Шўрҳок ва шўрҳоксимон шўртоб ва шўртобли ҳамда мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларни ўзлаштириш - Геодезия - Рефераты

Шўрҳок ва шўрҳоксимон шўртоб ва шўртобли ҳамда мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларни ўзлаштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149.5 KB

Шўрҳок ва шўрҳоксимон шўртоб ва шўртобли ҳамда мелиорация жиҳатдан оғир тупроқ ларни ўзлаштириш Режа: 1. Ш ўрҳок ва шўрҳоксимон, шўртоб ва шўртобли ерлар, уларнинг мелиоратив ҳолати, 2.Тақир ва тақирсимон, гипсли, карбонатли тупроқлар, уларнинг мелиоратив ҳолати, ўзлаштириш технологияси, 3.Қ умли ва қумлоқ ерларни ўзлаштириш. 4 . Ўзлаштириш технологияси, ўзлаштиришнинг ўзига хос усуллари (кольматаж, зичлаш, минерал ва органик ўғитлар қўллаш)

Таянч тушунчалар: шўрҳок тупроқлар, шўрхоксимон тупроқлар, шўртоб тупроқлар, шўртобли тупроқлар, ўзлаштирилган ерлар, ўзлаштирилиши мумкин бўлган ерлар, ўзлаштириш технологияси, дастлабки экинлар ва асосий экинлар агротехникаси. 1. Ш ўрҳок ва шўрҳоксимон, шўртоб ва шўртобли, гипсли, карбонатли тупроқлар Ўзбекистон Республикасининг текислик минтақасида, яьни Мирзачўл, Жиззах, Шеробод, Қарши чўлларида, Бухоро, Хоразм вилоятларида , Қорақалпоғистон Республикасида кенг тарқалган. Бундай тупроқлар оч тусли бўз, тақир ва тақирли, ўтлоқи –ботқоқ тупроқлар таркибида бўлиб, шўрланиш даражалари шўрланиш типлари ва тупроқ таркибидаги ткзли қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги билан бир- биридан фарқланади. Шўрҳоксимон тупроқлар нинг таркибида 0,3-2,0 % гача тузлар бўлиб, тузли қатлам ер юзасидан 30-50 см дан 70-150 см гача чуқурликдан бошланади. Шўрҳок тупроқларнинг таркибида эса, 2-3 %дан кўп миқдорда тузлар бўлиб, улар ер юзасидан сизот сувларгача бўлган қатламда тарқалган бўлади. Шўртоблар деб, тупроқ сингдирувчи комплексида кўп миқдорда сингдирилган қолатдаги алмашинувчи(5-20,5мг/экв) натрий, баъзан эса анча миқдорда сингдирилган магний ҳам сақловчи тупроқларга айтилади. Шўрҳоклардан фарқли ўлароқ, шўртобларда сувда осон эрийдиган тузлар энг устки қатламда эмас, балки бироз чуқурроқда сақланган бўлади. Юқорида келтирилган шўр тупроқлар бир- биридан тупроқнинг тузилиши, механик таркиблари, сув-физик хоссалари, шўрланиш даражалари, тузларнинг таркиблари ва бошқа хусусиятлари билан фарқланади. Шўрҳок ва шўртоб тупроқлар мелиоратив ҳолатини агротехникавий тадбирлар мажмуасини тўғри амалга ошириш туфайли яхшилаш мумкин. Бунинг учун далаларни текислаш, шўрланган сизот сувларни чиқариб

юбориш, зовур-захкаш тармоқларини барпо килиш, тупроқ шўрини ювиш каби тадбирлардан фойдаланиш зарур. Шўрланган бўз ва кўриқ ерлар икки асосий босқичда ўзлаштирилади: Ирригация-мелиорация жиҳатидан ўзлаштириш - суғориш ва шўр ювиш тармоқларини қуриш, уларга сув боғлаш иншоотларини, нов кўприклар қуриш, ерларни асосли текислаш ва бошқалар;хўжалик жиҳатидан ўзлаштириш - шўрини ювиб, экин экиб қишлоқ хўжалик оборотига киритиш. Ўзлаштириш тадбирлари гидромелиорация ва агромелиорация тадбирлар мажмуасидан иборат бўлади. Ерни гидромелиорация жиҳатидан ўзлаштиришда кўриқ ернинг чўкишига қарши зарур тадбирлар қўллаш жуда муҳим. Кўриқ ерлар суғорилгандан кейин намланиб, зичлашиши натижасида чўкади. Аввало тупроқ ичидаги минг-минглаб ҳашорат ва жониворлар ўтган йўллар, ўсимлик илдизларининг чириб, ўрни бўшаб қолиши бунга сабаб бўлади. Кейинчалик тупроқ-грунтнинг қаволи жойлари кулаб тушади ва натижада ер чўкади.Тупроқ таркибидаги тузларнинг сувда эриб кетиши натижасида ҳам ер чўкиши мумкин. Ер кўп чўкканда катта-катта ёрилиб, воронка шаклидаги чуқурга айланади. Суғориш тармоқлари чўкканда, дамбалар ёрилиб, ёриқ эни 5- 10 см гача боради. Натижада сув дамбани уриб кетиши, иншоотларга шикаст етиши мумкин. Маълумотларга кўра, Мирзачўлда дастлаб суғорилган йилда тупроқ 0,4-0,5 м дан 1,0 м гача чўккан. Сизот сув сатҳи қанча чуқур бўлса, тупроқ ҳам шунча кўп чўкади. Сизот сув сатҳи юза (2,5-3,0 м) бўлганда тупроқ жуда оз чўккан. Ўзлаштирилаётган ерлар текисланаётганда устки унумдор тупроқ қатламини сақлаб қолишга ҳаракат қилиш лозим. Бунинг учун асосли текислашнинг «кулис» ёки «уюмлаш» усулларидан фойдаланиш маъкулдир. Бу усулларда тупроқнинг устки унумдор қатлами (0-20 см) ўз жойида сақлаб қолинади. Шўрланган ерларни агромелиоратив жиҳатидан ўзлаштиришда дала ишларини май ойидан кечиктирмай бошлаш, ерга агротехникавий ишловлар бериш керак. Хўжалик ҳудудидаги ажриқ босган партов ерлар шўр

