туз таъсирига чидамлилиги камаяди. 6) Экин турига боғлиқ бўлади. Экинлар туз таъсирига чидамлилиги бўйича 3 гуруҳга бўлинади: а) Чидамсиз (мош,ловия, нўхат, бодринг, картошка); б) Ўртача чидамли (ғўза, тариқ, буғдой, арпа, қовун); в) Чидамли (лавлаги, жўхори, кунгабоқар, помидор, тарвуз, пиёз, карам, қовоқ, мевалилардан нок ва ўрик). 15 -жадвал Экинларнинг турлари бўйича туз таьсирига чидамлилиги Чидамсиз экинлар Ўртача чидамли экинлар Чидамли экинлар Ловия, нўхат, мош, кунжут Беда, себарга Редиска, кўк нўхат, картошка Дала экинлари буғдой, жавдар, сули, арпа, шоли, маккажўхори, зиғир,кунгабоқар, ғўза Ем-хашак экинлари қашқарбеда, Судан ўти, райграс, бетага, оқ сухта Сабзавот экинлари помидор, Хашаки лавлаги, қанд лавлаги, жўхори (сорго), рапс, перко, баланд бўйли перко Ош лавлаги, шпинат, баргли карам

Нок, олма, олхўри, гилос, шафтоли, лимон, бодом, ер тут гулкарам, бошкарам, батат, қалампир, сабзи, шолғом, бақлажон пиёз, қовун, тарвуз, бодринг Боғ экинлари анор, анжир, узум, ўрик Хурмо, жийда 3. Ҳар бир мелиоратив минтақа учун шўрланиш даражасининг алоҳида-алоҳида шкалалари мавжуд. Масалан, Мирзачўлнинг хлоридли шўрланган тупроқларида ғўзани экишдан олдин йўл кўйилиши мумкин бўлган тузлар микдори 0,3-0,4 % ёки хлор бўйича 0,01-0,02 % бўлса; Фарғона водийсининг сульфатли шўрланган тупроқларида бу кўрсатгичлар тегишли равишда 0,6-0,8 % ва хлор бўйича 0,03-0,04% ни ташкил этади. Қорақалпоғистон Мухтор Республикаси ва Хоразм вилоятининг шўрланган тупроқларида бу кўрсатгичлар янада юқорироқ бўлиши мумкин, чунки бу тупроқларнинг сингдирувчи комплексида кальций катиони кўпрок учрайди, кальцийли тузлар ўсимликлар учун зарарсиз ҳисобланади. К.Гедройц фикрига кўра шўрхок тупроқларда анионлар эмас, балки катионлар ўсимликларга кўпроқ зарар келтиради. У катионларнинг зарарлилик таъсирини С1 - Na + Мg К тартибида камайишини кўрсаши. Шўрҳоксимон тупроқларда эса тузларнинг анионлари ўсимликларга кўрсатадиган зарарли таъсири, кўпинча катионлар таъсири кучлироқ бўлади. Анионлар орасида хлор-ион (СI) ўсимликларга кўпроқ заҳарлидир. 16-жадвал Тупроқ таркибида тузларнинг қолишига йўл қўйиладиган миқдорлари. Воҳалар Қаттиқ қолди қ ,% Хлор-ион,% Уруғлар униб чиқиши ва дастлабки ўсув фазаси Мирзачўл 0.25-0.30 0.008-0.01

