Тупроқнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва ирригация-хўжалик шароитларининг таъсири шўрланган тупроқлар - Геодезия - Рефераты

Тупроқнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва ирригация-хўжалик шароитларининг таъсири шўрланган тупроқлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95.5 KB

Тупроқнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва ирригация-хўжалик шароитларининг таъсири шўрланган тупроқлар Режа: 1.Тупроқнинг шўрланиш манбалари (тоғ жинслари минералларнинг парчалануви, қадимий денгиз туз ётқизиқлари) ва унга табиий шароитларнинг таъсири. 2.Минераллашган сизот сувлари ва уларнинг тупроқ шўрланишидаги роли. З.Гидрогеологик минтақалар; ирригация-хўжалик шароитларининг тупроқ мелиоратив ҳолатига таъсири. Тупроқларни бирламчи ва иккиламчи (қайта) шўрланишлари. 4.Шўрланган тупроқлар, уларнинг турлари ва хусусиятлари (шўрҳок ва шўрҳоксимон, шўртоб ва шўртобли тупроқлар). 5.Тупроқ даги тузларнинг сувда эрувчанлиги ва антогонизми. Шўрланган тупроқларни шўрланганлик даражаси ва таркибига кўра турлари.

Таянч тушунчалар: тоғ жинслари, минералларнинг парчалануви, қадимий денгиз туз ётқизиклари, минераллашган сизот сувлари, гидрогеологик минтақалар, бирламчи ва иккиламчи шўрланишлар, шўрҳок ва шўрҳоксимон, шўртоб ва шўртобли тупроқлар, тузлар антогонизми. 1. Тупроқ , ер усти ва ер ости сувларининг таркибида асосан кальций (Ca), магний(Mg), натрий (Na), калий(K), кислород(O), хлор(CI), олтингугурт(S), углерод (C), азот(N) элементлари бошқа элементларга нисбатан кўпроқ учрайди. Бу элементлар тоғ жинслари ва минераллар таркибида бўлиб, сув, шамол, иқлим ва биокимёвий омиллар таьсирида емирилиб тузларни ҳосил қилади. Табиатда тузларнинг асосий манбалари қуйидагилар ҳисобланади. 1. Тоғ жинслари ва минералларнинг емирилиши. 2. Вулқон отилиши. 3. Ер юзасига яқин жойлашган гумбаз, тош тузлар (тош конлари) 4. Ернинг туб қатламларидан чиқаётган шўр булоқлар. 5. Биокимёвий омиллар таьсирида тузнинг пайдо бўлиши (шўрҳок ва шўртоб ерларда ўсадиган ўсимликларнинг кул ҳосил қилиши ва бу кулнинг таркибида жуда кўп миқдорда натрий хлор ва натрий сульфат борлиги) Ўзбекистоннинг суғориладиган минтақаларда ерлар асосан шўрланиш ва ботқоқланиш туфайли но қ улай ҳ олатга келади. Тузнинг келиб чиқиши, туз ҳосил бўлиш асосий манбалари ҳақидаги масалалар фан ва қишлоқ хўжалик учун катта назарий ва амалий В.А.Ковда маълумотлари бўйича қуйидаги туз тупланиш цикллари мавжуд: 1) Куруқликда туз тўпланиш цикллари, яъни материкларнинг ички қисмларидаги берк ўлкаларда тузларнинг бир жойдан иккинчи жойга бориб тўпланиши. 2) Денгиз яқинида туз тўпланиш цикллари, яъни денгиз соҳилларида ва саёз сувли кўлтиқ қирғоқларида денгиз сувларининг тўпланиши. 3) Дельталарда туз тўпланиш цикллари, яъни дарё сувларининг

