Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар - Геодезия - Рефераты

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

334 KB

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар Режа: 1. Ернинг мелиоратив ҳолатини ўрганиш тадбирлари (мелиоратив минтақалар, кичик минтақалар ва гидромодуль массивлари бўйича). 2.Олдини олиш тадбирларининг асосий вазифалари. Суғориладиган ерларни мелиоратив назорати ва ердан фойдаланиш коэффициенти. 3.Ерларнинг кулай мелиоратив ҳолатини таъминлаш учун қўлланиладиган сув-хўжалик тадбирлари (сувдан режали фойдаланиш, 4.Ерларни текислаш, унинг агротехник ва мелиоратив аҳамияти (асосий, қисман ва жорий текислаш). 5.Ўрмон-иҳота дарахтларини экиш ва уларнинг мелиоратив аҳамияти (микроиқлимга, эрозияга, сизот сувлар режимига таъсири). 6. Ғўза-беда алмашлаб экишни ташкил этиш, беданинг мелиоратив аҳамияти. Агротехникавий тадбирларни ўз вақтида сифатли қилиб амалга оширишнинг аҳамияти.

Таянч тушунчалар: ернинг мелиоратив ҳолати, ерларни мелиоратив назорат қилиш, сув-хўжалик тадбирлари,е рларнитекислаш, Ўрмон-иҳота дарахтлари . Ғўза-беда алмашлаб экиш ердан фойдаланиш коэффициенти. 1.Ернинг шўрланиши ва ботқоқланишини олдини олиш ва қарши кураш тадбирларини тўғри танлаш ҳамда амалга ошириш учун дастлаб суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолати чуқур ўрганилиб чиқилади ва доимо кузатиб борилади. Ерлар табиий шароитларига қараб минтақа ва минтақачаларга бўлинади. Минтақалар асосан сизот сувларининг табиий оқимига эга бўлишига қарамай қуйидагиларга бўлинади; 1) сизот сувлари оқимли, 2) сизот сувлари кучсиз оқимли, 3) сизот сувлари оқимсиз. Мелиоратив минтақалар эса ўз навбатида тупроқнинг тузилиши ва хоссаларига, шўрланиш даражасига, сизот сувларининг жойлашиш чуқурлигига қараб кичик мелиоратив минтақачаларга, яъни гидромодуль массивларга бўлинади. Ерларни гидромодуль жихатдан массивлаштиришнинг аҳамияти шундаки, ҳар бир гидромодуль массивида етиштириладиган экинлардан мўл ҳосил олиш учун зарур бўлган суғориш режими белгиланади. Маълумки, экинларни суғориш сизот сувларининг режимига ва тупроқнинг мелиоратив ҳолатига таъсир этувчи муҳим омил ҳисобланади. Шунинг учун гидромодуль массивлар бўйича ернинг мелиоратив ҳолатини бузилиш сабаблари аниқланади ва уларни яхшилаш тадбирлари ишлаб чиқилади. 2. Суғориладиган ерларда қўлланиладиган мелиоратив тадбирларни иккига ажратиш мумкин: Ер шўрланишини ва ботқоқланишини олдини олиш тадбирлари. Шўрланган ва ботқоқланган ерлар ҳолатини тубдан яхшилаш тадбирлари. Олдини олиш тадбирларига қўйидагилар киради:

а) сизот сувларнинг жойлашиш чуқурлигини, минераллашганлик даражасини, тупроқлар шўрланиш даражасини мунтазам назорат қилиб бориш; б) сув исрофгарчилигига йўл қўймаслик; в) тупроқ юзасидан сув буғланишини кескин камайтириш; г) юза жойлашган шўр ёки чучук сизот сувлар сатҳини пасайтириш. Сувдан тўғри фойдаланилганида, каналлардан сувнинг сизиб кетишига йўл кўйилмаганида, сув обороти тўғри жорий қилинганида, сувдан тежаб- тергаб фойдаланилганида сув исрофгарчилиги кескин камаяди ёки бутунлай бўлмайди. Тупроқ юмшоқ, майда ва донадор ҳолатда бўлса, ундан намлик камроқ буғланиб, экинларнинг тезроқ ривожланиши учун шароит яратиб берилади. Бундай натижаларга эришиш учун иҳота-ўрмон дарахтзорларни барпо қилиш, ғўза-беда алмашлаб экишни жорий этиш, экинларни тўғри жойлаштириш жуда муҳим. Сизот сувлар сатҳини пасайтириш учун дарахтзорлар барпо қилиш, экинлар суғориш режимини тўғри белгилаш ва суғориш сувларини тежаш лозим. Лекин кучли шўрланган, сизот сувлар сатҳи юза жойлашган, уларнинг оқиб кетиш шароити ёмон бўлган ерларда, юқорида айтиб ўтилган тадбирлар кифоя қилмайди. Бундай ерларда уйгунлашган тадбирлар мажмуасидан фойдаланишга тўғри келади, яъни зовур тармоқлари барпо килиш, тупроқларни ювиш ва бошқалар. Сизот сувлар сатҳини назорат қилинганда махсус қудуқлардан фойдаланилади. Қудуқлар ернинг мелиоратив шароитларига ва рельефига қараб жойлаштирилади. Хўжаликнинг суғориладиган майдони ва мелиоратив шароитига қараб кузатиш кудуқлари 10-25 тагача ва ундан ҳам кўп бўлиши мумкин. Барча кузатув кудуқлари хўжалик харитасига туширилади ва тартиб рақами кўрсатилади. Назорат қудуқларидан сизот сувлар сатҳи ҳар ойда 3 марта (1, 10, 20 кунларида) ўлчанади. Сизот сувининг минераллашганлик ва тупроқнинг шўрланиш даражаларини аниқлаш учун бир йилда икки марта (ўсув даврининг бошида ва охирида) намуналар олинади қумда улар сувли сўрим таҳлили қилинади. Шўрланган ва ботқоқланган ерларнинг мелиоратив

ҳолатини ўрганишда ердан фойдаланиш коэффициентлари (ЕФК)ни аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. ЕФК ни маълум бир ҳўжалик ери ёки туман, вилоят ва воҳа учун аниқлаш мумкин. ЕФК суғориладиган ер майдонининг умумий ер майдонига бўлган нисбати билан аниқланади: ЕФК= Хўжаликда ЕФК ни пасайишнинг асосий сабаблари шўрланиш ва ботқоқланиш бўлши мумкин. Суғориладиган шўрланган ерларни шўр ювиш муддатлари ва меъёрларини аниқлаш учун шўрланиш картограммаларини тузиш ҳам муҳим амалий аҳамиятга эга. Шўрланиш картограммалари қуйидаги маълумотлар асосида тузилади: контурлар бўйича ердан фойдаланиш режаси; тупроқ харитаси; хўжаликнинг гидромодуль массивлаштириш харитаси; тупроқ таркибидаги тузларнинг таҳлили натижалари; қишлоқ хўжалик экинларининг ҳолати бўйича маълумотлар. 3. Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва уларга қарши курашда қўлланиладиган сув-хўжалик тадбирлари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Сув-хўжалик тадбирларининг таркиби қуйидагилардан иборат бўлади: 1) Сувдан режали фойдаланиш - бунда хўжалик, туман, вилоятда сувдан фойдаланиш режалари тузилади; режада экинларни суғориш муддати, суғориш сони, меъёрлари ва суғориш тармоқларидан сув олиш лимити кўрсатилади. 2) Суғоришда сувни тежайдиган янги усулларини қўллаш (эгатлаб, ёмғирлатиб на томчилатиб суғориш усуллари).

24-расм. Сув танқислигини юмшатиш буйича тадбирлар.

3) Каналлардан сувни фильтрацион исрофини камайтириш (асосий, кимёвий ва оддий тадбирлар). 25-расм. Сув танқислигини юмшатиш буйича тадбирлар. 4) Суғориш тармоқларини лойқа ва бегона ўтлардан тозалаш. 5) Хўжаликда сув оборотини жорий қилиш. 6) Хўжаликда сувдан сутка давомида узлуксиз фойдаланиш.

26-расм. Суғориш сувидан самарали фойдаланиш чоралари. 7) Суғорилмайдиган даврларда суғориш тармоқларига сув беришни тўхтатиб кўйиш. 8) Чучук сизот ва ер ости сувларидан экинларни суғоришда ва шўр ювишда фойдаланиш. 9) Хўжаликда сув ўлчаш ишларини ташкил қилиш.

27-расм. Сувдан фойдаланувчилар маьсулиятини ошириш. Шўрланган ва ботқоқланган ерлар ҳолатини тубдан яхшилаш учун қуйидаги тадбирла рни амалга ошириш лозим: Зовур-захкаш тармоқларини барпо қилиш; Шўр ювиш ишларини ташкил этиш. Зовурлар барпо этиш ва шўр ювиш ишлари бошқа агромелиоратив ва сув- хўжалик тадбирлари билан бирга уйғунлаштириб олиб борилса, тупроқ ҳолати тубдан яхшиланади, унумдорлиги ортади. Шундай қилиб, тупроқ ҳолатини тубдан яхшилаш учун одатда битта тадбирдан эмас, балки мелиоратив тадбирлар мажмуасидан фойдаланиш лозим. Мелиоратив ишларини амалга оширишда қуйидаги техник- ташкилий тадбирларни ҳам бажариш лозим: 1) Ер, сув ва техника воситаларидан унумли фойдаланиш учун хўжалик худудини тўғри тузиш; 2) Суғориш ва коллектор-зовур тармоқларини эксплуатация қилишни ташкил қилиш ҳамда ерларни мелиоратив жиҳатдан назорат қилиш;

3) Сув-хўжалик ва мелиорация ишларини механизациялаш ва автоматлаштириш; 4) Мелиоратив тизимларни лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатация қилиш бўйича махсус кадрлар тайёрлаш. Хўжаликда сув оборотини жорий қилиниши муҳим аҳамиятга эга. Бунда сув йирик каналлардан доимий оқимда бериб турилади. Сув обороти ташкил этилганда, участкаларни суғориш навбати белгилаб куйилади. Сувчилар гурухи ташкил этилади ва улар бир вақтнинг ўзида фақат битта йирик участкани суғоради. Сувдан шу зайилда фойдаланилганда хўжаликдаги каналларнинг барчаси эмас, балки бир нечтаси ишлайди, Лекин уларнинг сув сарфи катта бўлади. Шунинг натижасида умумий фильтрация сарфлари камаяди, суғориш каналларининг фойдали иш коэффициенти ошади ва мавжуд сув билан кўпроқ майдон суғорилади. Сув оборотининг амалга оширилиши экинларни ўз вақтида тўғри суғоришга, шунингдек, қатор ораларига ишлов бериш, эгат олишда тракторлардан унумли фойдаланишга шароит яратади. Сувдан сутка дивомида узлуксиз фойдаланиш унинг исроф бўлишига қарши курашда қўлланиладиган энг зарурий тадбирлардан биридир. Хўжаликлар экинларни суғораётганда кечаю-кундуз, узлуксиз равишда сувдан фойдаланиши лозим. Сувни зовур тармоқларига бекорга ташлаб кўйиш қатъий ман этилади. Бунинг учун сувчиларнинг кундузги ва тунги сменаларини белгилаш лозим, уларни зарурий инвентарлар билан таъминлаш, тунда суғориш учун майдонни ўз вақтида тайёрлаб куйиш шарт. Шунингдек тунда ишлаш учун сувчиларни ёритқичлар (фонарлар) билан таъминлаш лозим. Хўжаликка кирадиган ортиқча сув оқиб келаётган бўлса, уни камайтириш зарур. Суғорилмайдиган даврларда каналлардаги сувни беркитиб қўйиш сув исрофгарчилигига қарши курашда муҳимдир. Чунки куз, киш ва эрта баҳорда тупроқдан сув жуда кам буғланади. Бундай шароитда каналдан сингиб кирган сув тўлиғича сизот сувига бориб кўшилади. Фақат заҳира суви

бериладиган ёки шўрни ювиш талаб қилинадиган худудлардагина сув қўйишга руҳсат этилади. Суғориш тармоқларини 3-4 ой беркитиб кўйиш натижасида сизот сувлар сатҳи одатдагига қараганда анча пасаяди. Ирригация иншоотларини ўз вақтида ремонт қилиш ва ишга яроқли ҳолда сақлаш, каналларни жуда тўлиб оқишга рухсат этмаслик ҳам муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Сувдан самарали фойдаланишда сувчилар сонини тўғри белгилаш ҳам жуда муҳимдир. Бир сувчи ўрта ҳисобда 30-32 л/сек миқдоридаги сувни бошқара олади: сувчилар сонини белгилашда шу мезон асос қилиб олиниши лозим. N = Бу ерда: N - зарурий сувчилар сони, киши - бир суткада суғориладиган майдон, га с - бир иш сменасидаги сувчининг ўртача меҳнат унумдорлиги, га с - қабул қилинган смена сони, - суғориш давомати, сутка 4. Суғориладиган ерларни текислашнинг мелиоратив аҳамияти шундаки, яхши текисланган ерларда суғориш сувлари тежалади, тупроқ нинг шўри бир текисда ювилади, ўсув даврида экинлар бир меъёрда сув билан таъминланади, тупроқ бир текисда намланади, натижада экинларнинг ҳосилдорлиги ошади. Шўрланган ерларни текислашда бўйлама ва кўндаланг нишаблик (кўндаланг 0,0012-0,0018; бўйламаси эса 0,002-0,003) вужудга келтирилади. Ер текислаш 3 хил бўлади: Асосий текислаш, бунда даланинг аввалги нишаблиги бутунлай ўзгартирилади ва жуда катта ҳажмда (300-700 м 3 /га) тупроқ ишлари бажарилади. Бундай текислаш лойиҳа-харита асосида бажарилади. Янги ерларни ўзлаштириш ҳам худди шу тарзда бажарилади. Қисман текислаш - бунда ер сиртининг аввалги ҳолати қисман

ўзгартирилади, айрим паст-баландликлар текисланади, ўрта ҳажмли тупроқ ишлари бажарилади. Гектарига 200-300 м 3 ҳажмида тупроқ ишлари бажарилади. Жорий текислаш - бу ҳар йили бир марта экин экилгунга қадар ўтказилиб, асосан шудгорлаш натижасида ҳосил бўлган ариқ-марзалар текисланади. Ер текислаш асосан бульдозерлар, скреперлар, грейдерлар, узун базали текислагичлар, темир молалар, чизель текислагичлар ёрдамида амалга оширилади. Гектарига 150 м 3 гача бўлган ҳажмда тупроқ ишлари бажарилади. 5. Ўрмон-иҳота дарахтларнинг аҳамияти шундаки, улар сув ресурсларини кўпайтиради, тупроқни мелиоратив ҳолатини яхшилайди, сизот сувлар сатҳини пасайтиради, суғориладиган далаларда микроиқлимни вужудга келтиради. Иҳота дарахтлари асосан далаларнинг четларига ва суғориш тармоқлари бўйлаб экилади. Улар 5-6 қатор қилиб экилиб, уларнинг умумий кенглиги 12- 15 м бўлади. Дарахт полосалари орасидаги масофалар эса 400-500 м бўлиши керак. Иқота дарахтлари таркибига тол, терак, қайрағоч, дуб, чинор, тут, жийда ва оқ акация киради. Шўрланган ерларга эса жийда ва оқ акация экиш яхши натижа беради. 6. Агротехникавий тадбирларни ўз вақтида сифатли қилиб амалга оширишнинг аҳамияти. Шўрланган ерларда тўғри алмашлаб экиш тизимини қўллаш тупроқнинг мелиоратив ҳолатини яхшилайди, унумдорлигини оширади. Алмашлаб экиш таркибига асосан беда, ғўза, дон, ем-хашак ва сабзавот экинлари киритилади. Шу экинлар ичида шўрланган ерларда беданинг мелиоратив аҳамияти жуда катта. Беда тез ривожланиб ер сиртини жуда исиб кетишдан ва шамол таъсиридан сақлайди ҳамда сувни ер устидан буғланишини кескин камайтиради. Беданинг илдизи тупроқнинг чуқур қатламларига кириб боради, сизот сувларини ўзлаштириб кўп миқдорда

транспирациялайди. Натижада унинг сатхини кўтарилишини олди олинади. Беданинг илдиз тизими тупроқнинг ҳолатини, сув-физик хоссаларини яхшилайди, тупроқ унумдорлигини оширади (200-400 кг/га гача соф азот тўплайди). Шўрланган ерларда асосан қисқа ротациялик алмашлаб экиш тизимларини жорий қцлиш лозим. Бунда 3:3; 3:4; 3:5; 3:4:1:2 (3 дала беда, 6 дала ғўза, 1 дала донли ва шу далага кўкат экинлари экилади) схемаларда ғўза, беда, донли экинлар алмашлаб экиш тизимлари қўлланилади. Булардан ташқари ўртача ва кучли шўрланган ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш учун махсус мелиоратив дала алмашлаб экиш тизимларидан фойдаланилади. Бунда алмашлаб экиш 1:3:5; 1:3:1:1; 1:3:4:1:1 схемаларда бўлади. Ушбу схемаларда битта дала мелиорация даласи бўлиб, унда турли (текислаш, юмшатиш, кимёвий мелиорация, шўр ювиш, коллектор-зовур тармоқларини таъмирлаш) мелиорация ишлари олиб борилади. Шўрланган ва ботқоқланган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яҳши саклаш учун агротехникавий тадбирларни ўз вақтида, сифатли ўтказишнинг аҳамияти жуда катта. Бундай агротадбирларга ерни эрта кузда чуқур шудгорлаш (40 см), илмий асосланган шўр ювиш муддати, усулига ва шўр ювиш меъёрига амал қилиш, ерга баҳорда кунлар исиб, туз тўпланиш жараёни бошланмасдан олдин ишлов бериш (боронолаш, чизеллаш, текислаш, минерал ва органик ўғитлардан фойдаланиш), экинларни экиш муддатига, экиш чуқурлиги ва меъёрларига қатъий амал қилиш, экинларни униб чиқиши билан қатор ораларига ишлов бериш, тупроқ структурасини яхшилаш, ҳар бир суғоришдан кейин қатор ораларини ўз вақтида ва сифатли культивация қилиш кабилар киради. Шўрланган ерларда етиштирилаётган экинларни суғориш меъёри, шўрланмаган ерлардаги экинларнинг суғориш меъёрларидан, 20-25 % кўп бўлиши керак. Чунки ўсув даврида ҳаво ҳароратининг юқори бўлиши ва минераллашган сизот сувларининг ер юзасига яқин жойлашиши натижасида улар жадал буғланади ва суғоришлар орасидаги даврларда тузлар кўп йиғила бошлайди. Шу йиғилган тузларни чуқур ювиш учун ортиқча сув сарфланади.

Бундан ташқари тупроқ эритмаси концентрацияси паст ҳолатда бўлиши учун ҳам сув зарурдир. Хулоса: Ерлар табиий шароитларига қараб минтақа ва минтақачаларга бўлинади. Мелиоратив минтақалар эса ўз навбатида тупроқнинг тузилиши ва хоссаларига, шўрланиш даражасига сизот сувларининг жойлашиш чуқурлигига қараб кичик мелиоратив минтақачаларга, яъни гидромодуль массивларга бўлинади. Ерларни гидромодуль жиҳатдан массивлаштиришнинг аҳамияти шундаки, ҳар бир гидромодуль массивида етиштириладиган экинлардан мўл ҳосил олиш учун зарур бўлган суғориш режими белгиланади. Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қуйидаги мелиоратив тадбирларни сув-хўжалик, ерларни текислаш, ў рмон-иҳота дарахтларини экиш, ғўза-беда алмашлаб экишни ташкил этиш, а гротехникавий тадбирларни ўз вақтида сифатли қилиб амалга ошириш лозимдир.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Тупроқ эрозияси ва сел оқими уларнинг олдини олиш ва қарши кураш чоралари

Суғориладиган ерлардаги зовурларнинг аҳамияти ва турлари

Агрохимикатлар билан ифлосланган тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси

Қумли ва қумлоқ тупроқларни ўзлаштириш

Шўрҳок ва шўрҳоксимон шўртоб ва шўртобли ҳамда мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларни ўзлаштириш