ювишдан олдин ағдаргичи олиб кўйилган кўп корпусли плуг билан қиркиб олинади, кейин улар чуқур қилиб ҳайдалади ва ишлов берилади. Ёввойи ўтлардан: оқбош, олабўта, кермак каби ўтлар яхши ўсган бўз ва кўриқ ерларни ўзлаштириш бошқа ерларга қараганда бир оз фарқ қилади. Бундай тупроқлар серковак бўлади, уни турли ҳашорат ва жониворлар илма- тешик қилиб юборган, ўсимлик илдизлари чириб бўшаган бўлади ва хакозо. Бундай ерлар ёввойи ўтлардан тозаланиб текислангач, чуқур қи либ ҳайдаб, бороналаб, мола бостирилгандан кейин ювилиши керак. Тупроқдаги ковакларни йўқотиш, сувни сизиб кетишини камайтириш мақсадида тупроқ майдаланади ва зичланади. Шундай қилинмаса, шўр ювиш вақтида сув тузларни эритиб улгурмасдан, остки қатламларга ўтиб кетади ва сизот сувлар сатҳиши юқорига кўтарилишига сабаб бўлади. Зичланган тупроқларни ювишда сувнинг ишқорсизлантириш таъсири анча кучаяди. Лекин устини сийрак ёввойи ўтлар қоплаган кучли шўрланган кўриқ ерларга яхшилаб ишлов бериш ва зичлашнинг ҳожати йўқ Тажриба кўрсатишича бундай ерлар қайдалгандан кейин мола бостирилса, тупроғи майдаланиб, сув ўтказувчанлиги камаяди. Шўр ювганда тупроқкд сув жуда ҳам кам сингийди, натижада шўри қониҳарсиз ювилади. Бундай ерларда ерни шўрини ҳайдалмаган ҳолда ювиш яхши самара беради. Шўрҳок ва шўрҳокли ерларни шўри - полчаларга бўлиб, сув бостириш усули билан ювилади. Ўзлаштиришнинг биринчи йилида тупроқнинг метрли қатлами қониқарли даражада (хлорга кўра 0,015-0,02 %; устки қатламда 0,01 % ва ундан ҳам кам) шўрсизлантирилиши лозим. Майдони 0,15-0,25 га бўлган полчаларда ювиш меъёри 2000-2500 м 3 /га; қатлами кучли зичланган, гипсланган тупроқларда меъёр 3000-5000 м 3 /га гача оширилади. Кучли шўрланган ерлар ва шўрҳоклар 5-6 марта ювилади. Яхши натижаларга эришиш учун биринчи ва иккинчи; иккинчи ва учинчи шўр ювишлар оралиғидаги давр 1-2 кун бўлиши керак, кейинги шўр ювишлар оралиғидаги даврни 3-7 кунгача чўзиш мумкин. Шўри ювилган ерлар баҳорда яхшилаб бораналаниши лозим. Механик таркиби оғир, кучли

шўрланган, катта шўр ювиш меъёрини талаб қилувчи ерларни шоли экиш йули билан ўзлаштириш фойдали. Шоли экилганда шўр ёзнинг энг иссиқ, тупроқ ва сувнинг энг қизиган вақтида ювилади. Шунда тупроқдаги тузлар яхшироқ ва тезроқ эрийди. Шоли экиб ерни шўрдан тозалаш учун етарлича зовур тармоқпари мавжуд бўлиши керак. Тупроқ - мелиоратив шароитларга қараб, доимий зовурларнинг чуқурлиги 2,5-3,5 м; ўзлаштиришнинг дастлабки даврида зовурлар оралиғидаги масофа 200-400 м бўлиши керак. Доимий зовурлар билан бирга муваққат зовурлардан ҳам фойдаланиш керак. Шунда тупроқ даги тузлар бирмунча яхши ювилади. Шоли шўрга унча чидамаганлигидан экишдан олдин у экиладиган ерни яхшилаб ювиш зарур. Ер 5-10 кун давомида ювилиши лозим. Олинадиган ҳосил экишдан олдин ернинг қанчалик яхши ювилишига боғлиқ.Ўзлаштириладиган ерлардаги шоли полчалари узлуксиз 40- 60 минг м 3 /га умумий ювиш меъёри бериб суғорйлади, шундан ташланадиган сув 20-40 % ни ташкил қилади. Иложи борича, шолипоялардан сувни зовурларга ташламасдан шоли етиштириш лозим. Шундагина тупроқ шўрдан яхшироқ тозаланади.Агар сувни ташлаш йўли билан янгилаш зарур бўлса, ташлаб юбориладиган сув полга бериладиган сувнинг 10-15 % дан ошмаслиги керак. Тупроғининг шўрланганлик даражасига қараб, бир майдоннинг ўзига бир-икки йил шоли экиш мумкин. Ҳосил ўриб олингач, зовурлаштирилган шароитларда сизот сув сатх пасайганлиги учун тупроқ физик жиқатдан тезроқ етилади. Бундай шароитда тупроқ ди тозалигича сақлаш ва унумдорлигини ошириш мақсадида кузги арпа экиш мумкин. У экинлар орасида энг яхши ўзлаштиргич ҳисобланади. Шўрсизлантирилган ерларни кузги шудгор қилиб қўйиш, ғўза ва бошқа экинлар экишга таёрлаб кўйиш лозим. Шўртоб тупроқ ларни яхшилаш ва унумдор қилиш учун сингдирувчи комплексидаги ортиқча натрийни чиқариб, кальцийга алмаштириш, тупроқ эритмасининг ишқорийлигини камайтириш, физик хоссаларини яхшилаш зарур. Тупроқнинг шўртобланиш даражасига қараб, уларни ўзлаштириш ва яхшилашда турли усуллардан, яъни агротехникавий, биологик, кимёвий

усуллардан фойдаланиш мумкин. Ерни куёшда қиздириш учун шудгор килиб қўйиш, Қумлаш, гунг солиш, шунингдек маданий ўғитлар солиш каби агротехникавий тадбирлар қўлланилади. Беда ва сидерат ўсимликлар экиш шўртобли тупроқларни ўзлаштиришнинг биологик усулидир.Ўтларнинг илдиз тизими тупроққа механик жиқатдан таъсир қилиб, унинг структурасини яхшилайди. Сидерат ўсимликлар сифатида шабдар ёки арпа экиш мумкин. Тупроқни гипслаш кучли шўртобли тупроқларни кимёвий йўл билан ўзлаштириш усулига киради. Тупроққа гипс солинганда тупроқ сингдирувчи комплексидаги Ма + ва Са ++ узаро қайтма реакцияга киришади. 2Nа(СК) + СаS0 4 ↔Са(СК) + Nа 2 S0 4 Тупроққа сингдирилган натрийнинг микдорига қараб, зарур бўлган гипс миқдори 5 т дан 10-20 т/га гача боради. Гипс кам эрувчан бўлганлиги сабабли жуда секин таъсир қилади, сепилганидан уч йил ўтгач, таъсири кучли сёзилади. Шўртобли тупроқларни ўз таркибидаги Са ++ заҳиралари ҳисобига ўзлаштириш мумкин. Бунинг учун ерни чуқур (35-40 см) ағдариб ҳайдаб, пастки гипсли қатламни тупроқ юзасига чиқариш лозим. Зовурлаштирилган шароитда кузги-кишки шўр ювиш йўли билан шўр ерларни ўзлаштириш усули, асосан, сизот сувлари табиий яхши оқимга эга бўлган кучсиз ва ўрта минераллашган, кам ва ўртача шўрланган тузларнинг таркиби анионлар буйича хлоридли, сульфат-хлоридли, катионлар буйича натрийли, магний-натрийли тупроқнинг механик таркиби енгил ва ўрта, унинг тузилиш чуқурлиги буйича бир хил бўлган шароитлар қўлланилади. Бундай ерларни ўзлаштиришда дастлаб махсус лойиҳа асосида ер асосий (капитал) текисланади, кейин лойиҳа асосида зовурлаштирилади, яъни зовурларнинг бирор типи (очиқ , ёпиқ ёки тик зовурлар) ёки уларнинг аралаш типлари қўлланилади. Бунда очиқ ва ёпиқ зовурларнинг ўртача йиллик сув оқим модули 0,15-0,5 л/с га.дан кам бўлмаслиги керак.

Кузда ер 30 см. чуқурликда шудгорланади ва бороналаниб шўр ювиш эгатлари ёки чеклар ҳамда вақтинчалик суғориш тармоқлари олинади. Кучсиз шўрланган ерларда шўр ювиш учун эгатлар ўртача шўрланган ерларда чеклар олинади. Бунда чекларнинг катталиги тупроқнинг механик таркиби ва даланинг нишаблигига қараб 0,05-0,25 гектар бўлиши керак. Чеклар КЗУ 0,3В, ПР-0,5 маркали чек олғичлар ёрдамида олинади. Юқорида кўрсатилган меъёрларда ва муддатларда шўр ювилганда шўр ювишдан кейинги ерни экинга тайёрлаш тадбирларини ўз вақтида сифатли қилиб ўтказиш имконияти бўлади ҳамда тупроқда тузларнинг қайта тупланиш жараёни сусаяди. Шўр ювилган ерларда эрта баҳорда тупроқ намлиги етилиш билан тупроқнинг чегаравий нам сиғимига нисбатан (70% га етганда) экин экиш учун ерга ишлов бериш тадбирлари ўтказилади. 23-жадвал Кучсиз ва ўртача шўр ланган ерларни ўртача шароитда кузги-кишки ювиш йўли билан ўзлаштириш тадбирлари. № Тадбирлар Ўтказиш муддати Изоҳ 1 Ер текислаш Март-май 2 Суғориш ва коллектор-зовур тармоқларини куриш Март-октябр 3 Шудгор Октябр-ноябр 30-40 г/га. Гунг, фосфорли ўғитларнинг 70% ( йиллик меъёрига нисбатан солинади) 4 Жорий текислаш Октябр-ноябр 5 Чек ёки эгат олиш Ноябр 6 Вақтинчалик Ноябр

суғориш 7 Шўр ювиш Ноябр-декабр 8 Жорий текислаш Март Шўрланиш даража- лари буйича экин турлари танланади. 9 Минерал ва органик ўғитлаш Март 1 0 Чизеллаш, бороналаш 1-10 апрел 1 1 Экиш 1-10 апрел 24-жадвал Кучсиз ва ўртача шўр ланган ерларни ўзлаштиришда тавсия қилинадиган шўр ювиш меъёри, сони ва муддати. Тупроқ нинг механик таркиби 100 см. қатламда хлор иони, % Умум ий Шўр ювиш меъёри, м 3 /га Ш ўр ювиш сони Бир галги шўр ювиш меъёри, м 3 /га Шўр ювиш муддати Енгил 0,01- 0,035 2000- 3000 1-2 1500- 2000 Феврал- март Ўртача 0,01- 0,035 3000- 4000 2-3 1500- 2000 Декабр- март Оғир 0,01- 0,035 4000- 6000 3-4 1500- 2000 Декабр- феврал Енгил 0,035- 0,070 3000- 4000 2-3 1500- 2000 Декаб-март Ўртача 0,035- 0,070 4000- 6000 3-4 1500- 2000 Ноябр- декабр-феврал Оғир 0,035- 0,070 6000- 8000 4-5 1500- 2000 Ноябр- декабр-март

Янги ўзлаштирилган кучсиз ва ўртача шўрланган ерларниг шўри ювилгандан кейин уларга дастлабки ўзлаштириш экинлари экилади. Бунда экинлар туз таъсирига чидамли, тупроқ унумдорлигига кам талабчан, тупроқдан сувни физик буғлантиришни камайтирадиган ва туз тупланишини олдини оладиган экинлар экилиши керак. Бундай экинларга ғўза , буғдой, дуккакли дон ва ғалла -донли экинлар киради. 25-жадвал Янги ўзлаштирилган кучсиз ва ўртача шўр ланган ерларни шўри ювилганидан кейин тавсия қилинадиган дастлабки экин турлари ва кейинги алмашлаб экиш тизими. Шўр лан-иш даражас и Т ур- лар и Дастлабки экинлар Ал маш- лаб экиш тизим- лари1-йил 2-йил 3- йил 4 -йил 5-йил Куч сиз шўр лан-ган 1 1-йилги Беда 2- йилги Беда 3- йилги беда Ғ ўза Ғўза 3 : 5 2 Соя+ёзги 1-йилги беда 2- йилги Беда 3- йилги беда Ғ ўза Ғўза 3 : 5 3 Соя+соя кўкат ўғити учун+ку зги ғалла экинлари Кузг и ғалла Экин лари +такр орий экинл ар Ғўз а Ғ ўза Кузг и ғалла экинлари + такро рий экинлар 1 : 2

(дукк акли дон) Ўрт ача шўрлан -ган 1 Ғўза 1-йил Беда 2- йилбед а 3 -йил беда Ғўза 3 : 4 2 Баҳорги ғалла экин- лари+так рор- ий экинлар (маккажўхор и) +оралиқ экинлар (рапс, перко жавдар) Орал иқ экин лари + такро рий экинлар дукк акли дон) 1- йил беда 2 -йил б еда 3-йил беда 3 : 4 3 Баҳорги ғалла +такрорий экин+оралиқ экинлари Орал иқ экинлари +такр орий экинлар (дуккакл и дон) Ғўз а Ғ ўза + к узги ғалл а экин л ари Кузг и ғалла экинлар +такр орий экинлар (дуккакл и дон) 1 : 2

Кучсиз шўрланган ерларга ўзлаштиришнинг биринчи йилидан бошлаб беда экиш ва уч йиллик бедадан кейин эса 4-5 йил давомида ғўза ва ғалла донли экинларни экиш мумкин. Иккинчи вариантда баҳорда дон учун соя экиш мумкин. Маълумки, соя дуккакли дон экинлар таркибига кириб серҳосил (30-40 ц/га дон, 350-450 ц/га кўк масса) биологик азот тўпловчи экиндир. Соя қатор оралиғига ишлов берадиган экин бўлганлиги сабабли ёзда экиладиган беда учун яхши шароит вужудга келтиради ва бедадан тўлиқ кўчат олиниб 3 йил давомида мўл ҳосил беради. Юқорида келтирилган биринчи ва иккинчи гуруҳ экинларида алмашлаб экиш тизими 3 % , яъни 8 далали бўлиб, бир далада 3 йил беда ва 5 йил ғўза экилади. Учинчи гуруҳ да эса ердан жадал фойдаланиб, бир йил давомида 2-марта ҳосил олиш ва тупроқ унумдорлигини такрорий бир йиллик дуккакли дон экинлар ҳисобига ошириш кузда тутилади. Бунда қисқа ротацияли 1 : 2 тизимли 3 далали, яъни бир далада бир йил давомида ғалла экинлари ва дуккакли дон экинлари, қолган икки далада эса 2 йил ғўза экиш кузда тутилади. Ўртача шўрланган ерларда шўр ювиш меъёри катта бўлиши, бедага озуқа моддаларнинг кўпроқ ювилиши, ҳайдалма қатлам остининг кўпроқ зичланиши ҳамда табиий туз тупланиш жараёнининг юқорилиги туфайли дастлабки ўзлаштириш экинлари ғўза ёки баҳорги ғалла экинлар бўлгани маъқул. Чунки бу экинлар дуккакли экинлар бўлгани маъкул. Чунки бу экинлар дуккакли экинларга нисбатан туз таъсирига анча чидамли. Шунинг учун ўзлаштиришнинг 1-, 2- йилларида шўрга чидамли экинлар 3 ва ундан кейинги йилларда эса дуккакли экинларни экиш мумкин. Бундан ташқари тупроқ унумдорлигини узлуксиз ошириб бориш максадида қисқа ротацияли 3 : 4 беда: ғўза ва ғалла -донли, дуккакли-донли экинлар иштирок этадиган 1 : 2 тизимли алмашлаб экишлар қўлланилади. Кучсиз ва ўртача шўрланган ерлардаги юқорида кўрсатилган алмашлаб экиш тизимларидаги экинларга

қўшимча сабзавот полиз, ем-хашак экинларини ҳам киритиш мумкин. Лекин экинлар таркибининг 30-40% ни дуккакли экинлар ташкил қилгани маъқул. Мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларни жадал зовурлаштириш, (чуқур доимий ва саёз муваққат зовур) чуқур юмшатиш ва тилмалаш, кимёвий ва ҳамда органик моддалар солиш йўли билан биргаликда шўрини ювиш натижасида тупроқ таркибидаги тузлар қисқа вақт ичида (1-1,5 ой) шўрхок ва кучли шўрланиш даражасидан (ўзлаштиришдан олдин) ўртача ва шўрланиш даражасига камайиши (Шўр ювилгандан кейин) мумкин.Уларни тўлиқ массив ёки айрим дала буйича кучсиз шўрланиш даражагача камайтириш учун 3-4 ой давомида ювиш талаб қилинади. Чунки тупроқ таркибидаги СаSO 4 ∙ 2H 2 O, CaCO 3 , Na 2 SO 4 , MgSO 4 тузларининг эриш хусусиятлари жуда пастдир, шунингдек бундай ерларда кучли минераллашган сизот сувларининг доимо ер юзасига яқин (1,5-2 м) жойлашиш туфайли қайта шўрланишга ўта мойилдир. Шунинг учун бундай ерлардан ўзлаштиришнинг биринчи йилидаёқ экин экиб фойдаланиш узоқ муддат шўрини ювишга нисбатан анча афзалликларга эга. Масалан, туз таъсирига чидамли бўлган жўхори, кунгабоқар экинлари ўртача шўр ланган табиий унумдорлиги кам бўлган ерларда талаб қилинган агротехник тадбирлар (нав ва уруғ танлаш, суғориш, минерал ва органик моддалар билан озиқлантириш, культивация каби) ўз вақтида сифатли килиб ўтказилганда мўл ҳосил олиш мумкин (кунгабоқар 236-370 ц/га, жўхори 285- 385 ц/га). Шунингдек, уларни суғориш натижасида тузларнинг ювилиши, илдиз массаси ва ер усти кисмларидан тупроқда қолиши туфайли тупроқ унумдорлигини ошиб бориши жуда кўп илмий тадқиқотлар билан исботланган (Ч.Рабочев, Н.Беспалов, О.Рамазанов, А.Морозов, У.Норқулов). Н.Ф.Беспалов ва унинг шогирдлари Мирзачўлда ўтказилган тажрибаларга асосланиб мелиорация жиҳатидан оғир тупроқларни асосий шўри ювилгандан кейин биринчи йили баҳорда кунгабоқар, жўхори экинларини, кузда тритикале, перко, жавдар, иккинчи йили тритикале, перко, баҳорда эса

такрорий экин сифатида маккажўхори, учинчи йилда эса ғўза экиш юқори самара беришини кўрсатган. Бунда зарарли тузларнинг 3 йил давомида 0,282-0,298% дан 0,216-0,223% гача камайганлиги, экинларнинг ҳосилдорлиги йилдан-йилга ошиб бориши ва 3 йилда эса Ушбу экинлардан кейин экилган ғўза нинг ҳосилдорлиги ғўза монокультурасига нисбатан 4,2-6,1 ц/га юқори бўлишини, шунингдук ғўза монокультурасида ҳар йилги жорий шўр ювиш тадбирини ўтказилишига қарамасдан (3000 м 3 /га) кузда баҳорги ҳолатига нисбатан туз тупланиши кузатилган. Жўхори, кунгабоқар, тритикале, перко, маккажўхори экинлари навбат билан экилганда тупроқ таркибидаги тузларнинг камайишига асосий сабаб, биринчидан, йил давомида ернинг ўсимлик қопламига эга бўлиши туфайли сувнинг физик буғланишини камайиши, иккинчидан, тупроққа ишлов бериш ва озиқлантириш натижасида донадор структурани вужудга келиши ҳамда чиринди миқдорини ошиб бориши, учинчидан вегетация ва новегетация даврларидаги суғоришларидир. 26-жадвал Мелиорация жиҳатидан оғир тупроқларни асосий шўри ювилган кейинги дастлабки экинларнинг самарадорлиги (Ўз ПИТИ маълумотлари) 1-йил 2-йил 3-йил Экин тури Зара рли тузлар- нинг миқдор иҲ осил, ц/га Эки н тури Зара рли тузлар- нинг миқдори , (100 см) % Ҳ осил, ц/га Э кин тури Зара рли тузлар- нинг миқдори , (0-100 см) % Ҳ осил, ц/га

Кунга -боқар+ Трити кале 0,28 2 0,27 8 2 36 Трит ии- кале+ Мак ка- жўхори 0,266 268 3 38,4 2 97 Ғ ўза 0,223 0,242 2 0,8 Жўхо ри+ перко 0,29 8 0,27 7 2 85 Перк о+ Мак ка- жўхори 0,268 0,251 3 69 Ғ ўза 0, 216 0,226 2 2,7 Судан ути +жавд ар 0,28 9 0,28 0 2 24 Жав дар+ Мак ка- жўх ори 0,274 0,267 2 76 3 65 Ғ ўза 0,2 48 0,263 1 8,9 Ғўза 0,29 3 0,32 5 1 2,3 Ғўза 0,272 0,305 1 5,4 Ғ ўза 0,164 0,282 1 6,6 Эслатма: Баҳорги ҳолати Кузги ҳолати 27-жадвал Мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларнинг шўри ювилгандан кейин тавсия қилинадиган дастлабки экин турлари ва кейинги алмашлаб экиш тизимлари № Дастлабки экинлар Кейинги

алмашлаб экиш тизимлари1-йил 2-йил 3-йил 4- йил 5- йил 1 Жўхори +Перко (кузги экинлари ) Перко+ Маккаж ў- хори (такрори й экин) Ғўза Ғўза Ғўз а 3 : 3 1 : 2 2 Кунгабоқ ар+ тритикале (кузги экин) Тритика ле +макка- жўхори( так- рорий экин) Ғўза Ғўза Ғўз а 3 : 3 1 : 2 3 Жўхори+ пер-ко ёки (кузги) Перко ёки+ жўхори (баҳорги) кузги буғдой Кузги буғдой+ маккажў - хори (такрорий экин) Ғўза Ғўз а 3 : 3 1 : 2

4 Жўхори ёки кунгабоқар +перко Қашқар беда (1 йил) Қ аш қ ар беда (2 йил) + кузги буғдой Кузг и буғд ой +Ма кка- жўхо ри (такрор- ий экин) Ғўз а 3 : 3 1 : 2 Эслатма: 1:2 тизимда кузги ғалла экинларидан кейин такрорий экин сифатида дуккакли экинларни экин маъқулдир. Баҳорги ҳолати Кузги ҳолати Шўрланган ерларни ўзлаштиришда дастлаб экиладиган экинни тўғри танлашнинг аҳамияти катта. Шўр ювиш эрта тугаган бўлса, бу ерга кузги арпа, кузги жавдарга шабдар кўшиб экилади. Бу экинлар кўплигича ўриб олинади. Сўнгра қатор оралари ишланадиган экинлар экилади. Беда энг яхши ўзлаштиргич ҳисоблаланади. Уни шўри яхшилаб ювилган ерларга экиш лозим. Шўрдан яхши тозаланган ерларга эса чигит экиш мумкин. Бунда ғўза агротехникасига тўлиқ амал қилиш лозим. Шўри етарлича тозаланмаган ерларга эса шўрга чидамли экинлар экиш лозим, жамладан лавлаги, оқжўхори, кунгабоҳар экиш хши натижа беради. 2. Тақир ва тақирсимон (тақирли) тупроқларнинг умумий майдони 16,6 млн.га бўлиб, шундан кишлоқ хўжалигида 12,8 % идан фойдаланилади. Жумладан ҳ айдаладиган ерлар 778,5 минг гектардир, умумий майдонга нисбатан 4,45 % ни ташкил этади. Ўзбекистонда тақир ва тақдрли тупроқлар майдони 1,8 млн.га; шундан тақирли тупроқлар 1,67 млн.га ни ташкил этади. Тақирларнинг физик, физик-механик ва агрокимёвий хоссалари ниқоятда паст, ёмон бўлишига қарамасдан, уларни ўзлаштириб, дехқончилик мақсадларида фойдаланиш мумкин. Тақирларни ўзлаштириш ва

маданийлаштириш тадбирларидан, айниқса, тупроқнинг зич, кўпинча шўртобсимон юқори қатламини пастки қатлами билан аралаштириб, ерни чуқур қайдаш алохдда аҳам иятга эга. Натижада тупроқнинг шўртобланиши камаяди ва унинг сув-ҳаво хоссалари яхшиланади. Агар қайдалаётган ерларда гипс қатлами бўлмаса, такирларга оз миқдорда гипс солиш мақсадга мувофиқ. Тақирлар унумдорлигини оширишининг самарали усули: ерга гунг, турли компостлар солиб ўғитлаш, шунингдек турли ўтлар экиш муҳим аҳамиятга эга. Органик ўғитлар ерни озиқа элементларига бойитиши билан бирга тупроқнинг микробиологик фаоллигини оширади, структурасини ва физик хоссаларини яхшилайди. Тақирлар устига қум с е пиш ёки қ умлаш усули яхши самара беради. Ерга солинган қум тупроқнинг физик ва физик-механик хоссаларини яхшилаш билан бирга, мульча сингари тупроқца нам сақлаш имкониятини беради. Ерга солинаётган қум миқдори 1000 т/га дан кам бўлмаслиги керак. Чунки, шу меьёрдан кам бўлганда, қум аксинча, тупроқ зичлигини оширади. Шўрҳок тақирларда юқоридаги тадбирлар билан бир қаторда, ундаги тузларни ювишга эътибор бериш керак. Шўри ювилган ерларга турли хил ўтлар экиб ўзлаштирилади. Тақирлар суғорилганда, ундаги микроорганизмларнинг сони ва сифати яхшиланади. Шўри ювилган ва физикавий ҳолати яхшиланган майдонларда бактериал ўғитлар (азотобактерин, нитрогин сингарилар)ни қўллаш яхши самара беради. Суғорилиб ўзлаштирилган тақирлар юзаси қорамтир бўлиб, суғориш муддатига кўра гумусли қатлам анча қалин ва тузли қатлам пастга тушган бўлади ёки умуман йўқолади. Бу майдонлардаги тупроқ гаркибида гумус 1,2 % гача ортади. Тақирлар одатда кам структурали бўлганидан, суғорилгандан кейин қатқалоқланади. Тақирсимон (тақирли) тупроқлар суғориладиган ер фондининг асосий резерви ҳисобланади. Ўзлаштириладиган тақирли тупроқларнинг унумдорлигини ошириш учун асосан қуйидаги агромелиоратив тадбирларни амалга ошириш лозим. Ерга органик ўғитлар солиш ва турли ўтлар экиш

йўли билан гупроқцаги органик моддалар миқдорини кўпайтириш, азотли ва фосфорли ўғитлардан тўғри фойдаланиш, тақирсимон тупроқларнинг қайдалма ости қатламини аста-секин чуқурлаштириб бориш йўли билан, ерга ишлов бериш. Суғоргандан кейин ҳосил бўладиган қатқалоқнинг олдини олиш чораларини кўриш зарур. Шўрланган ерларни ювиш, куз ва қиш мавсумида ерга яхоб бериш ва коллектор-зовур тизимларини тартибга солиш каби тадбирларга эътибор бериш лозим. Гипсли тупроқларни ўзлаштириш тадбирлари: 1) Гипс усти тупроқ қатлами қалинлигини кўпайтириш ва сақлаб қолиш; 2) Гипс усти тупроқ қатлами қалинлиги 30 см дан кам бўлган шароитларда ер текислаш ишларини ўтказмаслик; 3) Гипсли тупроқларга юқори нормада органик ва минерал ўғитлар солиш; 4) Гипсли тупроқларга кам сув талаб қиладиган, курғоқчиликка чидамли экинлар экиш. Ўзлаштирилган тақирларни мелиоратив ҳолатини яхшилашда қўлланиладиган агротадбирлар муҳим ўрин тутади. Ўзлаштирилган тақир тупроқ дарга экин экилгандан кейин 1-2 см қалинликда қум солинса қатқалоқ ҳосил бўлмайди, ер ёрилиб ниқол илдизларига шикаст етказмайди. Тақирлар асосан чуқур қилиб (35-40 см) ҳайдалади. Ҳайдалма қатламга гипс аралаштирилса шўртоблик хоссаси йўқолади, сувни яхши сингдиради, қатқалоқланиш хавфига барҳам берилади. Тақир ерлар ҳолатини яхшилашда кўкат ўғитлар экиб, органик моддаларга бойитиш муҳам амалий аҳам иятга эга. Бунда кузги арпа, жавдар, шабдар, рапс, перко каби экинларни экиш тавсия қилинади. Ўзлаштирилган тақир, такирсимон, гипсли ва карбонатли тупроқлар ҳолатини муттасил яхшилаб боришда алмашлаб экиш тизимини қўллаш муҳим аҳамиятга эга. Бунда алмашлаб экиш тизими таркибига беда экинини киритиш, ҳамда унинг салмогини ошириш яхши самара беради. Шунингдек, алмашлаб экишнинг кдсқа ротацияли тузилмаларини жорий этиш лозим.

Тақирлар ўзлаштирилганда дастлаб кузги арпа, кузги буғдой дон учун экилиб парвариш қилинади. Шунингдек беда пичан учун экилиб парваришланади. Бу экинлар тупроқ ҳолатини бирмунча яхшилайди, гумус миқдорини оширади. Кейинчалик бориб, ўзлаштирилган ерларга ғўза ва бошқа экинлар экиш мумкин бўлади. Тақирларни ўзлаштирилгандан кейин ҳам мелиоратив жиҳатдан назорат қилиб туриш керак. Бунда тупроқларнинг агрофизикавий ва агрокимёвий хоссалари, сув-туз мувозанатлари, сизот сувлар сатҳи, минераллашганлик даражаси, тупроқ ҳолати аниқланиб, рўй бераётган ўзгаришлар таққосланган ҳолда таҳлил этилади. Ушбу кузатув ва текширишлар бир йилда икки марта, яъни ўсув даври бошланиши ва охирида ўтказилади ва хулосалар чиҳарилади. 5. 3. Қум ва қумлоқ тупроқлар Ўрта Осиё ҳудудининг 38,0 млн. гектарини эгаллайди ёки умумий майдоннинг 38.2% қумликлардир.(Қорақум 26,млн/га, Қизилқум 12,0 млн/га). Ўзбекистонда қум ва қумлоқ тупроқларнинг майдони 17.5 млн. га бўлиб улар Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимида, Бухоро, Баҳористон, Қорақум, Тўрткўл, Элликқаьла массивларида ва Жиззах туманининг Арнасой туманида кенг тарқалган. Булардан ташқари қумликлар кичик массивларда бошқа вилоят худудларида ҳам учрайди. Масалан, Сандиқли қум (Амударё ва Қашқадарё ўртасида), Каттақум (Сурхондарё вилоятида), Толиқудуқ, Ёзовон қумликлари (Фарғона вилояти). Н.А.Качинскийнинг тупроқнинг механик таркиби буйича классификациясида 0,01 мм.дан кичик бўлган тупроқ заррачалари 0-5 %гача бўлса ғовак қум дейилади.Бундай тупроқ заррачалари 5-20%бўлганда эса.қумлоқ тупроқлар дейилади. Қумнинг сув ўтказувчанлиги жуда ката бўлиб, унинг нам сиғими жуда кичик бўлади.Қумли тупроқлар дефляцияга учраганлиги, рельефи мураккаблиги ва унумдорлигининг анча пастлиги (гумус ва озиқ моддаларнинг жуда камлиги, физикавий хоссаларининг

ноқулай лиги) сабабли улардан фойдаланилаётганда, ўзига хос агромелиоратив тадбирлар мажмуасини қўллаш талаб этилади. Қум ва қумлоқ тупроқларнинг сув-физик хоссалари механик таркибига ва органик моддаларнинг миқдорига қараб ўзгаради. Қумнинг сув ўтказувчанлиги жуда катта бўлиб, унинг нам сиғими жуда кичик бўлади(38 - жадвал). 28-жадвал Қум ва қумлоқ тупроқларнинг сув-физик хоссалари Тупроқ қатламлари Сув-физик хоссалари Ҳажми й массас и, г/см 3 Солишти рма массаси, г/см 3 Ғовакл иги, % Тўлиқ нам сиғим и,% Сув ўтказ- увчанли ги, см/ минут 0-30 1,55- 1,80 2,52-2,69 48,3- 54,3 20-25 5-9 30-100 1,58- 1,80 2,50-2,72 47,0- 52,4 Қ умли тупроқларнинг сув ўтказувчанлиги ниҳоятда юқори ва нам сиғими паст бўлганидан, тупроқнинг ана шу хоссаларини яхшилашга қаратилган қатор усуллардан фойдаланилади. Шу мақсадда, далаларга суғориш сувлари билан бирга лойқа чўктириш ёки сунъий равишда гилли тупроқ солиш (колъматаж) яхши самара беради. Бундан ташқари экинларни ёмғирлатиб ёки томчилатиб еуғоришга алоқида эътибор бериш керак. Шунда ўсимликларнинг ўсиш даври сақланиб туради. Тупроқдан сувнинг сизиб кетишини ва буғланишини камайтириш мақсадида, каналлар тубини бетонлаш, суғориш сувларини ёпиқ латоклар ва Қувурлар орқали юбориш керак. Қумли тупроқлар гумусга ва озиқа моддаларга камбағал бўлганлигидан, органик ва минерал ўғитлардан кенг фойдаланиш, кўп йиллик

ўтлар экиш зарур. Қумли тупроқларнинг шамол таъсирида тўзғишига қарши кураш чора тадбирларини олиб бориш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шу мақсадда баланд пояли ўтлардан кулислар яратиш, иқота дарахтзорлари барпо қилиш, кимёвий воситалар (КБТ, К-4, К-9 каби воситалар) дан фойдаланиб, тупроқ мустахкамлаш яхши самаралар беради. Тажрибалардан маълумки, тадбирлар мажмуаси ўтказилган Қумли чўл тупроқлари майдонларидан, экинлардан юқори ҳосил олиш мумкин. Қарши чўли шароитида Қумли тупроқлар ўзлаштирилиб, ғўза етиштирилганда, биринчи йилидаёқ 18-19 ц/га пахта ҳосили олиш мумкин. 4. Ўзлаштирилган қумли ва қумлоқ тупроққа дастлабки экинлардан ғалла экиш тавсия этилади, жумладан арпа экиш лозим. Тупроқ мелиоратив ҳолатини яхшилаш учун бедадан фойдаланиш яхши самара беради, бунда бедани бир далада 3 йил сақлаш лозим. Бедадан ёки ғалла экинларидан бўшаган ерларга ғўза экиш мумкин. Бунда ғўза агротехникасига алохида аҳамият бериш, айниқса, суғориш ва озиқлантириш режимларига эътибор бериш керак. Суғориш меъёрлари 700-800 м 3 /га атрофида бўлиши, суғориш сони 6-8 мартани ташкил этиши керак. Суғориш эгатлари кенглиги 60 см, узунлиги 50-60 м дан ошмаслиги керак. Ғўзани озиқлантиришда минерал ва органик ўғитларни оширилган меъёрларда, ўз муддатларида бериб туриш керак. Қум ва қумлоқларни ўзлаштиришнинг дастлабки йилларида қумликни мустаҳкамлаш, сув-физик хоссаларин яхшилаш ва унумдорлигини ошириш учун ерни бўш қолдирмасдан жадал фойдаланилганда 2-3 марта ҳосил олиш мумкин. Масалан, баҳорда ғалла донли экинлар ёзда такрорий экинлар, кузда орали экинлар экилиб уларни қуйидагича жойлаштириш маьқул. 1.Буғдой (дон учун) + соя (дон учун) + перко ёки жавдар (кўк масса). 2. Буғдой (дон учун) + соя (кўкат ўғит) + рапс, жавдар (кўк масса). 3.Маккажўхори (дон учун) + соя (кўкат ўғит) + кузги буғдой (дон учун). 4. Соя (дон учун) + рапс (кўк масса) + жавдар (кўк масса).

Юқорида кўрсатилган экинлар қум ва қумлоқ тупроқларда дастлабки 3-4 йил давомида жадал экилиб борилади, кейинчалик асосий алмашлаб экиш тизимига, яьни: буғдой ва ғўза, (1:2:1:2), соя ва буғдой. Соя ва ғўза (1:4:1:4) алмашлаб экиш тизимига ўтиш кўзда тутилади. Алмашлаб экишни жорий қилиш, бунда, беда-ғўза ёки ғалла- ғўза тизимларини жорий этиш лозим. Ўзлаштирилган Қумли ва Қумлоқ тупроқлар мелиоратив жиҳатдан назорат олиб турилиши керак. Бунда сизот сувлари сатҳи, уларнинг минераллашганлик даражаси, тупроқнинг шўрланганлик даражаси, шунингдек айрим агрофизикавий ва агрокимёвий хоссалари назорат қилиб борилиши керак. Хулоса: Ш ўрҳок ва шўрҳоксимон, шўртоб ва шўртобли,гипсли, карбонатли тупроқлар Ўзбекистон Республикасининг текислик минтақасида кенг тарқалган. Бундай мелиоратив жиҳатдан оғир тупроқларни ўзлаштириш тадбирлари гидромелиорация ва агромелиорация тадбирлар мажмуасидан иборат. Гидромелиорация тадбирлари ўзлаштирилаётган ерларни зовурлаштириш ва суғориш тармоқларини барпо этиш учун тадқиқот ишларини ўтказиш. Гидротехник иншоатларни лойиҳалаштириш ва қуриш, ер тузиш ишларини амалга ошириш кабиларни ўз ичига олади. Агромелиоратив тадбирлар эса, ерга ишлов бериш, чуқур юмшатиш, шўр

ювиш, тупроқ унумдорлигини ошириш , дастлабки ўзлаштириш экинларини танлаш ва жойлаштириш, уларни етиштириш технологияларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш, махсус мелиоратив алмашлаб экиш тизимини қўллаш тадбирларидан иборат.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Тупроқнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва ирригация-хўжалик шароитларининг таъсири шўрланган тупроқлар

Қумли ва қумлоқ тупроқларни ўзлаштириш

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Шўрланган ерларни ювиш унинг меьёрлари усуллари ва ўтказиш муддатлари

Суғориладиган ерлардаги зовурларнинг аҳамияти ва турлари