қуруқликдан олиб келадиган тузлари ҳамда турли вақтларда денгиз томонидан келадиган тузлар. 4) Ер ости сувларининг буғланишидан туз тўпланиши, бунда ернинг чуқур қатламларидаги шўр сувларни тектоник ёриқлар орқали ер юзасига чиқиши ва буғланиши. 5) Антропоген туз тўпланиши , яьни шўр ерларни меьёридан ортиқча суғориш, суғориш тармоқларидан фильтрланаётган сувлар эвазига минераллашган сизот сувларининг кўтарилишидан ҳамда шўр сувлар билан экинларни суғориш оқибатида тўпланаётган тузлар Шу билан бирга экинларга меьёридан ортиқча минерал ўғитларни солинганда ҳам тупроқда тузлар кўпаяди. Тузларнинг тарқалишида ер усти, ер ости, сизот сувлари ва шамол ката рол ўйнайди. Сув, шамол, ҳарорат, биокимёвий жараёнлар таъсирида тоғ жинслари ва уларнинг таркибидаги минераллар аста-секин емирила боради. Оқибатда хлор ва олтингугурт элементлари ажралиб чиқиб, кейинчалик хлорид ва сульфат тузлари ҳосил қилади. Нураш жараёнида эса сульфат кислота ҳосил бўлади; бу кислота таркибида натрий, магний ёки кальций бўлган минераллар билан реакцияга киришиши натижасида осонгина оддий сульфат тузларини ҳосил қилади. Бундан ташҳари бир қанча минерал моддаларнинг таркибида хлорид ёки сульфат тузлари соф ҳолда мавжуддир. Шу тузлар тоғ жинслари нураганда ажралиб чиқади.Тузлар вулқон отилиши жараёнида ҳам пайдо бўлади. Вулқон отилаёттанда натрий хлор, хлорид кислота, газсимон хлор ва турли сульфат оксидлари бевосита ажралиб чиқади. Шу бирикмаларнинг (натрий хлордан ташқари) барчаси жинслар билан ўзаро таъсирда бўлиб, улардан асосларни сиқиб чиқаради ва оддий хлорид ёки сульфат тузлари ҳосил қилади. Кўпгина ҳудудларда чуқур иссиқ булоқлар туз ҳосил қилувчи манба ҳисобланади. Бундай булоқлардан тузлар ҳам , газлар ҳам ажралиб чиқади. Туз ҳосил бўлишида ер юзасига чиқиб қолган гумбаз ва шток шаклида ер ости тош тузлари ҳам иштирок этади.

Ўрта Осиё чўлларида янги ёки қолдиқ туз қатламлари учрайди. Шу қатламларнинг қалинлиги баъзан неча ўнлаб ва юзлаб см-га боради ҳамда уларнинг таркибида 90-100 % туз бўлади. Туз ҳосил бўлиш ва тўпланиш жараёнларида биокимёвий омилларнинг ҳам таъсири бор. 2. Сизот сувларида жуда кўп миқдорда турли минераллар, органик моддалар ва коллоидлар бўлади. Сизот сувлар таркибида сувда эрийдиган моддаларнинг миқдори 0,01дан 200 г/л гача боради. Сизот сувлар минераллашганлик даражалари бўйича қуйидаги гуруҳларга ва типларга бўлинади (9 -жадвал). Иссиқ иқлимли ҳудудларда тупроқнинг капиллярлик хоссаси яхши бўлса ва ҳаракатсиз, шўрланган сизот сувлар сатҳи юза (1-3 м) жойлашганида, бу сувлар кўп буғланади. Натижада туз аста-секин йиғила боради ва тупроқ л ар ёппасига шўрлана бошлайди. 9 -жадвал Сизот сувларнинг минераллашганлиги Тарти б№ Минераллашганлиги Минераллашганлик даражаси,г/л 1 2 3 4 5 6 7 8 Минераллашмаган Жуда кучсиз минераллашган Кучсиз минераллашган Ўртача минераллашган Кучли минераллашган Жуда кучли минераллашган Намакобга яқин Намакоб 1 1-3 3-4 5-10 10-20 20-40 40-50 50 Сизот сувлар минераллашган минтақаларда, улар сатҳининг кўтарилиб кетиши натижасида ҳам тупроқлар шўрланади. Ўзбекистон шароитида энг кучли хавф солиб турган ҳолат - бу минераллашган сизот сувлари сатҳининг юқорига кўтарилишидир. Айниқса зовур-коллектор тармоқлари мавжуд