Фарғона Хоразм 0.50-0.80 0.30-0.40 0.008-0.01 0.015-0.02 Ўсув даврининг кейинги фазалари Мирзачўл Фарғона Хоразм 0.30-0.40 0.75-1.20 0.50-0.60 0.01-0.02 0.01-0.02 0.03-0.04 Экинларни туз таъсирида чидамлилиги тупроқдаги тузларнинг тури ва миқдорига боғлиқдир. Тузлар орасида ўсимликлар учун зарарли туз кир содаси (Na 2 SO 3 )дир. Унинг сувдаги эритмаси ўйувчи натрий (NaОН) ҳосил қилади ва унинг гидроксил иони ўсимликка зарарли таъсир этади. Na 2 SO 3 +Н 2 О↔NaОН+NaНСO 3 Тупроқда кир сода 0.005% дан кўпроқ бўлганидаёқ ўсимликлар ўсишидан тухтайди; 0.01% дан кўп бўлганда ўсимликлар нобуд бўлади. Аммо, шўрланган, суғориладиган тупроқларда кир сода анча кам учрайди.Ўсимликлар учун NaС1 хам жуда зарарлидир. Сульфатли тузлар , (Na 2 SO 4 ва МgС0 4 ) нинг зарари хлорид тузларига қараганда бироз камдир.МgС0 3 ва Мg(НС0 3)2 тупроқда кўп бўлганидагина ўсимликларга зарарли таъсир кўрсатади. Аммо калций бикарбонат Са(НСО 3 ) 2 тузининг зарари жуда камдир. Гипс (Са SO 4) ва оҳак (СаСО 3 ) тупроқда кўпайиб кетганда хам зарарли таъсир кўрсатмайди.В.А.Ковда ўсимликлар учун тузларнинг зарарлилик даражасини камайиши бўйича қуйидагича қаторга жойлаштирган: Na 2 С0 3 ; NaНСОз; NaС1; NaNО 3 ; Са С1 2 ; Na 2 SO 4 ; МgС1 2 ; Мg SO 4 Шўрланган тупроқларда натрийли тузлар кўпрок учрайди. Л.Розов натрийли тузларнинг нисбий зарарлигини қуйидаги сон нисбатлари билан ифодалаган. Na 2 С0 3 : NaНСОз:NaС1: Na 2 SO 4 = 10 :3:3:1 Тузларнинг ўсимликларга зарарли таъсири маълум даражада уларнинг сувда эрувчанлигига ҳам боғли қ . Зарарсиз ва кам зарарли тузлар (СаS0 4 ,СаС0 3 , МgС0 3 ) сувда жуда қийин эрийди, қолган бошқа тузлар сувда яхши эрийди ва ўсимликларга зарарли таъсир этади

4. Ўсимликларни ўсиш шароитларини ўзгартириш йўли билан уларни туз таъсирига чидамлилигини ошириш мумкин. 1) Экиш олдидан уруғларни туз эритмасида ивитиш ёки ишлов бериш (NаС1 эритмасида). 2) Минераллашган сув билан уруғларга ишлов бериш (3,0-4,0 г/л). 3 ) Суперфосфат ўғити эритмасида уруғларни ивитиш. 4) Шўрланган ерларда экинлар уруғини экиш меъёрини 25-30 % га ошириш. 5) Шўрланган ерларда экинлар суғориш меъёрини 30 % гача ошириш. 6) Юқори синфли саралаган уруғларни экиш. 7) Тузга чидамли навларни танлаб экиш.

Хулоса: Тузлар ўсимликларнинг биохимик, физиологик функцияларини ва сув, озиқа режимларини, нафас олиш, фотосинтез жараёнларини бузади.Туз таъсирида ўсимликларда фотосинтез секинлашади ва натижада қуруқ модда кам тўпланади. Экинларнинг туз таъсирига чидамлилиги ўсимликларнинг ёшига, тупроқдаги тузлар таркибига, тупроқ намлигига, тупроқ унумдорлигига, иқлимий шароитларга, экин турига боғлиқ бўлади. Экинлар туз таъсирига чидамлилиги бўйича 3 гуруҳга бўлинади: ч идамсиз, ўртача чидамли ва чидамли. Ўсимликларни ўсиш шароитларини ўзгартириш йўли билан уларни туз таъсирига чидамлилигини ошириш мумкин.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Тупроқнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва ирригация-хўжалик шароитларининг таъсири шўрланган тупроқлар

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усуллари ва техникаси

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари

Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари

Шўрланган ерларни ювиш унинг меьёрлари усуллари ва ўтказиш муддатлари