Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар - Геодезия - Рефераты

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар Режа: 1. Суғориш турлари. 2. Ноўсув давридаги суғоришлар а) Шудгордан олдин суғориш б) Шўр ювиш ва нам тўплаш мақсадида суғориш в) Экишдан олдин суғориш г) Чигит суви бериш д) Совуқ уришга қарши суғориш.

Таянч тушунчалар: суғориш турлари, ноўсув даври, шудгордан олдин суғориш, шўр ювиш, нам тўплаш суғориш, экишдан олдин суғориш, чигит суви бериш, иқлим минтақаси совуқ уришга қарши суғориш. 1. Суғориш – бу сувнинг оқим шаклини тупроқ намлиги шаклига айлантириш технологик жарёни бўлиб, тупроқ табиий манбалар ҳисобига етарлича намиқмайдиган шароитларда қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ва барқарор ҳосил олиш мақсадида қўлланилади. Суғориш тупроқнинг сув, озиқ, ҳаво, иссиқлик, туз режимларини ва унда кечадиган микробиологик жараёнларни бошқаришда имкон беради. Қирғоқчил минтақаларда қишлоқ хўжалигини жадаллаштириш асоси ҳисобланади. Ҳозирги вақтда мелиоратив ва ташкилий хўжалик шароитлардан келиб чиққанл ҳолда қўйидаги суғориш турлари қўлланилади. намиқтирувчи, намиқлантирувчи шўр ювиш ва махсус суғоришлар. Намиқтирувчи суғоришлар тупроқда ва атмосферанинг ерга яқин қатламида ўсимликларни ўсиб ривожланиши учун тупроқнинг қулай сув режимини таъминлаш мақсадида қўлланилади. Намиқтирувчи шўр ювиш суғоришлар эса шўрланган ерлар қулай туз режимини таъминлашда қўлланилади. Махсус суғоришларда нам тўплаш мақсадида, шудгордан олдин ва экишдан олдин суғоришлар, уруғ суви бериш, ўғитлаш, совуқ уришга қарши ва провакицион суғоришлар. Суғориш тупрлари ҳар хил бўлишига қарамай, улар тупроқ, ўсимлик ва атроф – муҳитга комплекс таъсир этади. Суғориладиган деҳқончилик амалиётида мунтазам ва номунтазам суғоришлар қўлланилади. Ўзбекистонда деярли барча экинлар мунтазам суғориш шароитида етиштирилади. Бунда нам тўплаш мақсадида суғоришлардан ташқари экинлар ўсуви даврида ўсимликнинг сув истеъмол қилиш динамикаси хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда доимий равишда суғориб турилади.

Номунтазам суғоришлар сув ресурслари билан хам таъминланган худудларда қишлоқ хўжалик экинлари бир ёки кўпи билан икки маротаба суғориш бўлиб, у кўпинча республиканинг тоғли ва тоғ олди районларида ва ем-хашак етиштиришда қўлланилади. Унда нам тўплаш мақсадида ва лимон суғоришларни ҳам мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бундай суғоришлар мавсумда 1,5-2,0 м ли тупроқ қатламини намиқтириш учун 1 маротаба ўтказилади. Куз ва эрта баҳорда тупроқда етарлича нам заҳираси тўплаш кузги ва баҳорги донли экинлар, кўп йиллик ўтлар, боғ ва токзорлардан юқори ҳосил олиш гаровидир. Лимон суғориш ерни эрта баҳорда эриган қор ва даарёларнинг тошқин сувлари лимонларда тутиб қолиш йўли билан бир марта бостириб суғориш бўлиб, у ярим қиғоқчил минтақалар (Волгабўйи, Шимолий Кавказ, Ғарбий ва Шарқий Сибирнинг чўл минтақалари, Украина, Қозоғистон)нинг экинлар учун бир марта бостириб суғориш ва сўнгра ёзги ёғинлар кифоя қиладиган шароитларда қўлланилади. Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон ва Кавказ ортининг тоғли ва тоғ олди минтақаларида ёғингарчилик миқдори бўлиб, бундай ерларда донли экинлар, кўп йиллик ўтлар мевали боғ ва узум етиштирилади. 2. Марказий Осиё республикалари худуди ёғингарчилик миқдори, вегетация даври давомийлиги, иқлим элементларига кўра 3 та иқлим зонасига бўлинган Шимолий иқлим зонаси ўз ичига Хоразм, Қорақалпоғистон, Тошкент ва Самарқанд вилоятларининг шимолий тоғдли худудларини ҳамда Жанубий Қозоғистон вилоятини олади. Жанубий иқлим зонаси Сурхондарё, Қашқадарё ва Бухоро вилоятининг Жанубий худудлари ҳамда Тожикистон ва Туркманистоннинг пахтакор худудларини олади. Қолган худуд эса Марказий иқлим зонасини ташкил этади. Иқлим тупроқ шароитларининг турлича бўлиши бу минтақаларда ноўсув даврида у ёки бу суғориш турларини қўллашни тақозо этади. Республика шароитида 1 октябрдан то 1 апрелга қадар қўйидаги суғоришлар ўтказилади.