бўлмаган ёки яхши ишламайдиган ҳудудларда, улар сатҳи юқорига кўтарилади ва тупроқларни шўрлантириб юборади. Сизот сувлари минераллашган минтақаларда, улар сатҳини мутлақо юқорига кўтарилишига йўл қўйиб бўлмайди. Бунинг учун экинларни суғориш режимини тўғри белгилаш, суғориш тармоқларидан фильтрацияга сарф бўлаётган сувларни камайтиришга эришиш лозим. 3. Тупроқнинг пайдо бўлиш жараёнида ҳамда шўрланиш ва ботқоқланишда табиий гидрогеологик шароитлар, яьни сизот сувларининг жойлашиш чуқурлиги,оқим тезлиги ва минераллашганлиги катта аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам дарё ҳавзалари, яьни сув айиргичлардан то соҳилгача бўлган масофа тўртта гидрогеологик минтақаларга бўлинади (М.Легостаев, 1959). I-Гидрогеологик минтақа- ер усти сувларининг сингиб кириш минтақаси . Бу минтақа тоғ ва тоғ олдидаги сув йиғиш ва дарёларнинг конус ёйилмаларининг устки қисмлардаги майдонларни ўз ичига олади. Иқлими анча салқин, йиллик ёғингарчилик миқдори 400-600 мм ва ундан кўп, буғланиш эса кам (1000-1200мм) бўлади. Жойнинг рельефи асосан макро рель еф, мезорельефли ва катта нишабликка эга. Тупроқнинг устки қатлами унча қалин бўлмаган (1,5-2 м) қумоқ ва гил заррачаларидан иборат. Сизот сувлари босимсиз, жойлашиш сатҳи 10-30 м ва ундан ҳам чуқурда бўлади, оқим тезлиг жуда катта. Сизот сувлари чучук (минераллашганлик даражаси 0,2-0,3 г/л). Биринчи гидрогеологик минтақа тупроқларининг мелиоратив ҳолати шўрланмаганлиги ва ботқоқланмаганлиги жиҳатидан жуда қулай ҳисобланади. Лекин тупроқ эрозияси жиҳатидан жуда ноқулайдир. I I -Гидрогеологик минтақа- с изот сувлари нинг сиртга (ер юзасига) тепиш минтақаси. Бу минтақада биринчи гидрогеологик минтақанинг қуйи қисмларини ва дарё конус ёйилмаларининг чегараларини ўз ичига олади . Жойнинг рельефи мезорельефли, иқлими б иринчи гидрогеологик минтақага

нисбатан анча иссиқ, буғланиш (1 2 00-1 5 00 мм) катта. Ёғингарчилик миқдори эса, кам (200-400 мм) бўлади. Майда заррачали тупроқ қатлами 2-4 м.ни ташкил қилади. Кейинги қатламлар асосан шағал ва қумлардан иборат. Сизот сувларнинг минераллашганлик даражаси оқим тезлиги нисбатан катта бўлган ерларда чучук (0,2-0,4 г/л), оқиш тезлиги нисбатан кам ёки оқимсиз бўлган ерларда эса, кучсиз минераллашган (1-5 г/л) бўлади.Сизот сувлари минераллашган ерларда кам шўрланган тупроқлар учрайди. III-Гидрогеологик минтақа- сизот сувларининг тарқалиш (буғланиш) минтақаси. Бу минтақа майдони энг каттабўлиб, кичик ва катта дарё (Сўх, Шохимардон, Амударё, Сирдарё)ларнинг ўрта ва қуйи оқимларини шунингдек чўл минтақасидаги текисликларни (Қизилқум, Қорақум, Мирзачўл, Қарши чўли ва ҳоказо) ўз ичига олади. Бу минтақанинг рельефи, асосан, микро ва қисман мезорельефли бўлиб кичик нишабликка эга. Тупроқларнинг механик таркиби турлича, лекин асосий қисмида биринчи ва иккинчи минтақа тупроқларига нисбатан майда заррачали тупроқлар кенг тарқалган ҳамда бу тупроқлар қалин қатламга эга.Бундай тупроқлар одатда капилляр найчалари орқалисувни жуда баландга кўтариш қобилиятига эгадир. Тупроқларнинг остки қисмида хар хил чуқурликларда (3-30 м) шағал, майда то шва қум учрайди. Минтақанинг суғориладиган ерларида сизот сувлари 1-3 м чуқурликда, суғорилмайдиган ерларида эса, 5-10 м ва ундан чуқурроқда жойлашади. Минтақа сизот сувлари шўрланган бўлади. Уларнинг минераллашиш даражаси суғориладиган ерларда 2-3 дан 20-30 г/л, суғорилмайдиган ерларда эса 30-50 г/л гача ва ундан кўп (қаттиқ қолдиқ) бўлади. IV-Гидрогеологик минтақа- соҳил минтақаси. Бу минтақа аллювиал ётқизиқлардан бунёдга келган дарё соҳил пағоналарини ўз ичига олади.Соҳилларни ҳар йили ёки даврий равишда тошқин сувлари босганлигидан, кейинчалик унда маьлум даражада оқизинди бўлади. Шунинг учун соҳил минтақаси тупроқларининг механик таркиби хилма-хил бўлади.

Соҳил минтақасининг сизот сувлари ер юзасига яқин жойлашган. (0,5-1,5 м) бўлади ва улар минераллашган ва минераллашмаган бўлиши мумкин. Суғориш натижасидаги шўрланиш, аввалги тупроқ сув режимининг бузилиши оқибатида содир бўлади. Бунда ер тупроқ-грунтнинг жуда чуқур қатламларидаги туз заҳираларини сизот сувларида эриши ҳисобига шўрланади. Бу ҳодиса кўпинча суғориш натижасида сизот сувлари сатҳининг умумий кўтарилиши оқибатида вужудга келади. Ер юзига яқин жойлашган минераллашган сизот сувлар тупроқнинг бевосита шўрланиш манбаи ҳисобланади. Сизот сувлар сатҳи ер юзига яқинлашган сари уларнинг буғланиш интенсивлиги кучайиб, шўр йиғилиш жараёни жадаллашади. Сизот сувлар сатҳи қанча юза жойлашган, минераллашиши ҳамда грунтдаги туз заҳираси кўп бўлса, тупроқ шунча тез ва кучли шўрланади. Суғориш сувлари қисман шўрланган бўлса ҳам, улар тупроқни аста-секин шўрланишига сабабчи бўлади. Агар суғоришда ортиқча сувлар кўпая борсаю, Лекин сарфланмасдан тураверса, албатта, сизот сув сатҳи кўтарилади. Тупроқ-грунт кучли сув ўтказувчан бўлса ва сизот суви эса оқмай турса, ҳамда унга сизиб ўтган сувларнинг қўшилиши кучайса сизот сув сатҳи тезроқ кўтарилади. Суғориладиган деққончилик шароитида дастлаб тупроқ шўрланмаган бўлсада, ундан фойдаланиш жараёнида улар кучли шўрланиб, қишлоқ хўжалигида фойдаланишга яроқсиз ҳолатга келиш 10 -жадвал Гидромодуль ҳудудлар шкаласи (С.Н.Рижов ва Н.Ф.Беспалов маьлумотлари бўйича) Гид ро- мод уль № Тупроқнинг аэрация қисмидаги механик таркиби, тузилиши Сизот сувлар чуқурлиги

I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII . IX. Автоморф тупроқлар Қум - шағал ётқизиқлардаги қалин қумли ҳамда кичик қалинликдаги қумоқ ва соз тупроқлар Қум - шағал ётқизиқлардаги ўртача қалин қумоқ ва соз қалин қумоқ тупроқлар Қалин қумоқ ва соз тупроқлар Яримгидроморф тупроқлар Қумли ва қумоқ тупроқлар Ўртача ва енгил қумоқ , тузилиши бўйича бир ҳил ёки пастга томон енгиллашадиган оғир қумоқ тупроқлар Оғир қумоқ ва соз тупроқли бир хил , тузилиши бўйича зич ёки механик таркиби бўйича турли бўлган тупроқлар Гидроморф тупроқлар Қумли ва қумоқ тупроқлар Ўртача ва енгил қумоқ , тузилиши бўйича бир ҳил ёки пастга томон енгиллашадиган оғир қумоқ тупроқлар Оғир қумоқ ва соз тупроқли , тузилиши бўйича бир хил зич ёки зичлашган , механик таркиби турлича бўлган тупроқлар >3 м -/- -/- -/- 2-3 -/- -/- -/- 1-2 -/- -/- -/- ҳоллари учраб туради. Бу ҳодисага тупроқнинг қайта шўрланиши ёки иккиламчи шўрланиши дейилади.

4. Шўр тупроқлар таркибидаги тузлар асосан HCO 3 , CO 3 , CL, SO 4 анионлардан ва Ca, Mg, Na, K катионлардан ташкил топади. Улар бир-бири билан бирикиб қуйидаги тузларни ҳосил қилади. 11 -жадвал Шўр тупроқларда учрайдиган тузлар NaCI Ош тузи Na 2 SO 4 Натрий Сульфат NaCO 3 Кир сода NaHCO 3 Натрий бикорбонат MgCI Магний Хлорид Mg SO 4 Магний сульфат Mg CO 3 Магний корбонат Mg( HCO 3 ) Магний бикорбонат CaCI Кальций хлорид CaSO 4 Кальций Сульфат CaCO 3 Кальций корбонат Ca(HCO 3 ) Кальций бикорбонат Тупроқ таркибида бу тузларнинг умумий миқдори 0,3% (тупроқнинг қуруқ оғирлигига нисбатан %)дан кўп бўлса шўрланган тупроқлар ва аксинча 0,3 %дан кам бўлса шўрланмаган тупроқлар дейилади. Шўрланган тупроқлар иккита катта гуруҳга бўлинади: Шўрҳоксимон ва шўрҳок Шўртоб ва шўртобли Ер усти 0-30 см тупроқ қатламида 0,6-2,0 % гача тузлари бўлган тупроқлар шўрҳокли тупроқлар; 2 % ва ундан ортиқ бўлса шўрҳок тупроқлар дейилади. Тупроқнинг остки 30-100 см қатламида 0,3-0,6 % туз мавжуд бўлган тупроқлар шўрҳоксимон тупроқлар дейилади. Шўрҳоксимон ва шўрҳок тупроқлар ер шарининг қурғоқчил минтақаларида кенг тарқалган. Шўрланган тупроқлар генетик белгилари, морфологик тузилиши, тузли қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги, шўрланиш даражаси ва шўрланиш типлари бўйича таснифларга бўлинади.

Шўрҳок тупроқлар кимёвий таркиби ва морфологик белгиларига кўра қуйидагиларга бўлинади: хўл шўрҳоклар. Шўрланган тупроқлар тузли қатламнинг жойлашиш чуқурлигига ва ундаги тузларнинг миқдорига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади; Шўрланмаган - тузли қатлам 150-200 см чуқурликда бўлиб, туз миқдори 0,3 % дан ошмайди. Кучсиз шўрҳоксимон - тузли қатлам 80-120 см чуқурликда бўлиб, тузлар 0,3-0,6 % бўлади. Шўрҳоксимон - тузли қатлам 30-80 см да бўлиб, туз миқдори 0,6- 1,0% бўлади. Шўрҳокли - тузли қатлам 0-30 см да бўлиб, таркибида туз миқдори 0,6- 2,0 % бўлади. Шўрҳок - тузли қатлам ер юзасидан бошланиб, таркибида 2 % ва ундан ортиқ миқдорда тузлар мавжуд бўлади. Ерларни мелорация қилишда шўр тупроқларни шўрланиш даражалари ва шўрланиш типларини ўрганиш муҳим амалий аҳамиятга эга. Шўрланган тупроқлар таркибидаги тузларни анион ва катионларининг ўзаро нисбатлари бўйича шўрланиш типларига бўлинади. Шўрҳок ва шўрҳоксимон тупроқлар таркибида кўпрок натрий хлор ва натрий сульфат тузлари бўлади. Бунда тупроқ сингдирувчи комплекси (ТСК) таркибида жуда оз миқдорда натрий бўлади. Шўртоб ва шўртобли тупроқлар деб туроқ сингдирувчи комплексида кўп миқдорда натрий бўлган тупроқ дарга айтилади. Тупроқдаги сингиган барча катионлар йигиндисига (кальций, магний, натрий, калий, водород, аммиак) сингдириш сиғими дейилади ва 100 г тупроқдаги миллиэквивалентларда ифодаланади. Ўзбекистон шароитида шўртоб ва шўртобли тупроқлар жуда кам учрайди. Лекин улар кучли минераллашган сизот сувлари мавжуд ерларда учраб туради. И.П.Антипов-Каратаев ушбу тупроқларни қуйидаги таснифга бўлган: 1) шўртобсиз - 5 % дан кам (тупроқдаги сингиган натрийнинг

сингиган катионлар миллиграмм-эквивалент йиғиндисига нисбатан % ҳисобидаги миқдори), 2)оз шўртобли — 5-10 %, 3) шўртоб - 20 % дан ортиқ. Шўртобли тупроқларнинг таркибида 5-20 % сингдириш сиғимига нисбатан натрий бўлганда уларнинг физик-кимёвий хоссалари ёмонлашади. Шўртоб тупроқларнинг физик-кимёвий хоссалари мутлоқ ёмон бўлиб, бунда ҳеч қандай экин ўсмайди. 5. Тузларнинг ўсимликларга зарарли таъсири маълум даражада уларнинг сувда эрувчанлигига ҳам боғлик. Зарарсиз ва кам зарарли тузлар сувда (Са S 0 4 , СаС0 3 , М g С0 3 ,) ион эрийдиган тузлардир. Бу тузлардан СаS0 4 ва МgС0 3 қийин эрийди, СаС0 3 эса деярли эримайди. Қолган тузлар яхши эрийди ва тупроқда ҳатто оз миқдорда бўлганида ҳам ўсимликларга зарарли таъсир кўрсатади. Шуни назарда тутиш керакки, табиий эритмаларда гузларнинг эрувчанлиги кўпгина сабабларга боғлик бўлади. Масалан, СаСОз сувда деярли эримайди, Лекин Сl ёки СО 2 ионлари иштирокида унинг эрувчанлиги зўрайиб кетади. Тупроқ эритмасида NaС1 бўлганида СаS0 4 нинг эрувчанлиги анча ортади, МgС0 3 бўлганида эса камаяди. Туз аралашмалари ўсимликларга унча зарарли таъсир кўрсатмайди, ҳатто анча юқори концентрацияда бўлганида ҳам алоҳида олинган зарарли тузларникига қараганда кам бўлади. Бундай ҳодисага тузлар антагонизми деб аталади. Масалан NaС1 ёки МgС0 3 тузлари алоҳида олинганида анча зарарли. Лекин NаС1 ёки МgС0 3 эритмасида маълум миқдорда СаСl бўлса, туз аралашмаслнинг зарарлилик таъсири камаяди. Антагонизм асосан туз катионларида намоён бўлади. Энг кучли антагонистлар натрий ва кальций катионларидир. Тупроқлар шўрланиш даражасига кўра: шўрланмаган, кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган, кучли шўрланган ва шўрҳокларга бўлинади. Тупроқларни шўрланиш даражасига қараб, гуруҳларга ажратишда уларнинг таркибидаги сувда осон эрийдиган тузларнинг умумий миқдорига ва хлор ионининг миқдорига эътибор берилади. 12 -жадвал Шўрланган тупроқлар таснифи

№ Қаттиқ қолдиқ миқдори, % Шўрланишига кўра тупроқ номи 1 0,0-0,3 Шўрланмаган 2 0,3-0,8 Кучсиз шўрланган 3 0,8-1,2 Ўртача шўрланган 4 1,2-2,0 Кучли шўрланган 5 2,0дан ортиқ Шўрҳок тупроқ Шўрланган тупроқларни мелиорация ва агрономик (зовурлаштириш ва шўр ювиш) нуқтаи назаридан баҳолаш учун улар шўрланиш типлари ва шўрланиш даражалари бўйича классификацияланади. Тупроқнинг шўрланиш типини аниқлашда сувли эритмада анион ва катионларнинг миллиэквивалентдаги миқдори ҳамда уларнинг ўзаро нисбати , шунингдек, гипс мавжудлиги ҳисобга олинади. Ўрта Осиё ва шу жумладан Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларидагишўрланиш типлари анионлар бўйича CL ва SO 4 ионларининг катионлар бўйича эса, Na ва Mg ларнинг нисбати билан аниқланади. 13 -жадвал Тупроқнинг шўрланиш типи (Н.И.Базилевич, Е.И.Панков бўйича ) Анионлар бўйича шўрланиш типии Анионлар бўйича шўрланиш типи CL SO 4 Na Mg ≥2,5 Хлоридли >2 Натрийли 2,5-1,0 Сульфат- хлоридли 2-1 Магний- натрийли 1,0-0,3 Хлорид- сульфатли 1-0,5 Натрий- магнийли ≤0,3 Сульфатли ≤0,5 Магнийли Ўзбекистон республикасининг суғориладиган ерларининг 60-70% турли даражада шўрланган. Тупроқнинг шўрланиш даражаларини аниқлашнинг амалий аҳамияти шундаки, улар шўр ювиш меьёрини белгилашда , экинларни таркиби ва уларни жойлаштиришда, коллектор-зовур

тармоқларини иш фаолиятини баҳолашда, шўр ерларнинг фойдали коэффициентини аниқлашда жуда катта аҳамиятга эга. Тупроқнинг шўрланиш даражаларини аниқлаш учун ҳозиргача сувли сўрим анализидан фойдаланилади.

хулоса: Ўзбекистоннинг суғориладиган минтақаларда ерлар асосан шўрланиш ва ботқоқланиш туфайли но қ улай ҳ олатга келади. Тузнинг келиб чиқиши асосий манбалари қуйидагилар ҳисобланади: тоғ жинслари ва минералларнинг емирилиши, вулқон отилиши, ер юзасига яқин жойлашган гумбаз, тош тузлар (тош конлари), ернинг туб қатламларидан чиқаётган шўр булоқлар, биокимёвий омиллар таьсирида тузнинг пайдо бўлиши кабилардир. Сизот сувлар минераллашган минтақаларда, улар сатҳининг кўтарилиб кетиши натижасида ҳам тупроқлар шўрланади. Ўзбекистон шароитида энг кучли хавф солиб турган ҳолат - бу минераллашган сизот сувлари сатҳининг юқорига кўтарилишидир. Суғориш натижасидаги шўрланиш, аввалги тупроқ сув режимининг бузилиши оқибатида содир бўлади. Бунда ер тупроқ-грунтнинг жуда чуқур қатламларидаги туз заҳираларини сизот сувларида эриши ҳисобига шўрланади. Республикамизда суғориладиган ерларнинг 60-70% турли даражада шўрланган бўлиб, уларнинг шўрланиш даражаларини аниқлашнинг амалий аҳамияти шундаки, улар шўр ювиш меьёрини белгилашда , экинларни таркиби ва уларни жойлаштиришда, коллектор-зовур тармоқларини иш фаолиятини баҳолашда муҳим аҳамиятга эгадир.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.192. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.196 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.194 y.

Похожие

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари

Шўрҳок ва шўрҳоксимон шўртоб ва шўртобли ҳамда мелиорация жиҳатдан оғир тупроқларни ўзлаштириш

Қумли ва қумлоқ тупроқларни ўзлаштириш

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар