Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари - Геодезия - Рефераты

Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари Режа: 1. Сизот сувлар режими ва унга таъсир этувчи шароитлар. Сизот сувларининг тупроқ сув-туз режимига ва экинлар ҳосилдорлигига таъсири. Суғориладиган ерларнинг мелиоратив режимлари (автоморф, яримгидроморф, гидроморф). 2.Сизот сувларининг мақбул чуқурликлари ва уларни белгиловчи омиллар. Сизот сувлар мувозанати (баланси) ва уни ҳ исоблаш тартиби. 3. Тупроқнинг сув-туз мувозанати ва уни ҳисоблаш. Сизот суви ва туз мувозанати натижаларининг (ижобий, тенглашган, салбий) аҳамияти.

Таянч тушунчалар: сизот сувлар режими, тупроқнинг сув-туз режими, мелиоратив режими, сизот сувларининг мақбул чуқурлиги, сизот сувлар мувозанати, тупроқнинг туз мувозанати. 1. Ер шари қобиғидаги сувлар геологик шароитга кўра асосан 3 типга бўлинади. 1) тупроқ сувлари, 2) сизот сувлари, 3) ер ости сувлари Тупроқ қатламида муаллақ ҳолдаги сувлар мавжуд бўлиб, улар тупроқ сувларини ташкил этади. Биринчи сув тўсар қатламнинг устида тўпланган сувларга сизот сувлар дейилади. Шароитга қараб сизот сувлар босимли ва босимсиз; шўр, чучук, ҳаракатсиз ва турли даражада ҳаракатли бўлиши мумкин. Ер ости сувлари эса сув тўсар қатламнинг остида жойлашган бўлади. Бундай сувлар кўпинча босимли ҳолатда бўлади. Бу сувлар, одатда, чучук ва сифати яхши бўлганидан сув таъминотида ва суғоришда фойдаланилади. Табиий ва ирригация-хўжалик шароитларига қараб сизот сувининг жойлашиш чуқурлиги ва ҳаракати, шунингдек, унинг режими ҳар хил бўлади. Сизот сув режими деб сутка, ой, фасл, бир ёки бир неча йил мобайнида шу сув сатҳининг, минераллашиш даражасининг, таркибидаги тузларнинг ўзгариб туришига айтилади. Шундай қилиб, сизот сувларининг суткалик, мавсумий, шунингдек, йиллик ва кўп йиллик режимлари мавжуддир. Суғориладиган ерлардаги сизот сувлар режими қуйидаги омиллар таъсирида вужудга келади: а) Иқлимий шароитлар таъсирида, яъни атмосфера ёғинлари, тупроқ ва ҳавонинг ҳарорати, шамол эсиши, буғланиш, ҳавонинг намлиги ва бошқалар. б) Гидрологик шароитлар таъсирида, яъни дарё ва бошқа сув манбаларининг сув тўплаш шароити, ер усти сувларининг грунтга сингиб кирадиган миқдори ва бошқалар. в) Геологик шароитлар таъсирида, яъни жойнинг геологик тузилиш характери, жинсларнинг литологик хусусиятлари (уларнинг ғоваклиги, сув

ўтказувчанлиги, қатламлилиги) ва бошқалар. г) Геоморфологик шароитлар таъсирида, яъни ҳудуднинг лойлашиш баландлиги, сирт шакли, рельеф характери. д) Биологик шароитлар таъсирида, яъни дарахт ва ўт- ўланларнинг ҳолати ҳамда характери, ўсимликларнинг траспирацион фаолияти, тупроқ ва ҳавонинг ҳарорати, ҳаво намлиги ва характери. е) Ирригация-хўжалик шароитлар таъсирида ,яъни каналлардан сувнииг фильтрацион исроф бўлиши, унинг ердан фойдаланиш коэффициентига таъсири, турли ерлар нисбати, коллектор-зовур тармоқларининг сизот сувларини чикдб кетишига таъсири. ж) Агротехникавий шароитлар таъсирида, яъни қишлоқ хўжалик экинларининг суғориш режими ва меъёрига таъсири, суғориш техникаси ва бошқалар. Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларида сизот сув сатҳи кўпинча, баҳорда 1-1,5 м, кузда 1,75-2,5 м чуқурликда жойлашади. Сизот сувлар сатҳи қиш фаслидан бошлаб то баҳоргача кўтарила боради, чунки бу вақтда ўсимликлар сувни ўзлаштирмайди, ёғингарчилик кўпроқ бўлади ҳамда яхоб берилади. Йил давомида ер юзига энг яқин жойлашган сизот сув сатҳига максимал кўтарилган сатҳ дейилади. Сизот сувининг максимал ва минимал сатҳлари орасидаги фарқи сизот сув сатҳининг ўзгариб туриш амплитудаси дейилади. Суғориладиган минтақаларда зовурлар кам қазилган ерларда йиллик амплитуда 0,7-1,5 м га етади. Сизот сувлар сатҳининг кўтарилиши ёғингарчилик миқдорига, тупроқнинг фильтрация коэффициентига ҳам боғлиқ. ЎзПИТИ олимлари томонидан узоқ муддат мабойнида ўтказилган тадқиқотлар натижасида Республикамиз суғориладиган ерларининг табиий ва ирригация –хўжалик шароитларига қараб сизот сувларининг мақбул сатҳи белгиланди ( 17-жадвал) .

Шароитга қараб инфильтрация коэффициенти ҳам катта бўлиши мумкин. Фильтрация 3 босқичдан иборатдир:1) Фильтрация оқими сизот сувига етиб бормаган босқичи; 2) Фильтрация сувлари сизот сувига қўшилиб сизот сув оқимини кучайтирган босқичи; 3) Сизот сув сатҳи кўтарилиб, канал тубидан ҳам юқорига кўтарилган босқичи. 17 -жадвал Ўзбекистон Республикасининг суғориладиган ерларида сизот сувларининг мақбул сатҳи, м. Сизот сувигача бўлган қатламнинг механик таркиби Ўсув даврида ( IV - IX ойларида ўртача) Экин ўсмайдиган даврда ( X - III ой- Ларида ўртача 1. Механик таркиби бир ҳил бўлган қумоқ ёки чуқурлашган сари енгил лашадиган лес ва лессимон қумоқ тупроқларда 2. Механик таркиби бир ҳил соз ёки чуқурлашган сари оғирлашадиган соғ тупроқларда 3. Ҳар ҳил қатламли соз ва қумоқ тупроқларда 4. Қум, қумоқ ва унумдорлиги ўртача бўлган шағал тупроқларда 2,4 1,5 1,7 1,0 3,1 2,0 2,3 1,2 Бунда фильтрация суви каналда димланган бўлади, натижада сизот сув сатҳи кўтарила боради.Сизот суви одатда баҳорга келиб минераллашади,

чунки бу вақтда у кўтарилаётиб, йўлида учраган тузларни эритиб чиқади. Курғоқчил минтақаларда, одатда, тупроқнинг пастки қатламларига қараганда устки қатламлари кўпроқ шўрланади. Лекин зовур қазилган ерларни суғорган ва ювган вақтда сизот сувининг устки қатлами чучуклашиб қолади. Сизот суви кўп йиллик режимининг типлари унинг шўрланишини ва сатҳининг ўзгариб туришини кузатиб бориш асосида аниқланади. А.Г.Владимиров шуларни ҳисобга олиб сизот сув кўп йиллик режимини уч типга ажратади: 1) Турғун-қулай режим: бунда сизот суви оқиш шароити яхши, минераллашиши кам, сатҳи тупроқни шўрланишга олиб келувчи муътадил чуқурликдан пастда бўлади. Тоғ олди худдудларидаги суғориладиган ерларда шундай режим учрайди. 2) Беқарор режим: бунда минераллашган сизот сув сатҳининг ўзгариши кўпроқ суғориш шароити билан аниқланади. Шароитга қараб мазкур режим суғориш деққончилиги учун қулай ва ноқулай бўлиши мумкин. Қулай шароитда сизот сувининг сатҳи муътадил чуқурликдан юқорига кўтарилмайди, иккинчи ҳолда эса фильтрация сувларининг таъсирида у муътадил чуқурликдан баландга кўтарилиши ва тупроқ нинг илдиз тарқалган қатламини шўрлантириб юбориши мумкин. Кейинчалик фильтрацион сув сарфи кескин камайгач, сизот сув сатҳи муътадил чуқурликдан пастга тушиб кетиб режими беқарор, лекин қулай бўлиб қолади. 3) Турғун-ноқулай режим: бу режим гидрогеологик шароитга қараб: ботқоқланиш режими ва шўрланиш режимига бўлинади. Ботқоқланиш режими қуйи террасаларда ҳамда сизот сувларнинг сиртга тепиш занасида учрайди. Сизот сув сатҳи ер устидан 1 м чуқурликда ўзгариб туради. Шўрланиш режими ҳудуднинг иқлими иссиқ ва қуруқ, ери кам нишабли, грунти сувни кам сингдирувчан, сизот сувлари суст оқиб чиқиб кетадиган пастлик қдсмларида учрайди. Суғориш даврида сизот сув сатҳи кўтарилади, улар буғланганидан кейин тупроқ шўрлана бошлайди. Унинг сатҳ ўзгариши мақбул чуқурликдан баландда туради.

Сизот сувлар сатҳи ер юзига якин бўлса, тупроқ унумдорлиги ва экинлар ҳосилдорлигига кучли таъсир қилади. Чучук сизот сувлар сатҳи 1-1,2 м чуқурликда бўлса, тупроқ аэрацияси етарли даражада таъминланган бўлади ҳамда ўсимликлар сизот сувидан фойдаланади. Сизот сувлар сатҳи 1 м дан юқорида жойлашган бўлса, тупроқ ботқоқлана бошлайди. Бордию сизот суви минераллашган бўлса ва сатҳи 1,5-2,0 м гача ва ундан юқори кўгарилса, тупроқ шўрлана бошлайди. Бунда экинлар сийраклашади, ўсимлик курийди, ҳосил камаяди. 2. Сизот сувларининг мақбул чуқурлигини ўзгариб туриши тупроқ ҳолатига кучли таъсир этади. Агар сизот сув сатҳи аста-секин юқорига кўтарилса, тупроқда бирмунча ўзгаришлар юз беради, у гидроморф ҳолатга ўта бошлайди. Аксинча, сизот сувлар сатҳи аввал юқорида бўлиб, кейинчалик пасайиб кетса, ҳудуднинг тупроқлари гидроморф ҳолатдан автоморфга ўта бошлайди. Сизот сувларининг таркиби минераллашган бўлса ва улар сатҳининг кўтарилиши натижасида ҳудуд тупроқларининг шўрланиши содир бўлади. Тупроқ ҳолатини доимо бир хилда сақлаш учун сизот сув мувозанатини сақлашга эътибор бериш лозим. Бир мавсумда тупроқ қа кирим бўлган ва сарфланган сув микдорларини аниқлаш ва шунга асосан агротехникавий тадбирлар мажмуасини қўллаш лозим. Сизот сувлар сатҳини мақбул сатҳдан юқорига кўтарилишига мутлақо йўл қўйиб бўлмайди. Суғориладиган ҳудудлар учун сизот сув сатҳи мақбул чуқурлиги кўрсатгичларининг амалий аҳамияти каттадир, чунки минераллашган сизот сув сатҳининг мақбул чуқурликкача ёки ундан баланд кўтарилиши тупроқнинг шўрланишига олиб келувчи асосий сабаблардан ҳисобланади. Мақбул чуқурлик - сизот сув сатҳининг капилляр найчалар орқали кўтарилиб, ўсимликнинг илдиз тарқалган қисмига етадиган ва тупроқни шўрлана бошлайдиган чуқурлигидир. Маълум даражада шўрланган тупроқлар учун мақбул чуқурлик шўрланиш ва шўрсизланиш жараёни нольга тенг бўлган вақтдаги сатҳ чуқурлигидир. Демак, сизот сув сатҳи мақбул чуқурликдан баландроқ турса тупроқ

шўрлана бошлар экан. Агар бу сатҳ мақбул чуқурликдан пастроқда жойлашган бўлса, тупроқдаги туз камая боради ва тупроқ шўрсизлана бошлайди. Мақбул чуқурликнинг чегараси тупроқнинг капиллярлик хоссасига, унинг сув кўтариш қобилиятига жуда боғлиқ. Тупроқ динг механик таркиби қанча оғир бўлса, сувнинг капилляр кўтарилиш (баландлиги шунча катта, тезлиги эса шунча кичик бўлади ва аксинча, яъни механик таркиби қанча енгил ва тупроқ зарралари йирик бўлса, кўтарилиш тезлиги ҳам шунча катта, Лекин кўтарилиш баландлиги шунча кам бўлади. Тупроқнинг сув кўтариш қобилияти қанча кучли бўлса сизот сув сатҳининг мўтадил чуқурлиги ҳам шунча катта бўлади. Мақбул чуқурликнинг кўрсаткичлари сизот сувининг минераллашиш даражасига ҳам, шунингдек бошқа омилларга ҳам боғлиқ. Сизот суви қанча кўп минераллашган, иқлим қанча қуруқ ва иссиқ бўлса, агромелиоратив шароит ҳам шунча ёмон бўлади. Тупроқнинг шўрланишига йўл кўймаслик учун сизот сув сатҳини чуқурроқда тутишга тўғри келади. 3. Сизот сув режимини тубдан яхшилаш тадбирларини ишлаб чикишда сизот сув балансининг кирим ва чиқим сарфлари нисбатини таҳлил қилиш жуда муҳим. Маълум давр ичида (декада, ой, фасл, йил ва бир неча йил) сизот сув мувозанати айрим участкалар, ер массивлари, район ёки воҳалар учун ҳисобланган бўлиши мумкин. Мувозанатнинг натижаси маълум давр ичида тупроқнинг ҳисобий қатламига кириб келган ёки чиқиб кетган сизот сувининг миқдорини кўрсатади. Сизот сув мувозанати умумий кўринишда қуйидагича ифодаланади: Мувозанатнинг кирим қисми қуйидаги ифода бўйича ҳисоблаб топилади: d = Мувозанатининг чиқим қисми эса қуйидаги ифода бўйича ҳисоблаб топилади:

бу ерда: Р - атмосфера ёғинларининг тупроққа сингиган миқдори, м 3 /га М - мавсумий суғориш меъёри, м 3 /га Ф - каналлардан фильтрацион йўқолган сув микдори, м 3 /га - сизот сувларининг оқиб келиши, м 3 /га Е 1 - тупроқ юзасидан буғланган сув, м 3 /га Е 2 - ўсимликлар тамонидан транспирацияланган сув миқдори, м 3 /га Д - зовур тармоқлари орқали чиқиб кетган сув миқдори, м /га О т - сизот сувлари билан кўшилиб окдб чиқиб кетган сув, м 3 /га Мавозанат якуни (dW) мусбат (+), манфий (-) ёки ноль бўлиши мумкин. Мувозанат якунининг мусбат бўлиши тупроқ қатламида сизот сув заҳирасининг кўпайиб, сатҳининг кўтарилиб боришини билдиради; манфий бўлиши эса сизот сув заҳирасининг камайиб, сатҳининг пасайиб кетишини билдиради. Маълум шароитларда сизот сув баланси нольга тенг ( dW= 0 ) бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳолда сизот сувининг умумий кирими умумий сарфига тенглашади. Бу эса тупроқ-грунт қатламида сизот сувининг бошланғич ва охирги заҳираларининг тенг эканлигини билдиради. Суғориладиган майдонларнинг туз баланси В.А. Ковда таклиф қилган формула бўйича аниқланади: ∑ S=S 1 -S 2 Бунда: ∑ S- тузларнинг мувозанат даврида кўпайиши ёки камайиши, т/га; S 1 – тузларнинг кирим қисми, т/га; S 2 - тузларнинг сарфланиш қисми, т/га; Тузларнинг кирим қисми қуйидагилардан иборат бўлади: S 1 =S суғ +S с . с + S ўғ Бунда : S суғ - суғориш суви билан келадиган тузлар миқдори , т / га S с.с -сизот сувларидан келадиган тузлар миқдори, т/га S ўғ -ўғитлаш ва бошқа манбалар орқали тузларнинг келиши, т/га Тузларнинг сарфланиши қисми қуйидагилардан ташкил топади:

S 2 = S др + S ҳ + S г Бунда: S др -тузларнинг зовур сувлари орқали оқиб келиши, т/га S ҳ -тузларнинг экинлар ҳосили билан чиқиши, т/га S г –тузларнинг тупроқ грунтини чуқур қатламларига оқиб келиши, т/га Қуйида Шеробод туманидаги У.Юсупов номли жамоа хўжалиги пахта майдони нинг туз мувозанати келтирилган ( У. Норқулов маьлумоти ). 18 -жадвал Ғўза экилган даланинг мавсумий туз мувозанати Мувозанат кўрсатгичлари Туз миқдори, т/га Кириш қисми Мавсум бошидаги тупроқ таркибидаги туз миқдори (0- 100 см) 1.Суғориш сувлари билан келган тузлар 2.Сизот сувидан келган тузлар 3.Ўғитлаш орқали келган тузлар Жами: 115,4 3,7 12,7 1,8 18,2 Сарф суви 1.Тузларни зовур сувлари орқали оқиб кетиши 2. Тузларни экин ҳосили билан чиқиши 10,5 1,8

3.Тупроқ-гурунтининг чуқур қатламларига тузларнинг оқиб келиши Мавсум охирида тупроқ таркибидаги туз миқдори Жами: 8,0 107,3 26,3 Мувозанат натижаси ∑ S=S 1 -S 2 =18,2-26,3=-8,1 Демак , тузларнинг кирим қисмига нисбатан сарфланиш қисми 8,1 т / га кўп эканлиги маьлум бўлди . Бундай шароитда тупроқнинг мелиоратив ҳолати ижобий баҳоланади .

Хулоса : Ер ости сувлари жойлашиш чуқурлиги ва тарқалиши характерига кўра , тупроқ сувлари муаллақ сув ( верховодка ), сизот ва ер ости сувларига бўлинади . Сизот сувлар режими қуйидаги омиллар иқлимий, гидрологик, геологик, геоморфологик, биологик, ирригация-хўжалик ва агротехникавий шароитлар таъсирида таъсирида вужудга келади. Суғориладиган ерларнинг табиий ва ирригация- хўжалик шароитларига қараб сизот сувларининг мақбул сатҳи белгиланади. Ернинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш тадбирларини ишлаб чиқиш учун сизот сувларининг тартиби билан бир қаторда уларнинг мувозанатини, кирим ва сарфланишини ўрганиш ҳам жуда муҳимдир.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари

Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари

Суғориладиган ерлардаги зовурларнинг аҳамияти ва турлари