1) Шудгордан олдин суғориш; 2) Нам тўплаш мақсадида суғориш; 3) Шўр ювиш мақсадида суғориш; 4) Экин экишдан олдин суғориш; 5) Чигит суви бериш; 6) Совуқ уришга қарши суғориш. Шудгордан олдин суғориш. Ўзбекистоннинг текислик минтақалардаги сизот сувлари чуқур жойлашган ерларда экинлари ўсув даврида суғоришлар тугалланиб, ҳосил йиғиб олингандан сўнг ёғиннинг деярли тушмаслиги оқибатида тупроқнинг устки қатламида, айниқса, буғдой, ёзда хайдаб бўзиладиган бедапоя ва кўп йиллик ўтлардан бўшаган далалар тупроғида нам миқдори кескин камайиб кетади. Бу ҳол ерга асосий ишлов беришни қийинлаштиради: ер белгиланган чуқурликда ҳайдалмайди, палахса кесаклар кўриб майин шудгорлашга эришилмайди. Пахта ва бошқа экинлар ҳосилдорлиги кузги шудгорни қай даражада ўтказилганлигига боғлиқ. Ерни сифатли ҳайдаш учун тупроқ намлиги ЧДНС га нисбатан 70-60 фоиз бўлиши бўлиши лозим. Бунинг учун ёз ойларида шудгорлашдан 7-10 кун, кузги шудгорлашдан 10-12 кун олдин эски муваққат суғориш тармоқлари, йўлак ва чеклар орқали суғориш ўтказилади. Суғориш меъёрлари ҳайдов қатламли намиқтириш ҳисобидан белгиланади: енгил тупроқларда 700-800, ўртача -900-100 ва оғир тупроқларда 1000-1200 м 3 /га сув берилади. Пахтазорларда тупроқ етилиши билан ғўзапоя майдаланади, ўқариқлар текисланиб, ерни ҳайдашга кришилади. Бедапояларда ернинг устки қисми 5- 6 см чуқурликда ағдаргичи олинган плуг билан асосий ҳайдашдан 5-7 кун олдин ҳайдалади. Бунда бедапоянинг илдизи кесилиб, унувчанлиги йўқолади. Бегона ўтлар кўп тарқалган ерларда анғиз шудгордан олдин купчилик билан ерларда 10-12 см чуқурликда юмшатилади. Кузги экинларни

экишдан 15-20 кун олдин ҳайдаш самарали эканлиги боис анғизни суғориш муддати мувофиқлаштирилиши лозим. Шўр ювиш мақсадида суғориш. Ўзбекистондаги суғориладиган майдонларнинг деярли ҳар хил даражада шўрлангандир. Тупроқ таркибидаги ортиқча тузлар ўсимликларга зарарли таъсир кўрсатади, ўсимлик яхши ўсиб ривожланмайди ва ҳосилдорлик кескин камайиб кетади. Шўрҳок ерларда ўсимлик деярли ўсиб ривожланмайди. Тупроқ таркибидаги тузни йўқотишнинг асосий восита тадбири – бу шўр ювишдир. Шўр ювиш самарадорлиги уни ўтказиш муддати, шўр ювиш меъёрларини тўғри танлаш, тупроқни шўр ювишга қандай тайёрланганлиги, шўр ювиш усуллари кабиларга боғлиқ. Илмий тадқиқот муассасаларининг тавсияларига кўра қумлоқ, енгил соз таркиби кам шўрланган ерларда тупроқ 1-2 марта 1500-200 м 3 /га меъёрда, лой тупроқли кам шўрланган ерлар 2 марта 2500 м 3 /га меъёрда, оғир лой тупроқли ўртача шўрланган тупроқлар 2-3 марта 3000-3500 м 3 /га меъёрда, оғир механик таркибли кучли шўрланган ерлар 4 марта 4000 м 3 /га умумий меъёрда ювилади. Тупроқ шўри кузги шудгордан сўнг – куз ва эрта қиш ойларида ювилса яхши самара беради. Хоразм ва Қорақалпоғистонда шўр ювишнинг қўлай муддатлари 1-10 декабр ва қўшимча феврал ойидан 1-10 апрелгача бўлган муддат ҳисобланади. Мирзачул ва Марказий Фарғонада 25-31 декабргача, Бухоро, Сурхондарё ва Қашқадарёда 15-20 январгача бўлган муддат қулай ҳисобланади. Шўр ювиш чекларининг катталиги: яхши сув ўтказувчан жойларда 0,05 - 0,08 га яхши текисланган оғир механик тартибли таркибли тупроқларда 0,20- 0,25 га ва ўртача шароитларда 0,10-015 га. Шўр ювишда чеклар 15-20 см чуқурликдан сув билан бостирилади. Нам тўплаш мақсадида суғориш. Жанубий иқлим зонасида ва сизот сувлари чуқур жойлашган ерларда қиш ва баҳор ойларида ёғиннинг кам бўлиши тупроқда керакли даражада нам тўпламаслигига, бу эса экишдан

сўнг қийғоскўчатлар олмасликка олиб келади. Шу сабабдан бундай минтақаларда феврал ойи ва март ойининг бошларида нам тўплаш мақсадида суғоришлар ўтказилади. Нам тўплаш учун суғориш меъёри (м) С.А.Рижов таклиф этган қўйидаган ифода ёрдамида ҳисобланади:O) Ê+ (Í- Ï= Ì  Бунда: П - тупроқнинг ЧДНС, м 3 /га , Н-суғориш арафасида тупроқнинг амалдаги нам заҳираси, м 3 /га , К-ёғингарчилик ҳисобига тўпланадиган сув миқдори коэффиценти (0,5), О-суғоришдан экин эккунга қадар тутадиган ёғин миқдори, м 3 /га . Нам тўплаш мақсадида суғориш меъёрлари қўйидагича; енгил механик таркибли тупроқлар 1000-1200; ўртача механик таркибли тупроқларда 1200- 1500 м 3 /га : оғир механик таркибли тупроқларда 1800-2000 м 3 /га . Бундай суғоришлар бостириб ёки эгатлар орқали ўтказилади. Суғориш ўтказилган ерлар етилиши билан сувни буғлашга сарфини камайтириш мақсадида далаларда ёппасига сихли ёки дискли барона босилади. Экишдан олдин суғориш. Тупроққа баҳорда бир қанча марта ишлов берилганда, баҳорги иссиқ келиши ва шамоллар таъсирида тупроқнинг юқори қатламида экиш давригача намлик кескин камайиб кетиши мумкин. Унинг заҳирасини ошириш мақсадида Қашқадарё, Бухоро, урхондарё вилоятларида экишдан олдин суғориш ўтказилади.бундай суғориш ўтказилади. Суғориш меъёрлари оғир тупроқларда 1500-1600 м 3 /га , қумлоқ ва енгил қумоқ тупроқларда 1000-1200 м 3 /га . Сувни буғланишга исрофгарчилигини камайтириш учун ер етилиши билан чизилланади ёки культивация қилинади, барона босилади. В.Т.Лев ва В.Мирзаевлар (1973-1975) томонидан Сурхондарё вилоятида олиб борилган тадқиқот натижалари кўрсатадики, экишдан олдин. Суғориш ўтказилмаган тупроқнинг намлиги чигит экиш арафасида ЧДНС га нисбатан 50-57 фоиз бўлган ва чигитни ундириб олиш учун уруғ суви берилган.

Экишдан олдин суғорилган тупроқнинг намлиги эса 75,4-80,2 фоизни ташкил этган суғориш таъсирида бегона ўтлар уруғлари эртароқ униб чиққан ва далани экишдан олдин ёпасига ишлаш орқали улар қириб ташланган, яъни экишдан олдинги суғориш провакацион суғориш вазифасини нам ўтаган. Уруғ (чигит) суви бериш . Экиш даврида ҳаво ҳароратининг кескин ортиб кетиши, шамолларнинг кўчайиши, тупроқнинг бир неча марта ағдариб ишланиши натижасида энг юқориги қатламда намлик кескин камайиб кетиши мумкин, қайсики бундай ерларда қийғос кучатлар олмасликка, сийрак бўлишига олиб келади. Шу сабабдан бундай шароитларда экишдан сўнг чигит суви берилади. Бунинг учун экиш билан қатор оралаб 10-12 см чуқурликда эгат олиб кетилади ва шу эгатларга суву берилади. Енгил механик тупроқларда 700-800 м 3 /га , ўртача ва оғир механик таркибли тупроқларда 800-900 м 3 /га меъёрда жуда эҳтиёткорлик билан ўтказилмоғи лозим. Тупроқ етилиши билан қатор оралари юмшатилади, қатқалоқ пайдо бўлса ротацион мотигалар ёрдамида юмшатилади. Сувуқ уришига қарши кураш. Эртаги экинлар кўчати экилгандан сўнг ёки мевали дарахтлар гуллаши даврида кескин совуқ уриши ҳоллари кузатилади. Совуқ уриши таъсирини камайтириш учун зудлик билан суғориш ўтказилиши мумкин. Бунда, суғориш тупроқ ҳароратини ва ерга яқин қатламдаги ҳаво ҳароратини бир мунча оширади.

Хулоса: Суғориш тупроқнинг сув, озиқ, ҳаво, иссиқлик, туз режимларини ва унда кечадиган микробиологик жараёнларни бошқаришда имкон беради. Иқлим тупроқ шароитларининг турлича бўлиши бу минтақаларда ноўсув даврида у ёки бу суғориш турларини қўллашни тақозо этади. Республика шароитида 1 октябрдан то 1 апрелга қадар қўйидаги суғоришлар ўтказилади : Шудгордан олдин суғориш; Нам тўплаш мақсадида суғориш; Шўр ювиш мақсадида суғориш; Экин экишдан олдин суғориш; Чигит суви бериш; Совуқ уришга қарши суғориш.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари

Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усуллари ва техникаси

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари

Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари