Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш - Геодезия - Рефераты

Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

325.5 KB

Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш Режа: 1. Суғориш тизимларидан фойдаланиш тартиблари. 2. Хўжаликлараро ва хўжалик ички суғориш тармоқларида сув ўлчаш ва тақсимлаш тадбирлари

Таянч тушунчалар: Сувдан фойдаланиш, сувдан фойдаланиш режаси, суғориш тизими, хўжаликлараро сув тақсимлаш, сув сарфи таянч постлар, бош постлар, тақсимлагич постлар, сув ўлчаш остонаси, сув ўлчаш нови, Чиполетти сув ўлчагичи, Томсон сув ўлчагичи, кўндаланг кесим. 1. Суғориш сувини сув манбадан олиб, хўжаликларга етказиш ва уни сувдан фойдаланувчилар ва суғориш далалари бўйича тақсимлаш ишларини ташкил этиш ва амалга ошириш сувдан фойдаланиш деб тушунилади. Хўжалик ерларидан тўғри фойдаланиш ва суғоришни юқори унумда ўтказишга сувдан режали фойдаланиш орқали эришилади. Сувдан режали фойдаланиш деганда хўжаликлар эҳтиёжига мувофиқ ҳолда сув манбаидан керакли миқдордаги сувни ўз вақтида олиш ва уни аввалдан тузилган режа асосида сувдан фойдаланувчи хўжаликлар (фермер, деҳқон-фермер) ҳамда суғориш далаларига тенг тақсимлаш тушунилади. Сувдан режали фойдаланиш суғориш тизимларидан муьтадил фойдаланишни таьминлайди. Сувдан фойдаланиш режасини тузиш услубияти собиқ иттифоқда биринчи маротаба Н.А.Янишевский томонидан 1928-1929 йилларда ишлаб чиқарилган бўлиб, у суғориш тизимларида сувдан фойдаланиш режасини тузиш ва амалга ошириш асосларини яратади, суғориш меъёрлари ва муддатлари белгилашни маълум бир тартибга солди, суғориш каналларида сув ўлчаш усуллари ва сув тақсимлаш ҳамда сув исровгарчиликларини камайтириш бўйича таклифлар киритди. 1938 йилда И.Шаров томонидан сувдан фойдаланиш режасини тузиш тартиби анча такомиллаштирилди. 1999 йилга қадар СФР фақат хўжаликлараро суғориш тизимлари учунгина тузилар эди, кейин эса хўжалик суғориш тизимлари учун ҳам тузила бошланди. Суғориш тизимларида СФР икки босқичда тузилади: дастлаб сувдан фойдаланувчи хўжаликлар учун, сўнгра улар асосида ҳавза ирригация тизимлари бошқармалари бўйича сув тақсимлаш режаси тузилади. Суғориладиган дала, алмашлаб экиш участкаси ва хўжаликнинг сувга бўлган умумий эҳтитёжига кўра тегишли суғориш тармоқларининг сув

ўтказиш қобилиятлари белгиланади, лозим бўлса улар қайта қурилади ёки кенгайтирилади. СФР ноўсув ( I . X - I . IV ) ва ўсув даврида ( I . IV - I . X ) учун алоҳида-алоҳида тузилади, улар юқори ташкилотлар – ирригация тизимлари бошқармаси билан келишилади ҳамда ҳокимият томонидан тасдиқланади. ХСФР ни тузишда қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш режими ёки тупроқнинг ҳисобий қатламидаги нам тақчиллиги ёки сувдан фойдаланишни нархлашга асосланган усуллардан фойдаланилади. Ҳозирги кунда ХСФР ни тузиш кенг қўлланилмоқда. Сувдан фойдаланиш режаси хўжалик учун белгиланган сув лимити (чекланган миқдор) доирасида тузилади. Маҳаллий сув ресурсларидан фойдаланишда эса манбанинг сув билан таъминланганлик даражаси ҳисобга олинади. Хўжаликка талаб этилаётган суткалик сув сарфи ( Q сут , m 3 ) қўйидаги ифода ёрдамида ҳисобланади. ,t m F Q   ñóò Бу ерда: m -экинни суғориш меъёри, м 3 /га. F -умумий суғориш майдони, га. t - суғориш давомийлиги. сут. 2. Сув ресурсларидан фойдаланишнинг бош мезони – сувнинг хисоб- китобини унинг биринчи манъбаи (сув омбори, дарё ва хоказолар) дан, то бевосита истемолчи (фермер даласи) гача тугри юритишдир. Сувни тақсимлаш ва бошқаришни самарали маданиятли услубини амалга ошириш учун аниқ сув ўлчаш имкониятларига эга бўлишимиз керак. Сув омборидан магистрал каналларгача, магистрал каналлардан хўжаликлараро каналларгача, хўжаликлараро каналлардан ҳар бир қулоқларгача сувни аниқ миқдорини билишга ўлчай олишга эришсак, кўзлаган мақсадга эришимизни кафолатлаймиз.

Суғориш тизимининг барча бўлимларида сув ўлчаш ишларини олиб бориш хўжалик ва хўжаликлараро сувдан фойдаланиш режаларини бекаму- куст амалга оширишга ва суғориш сувидан тежамли ҳамда самарали фойдаланишга олиб келади, сувни истеъмолчилар ўртасида тўғри тақсимлашни таъминлайди, сувдан нотўғри фойдаланиш сабабларини ўз вақтида аниқлаш ва йўқотишга имкон беради. Суғориш тизимларида сув ўлчашни ташкил этиш ва амалга ошириш гидрометрология ҳизмати томонидан олиб борилади. Сув манбалари ва суғориш тизимларида сув сарфини ўлчаш учун қўйидаги гидрометрик постлар ташкил этилади: 1. Таянч постлар сув манбаида унинг сув режимини ва суғориш қобилияти аниқлаш мақсадида ташкил этилади. 2. Бош постлар магистрал каналнинг бош қисмида унга олинаётган сув миқдорини ҳисобга олишда қўлланилади. 3. Баланс (мувозанат) постлар. Сувдан фойдаланиш балансини аниқлаш мақсадида алоҳида суғориш участкаси, туман, йирик канал, суғориш тизими чегараларида ташкил этилади. 4. Тақсимлаш постлар. Хўжаликлараро тақсимлаш каналларида сув суғориш ҳисобга олиш учун ишлатилади. 5. Хўжалик постлари хўжалик тақсимланилади сувдан фойдаланувчиларга сув ажратиш миқдорларини ҳисобга олиш мақсадида қўлланилади. 6. Оқова постлар коллектор-зовур ва ташама тармоқлари орқали чиқариб юборилаётган сув миқдорларини ҳисобга олишда қўлланилади. 7. Махсус постлар илмий тадқиқот мақсадларида ишлатилади. Марказий Осиёдаги доимий суғориш тармоқларининг сув сарфларини аниқлаш учун Ўрта Оссиё ирригация илмий тадқиқот институтининг (САНИИРИ) томонидан ишлаб чиқилган сув ўлчаш остонаси, насадкаси, нави ва ўзгармас ўзан усули кенг тадбиқ этилган.

Сув ўлчаш остонаси билан жиҳозланган сув ўлчаш пост каналининг бетонлашган қисмидан, амалий профилли ўлчагич (водослив), юқори бу ерда сатҳ ўлчови рейка, остонанинг сув билан бўлиш (кўмилиш) даражаси ( h n )ни ўлчайдиган кўзатув рейкасидан иборат. Остона сарфи 60 м 3 /сек гача бўлган очиқ каналлардаги сувни ўлчаш учун мўлжалланган. Сув ўлчаш нови тик ёқ деворлари сув оқими томонига қараб таратиб борувчи ҳамда туби горизонтал бўлган калта новдан иборат. Нов каналнинг юқори ва қуйи бефлари билан оқим йўқолишига кўндаланг деворчалар орқали туташади. Ўзгармас ўзан бошқа воситаларни ишлатишнинг иложи бўлмаган очиқ канал ва ариқларда сув сарфини даврий ва мунтазам ўлчашда ҳамда сув оқими режими, ўзгарувчан қисмланишли бўлмаганда қўлланилади. Муваққат суғориш тармоқларида сув ўлчаш. Муваққат суғориш тармоқлари доимий каналлар ва суғориш карталарни боғловчи муҳим бўғин бўлиб, уларда сув сарфини ўлчаш суғориш меъёрларини тўғри таъминлаш, сувдан фойдаланиш коэффицентини аниқлаш ва суғориш сифатини назорат қилишда муҳим аҳамиятга эга. Муваққат тармоқлар доимий равишда қурилмаганлиги туфайли уларда кўчма сув ўлчагичлардан фойдаланилади. Қўйидаги сув ўлчагичлар ҳозирги кунда кенг фойдаланиш учун қулай ҳисобланади: трапеция шаклидаги ВЧ-50 Чиполетти сув ўлчагичи муваққат суғориш тармоқларида 50-60 l /сек. гача сув сарфини, ВЧ-75 Чиполетти сув ўлчагичи участка тақсимлаш каналларида 100-230 л/сек. гача сув сарфини ўлчашда, 90 о С ли учбурчак қирқимда эга ВТ-90 Томсон сув ўлчагичи ўқариқ ва эгатлардаги 1-45 л/сек сув сарфини аниқлашга имкон беради. Чиполетти сув ўлчагичининг сув ўтказадиган қисми трапеция кўринишига ва Томсон сув ўлчагичининг эса учбурчак шаклга эга. Улар 3-4 мм қалинликдаги метал туникадан тайёрланади. Чиполетти сув ўлчагичнинг остонасига ёпишган бурчаклари 104 о С га тенг. Остонанинг энг 25, 50, 75, 100, 125 см қилиб олинади. Томсон сув ўлчагичида қўйи бурчак 90 о С тенг.

8-расм. Чиполетти сув ўлчагичининг чизмаси. 9-расм. Чиполетти сув ўлчагичли гидропост.

10-расм. Юпқа деворли сув ўлчагичларни ўрнатиш.

11-расм. САНИИРИ нинг сув ўлчаш нови. 12-расм. СЎН ли сув ўлчаш постининг кўриниши.

13САНИИРИ сув ў лчаш новининг афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлари : - ю қ ори бьефда нисбатан кам димланиш хосил қ илади ; - иншоотнинг сув ў тиш қ исмида тезлик ортади ва у кам лой қ алан а ди ; - ў лчаш ани қ лиги нисбатан юкори ; - ў рнатилган жойда даражалашни талаб қ илмайди ва хоказо . Камчиликлари : - кам нишабли каналларга к ў ллаб б ў лмайди ; - димланиш хосил б ў лганда сув сарфи жадвалига ў згартириш киритиш керак ва хоказо . 13-расм. Ўзгармас ўзан.

14-расм.Ўзгармас ўзан туридаги сув ўлчаш пости. 15-расм. Ўзгармас ўзан туридаги сув ўлчаш пости ва унда сув сарфини ўлчаш

17Ў згармас ў зан туридаги гидропостнинг афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлари : - қ урилма оддий ; - сув о қ имига хеч қ андай т ў си қ хосил қ илмайди ва хоказо . Камчликлари : - сув сарфи чизи ғ и ва жадвалини тузиш учун индивидуал даражалашни талаб қ илади ; - сув о қ ими ў згарувчан - димланишли б ў лганда қў ллаб б ў лмайди ; - канал т ўғ ри чизи қ ли қ исми нисбатан катта ; - ў лчаш хатолиги катта ( очи қ каналлардаги сув ў лчаш воситалари ичида энг каттаси ); - ундан фойдаланиш мураккаб ва хоказо . 16-расм. Сув оқими тезлигини пўкаклар ёрдамида ўлчаш.

8-жадвал 26Чиполетти - 50 водосливининг сув сарфи жадвали 8219,53511,0 7919,03210,5 7618,53010,0 7318,0289,5 7017,5269,0 6717,0248,5 6416,5228,0 6116,0207,5 5815,5187,0 5515,0166,5 5214,5146,0 5014,0125,5 4713,5105,0 4413,094,5 4212,574,0 4012,063,5 3711,553,0 Q ( л / с )Н , смQ ( л / с )Н , см Сув ўлчагичларни қўллашда талабларга риоя қилиниши лозим : бурчакларни остонанинг қўйи қисмига қатъий боғланиши ; сув ўлчагичининг чеккалари қозиқлар билан жиҳозланиши ; остонасининг кенглиги 50 ва 75 см . ли ўлчагичларда ҳисоб - китобларни ±(5-10) мм аниқликда ўтказилиши ; ўтказгичнинг сув оқиб ўтказадиган қисми текис ва яхлит бўлиши , остона энини танлашда кўпи билан 2-3 мм гача хатоликка йўл қуйилиши ; ўлчов рейкаларининг зангламайдиган материаллардан тайёрланиши , чизғичдаги сон ва чизиқларни аниқ кўриниб туриши ; рейканинг пол чизиғини сув ўлчагичнинг туби билан бир чизиқда ётиши , занглашга қарши бўялиши ; ВЧ - 50 ва ВЧ -75 сув ўлчагичлари бир жойда мустаҳкам ва доимий ҳолда ўрнатилиши ва бошқалар . Сув ўлчагичларнинг ўлчамлари суғориладиган майдон кўлами , тармоқнинг сув ўтказиш қобилияти ва кўндаланг кесим юзасига қараб танланади . Сув ўлчагичларнинг фаолияти сувни улардан эркин оқиб тушишига асосланган .

Асбобдан ўтаётган сув қатлами қалинлиги унинг остонаси кенглигини 1-3 қисмгача бўлганда сув сарфи аниқ ҳисобга олинади . Сув қатламининг қалинлиги рейка ёрдамида аниқланади . Рейка бўйича маълумотлар тармоқдаги сув сарфи тез - тез ўзгариб турган шароитда ҳар соатда , ўзгармас бўлганда кунига ҳар соатда , ўзгармас бўлганда кунига 3-4 марта олинади . Сув сарфи қўйидаги ифодалар ёрдамида ҳисобланади : - трапеция шаклидаги ВЧ-50 ва ВЧ-75 Чиполетти сув ўлчагичлари учун: ñåê ì Í Í â / , 86.1 Q 3     - учбурчак шаклидаги ВТ-90 Томсон сув ўлчагичи: ñåê ì / ,Í Í 1.41 Q 3 2   Бу ерда: в-сув ўлчагич остонаси кенглиги, м (0,25; 0,50; 0,75; 1,0; 1,25), m ; Н-асбобдан ўтаётган сув қатламининг кенглиги, м. Суғориш тармоқларидан ўтаётган сув миқдорини қўйидагича аниқлаш мумкин: Авваламбор суғориш тармоқларидан ўтаётган сувнинг тезлигини аниқлаш ва уни тармоқдаги сувнинг кўндаланг кесим юзасига кўпайтириш керак. Суғориш тармоқларидан оқаётган сувнинг тезлигини топиш учун оддий «пўкак» усулидан фойдаланиш мумкин ва у ифода ёрдамида ҳисобланади: . / 5,1 180 90 ñåê ì t L V    V ўр = V юза ·К=0,5×0,70= 0,35 м/сек Каналнинг кўндаланг кесим юзаси F =(1,2+0,3)/2·4= 0,30 м 2 Каналнинг сув сарфи Q = V ўр · F =0,35·0,30=0,10 м 3 /сек ёки 105 с/сек ни ташкил этади. Сув оқимининг кўндаланг кесими шаклига қараб ( F ) қўйидагича аниқланади. Учбурчак 2 Bh F  , м 2 Тўртбурчак Bh F  , м 2

Трапеция h b a F    2 , м 2 Думалоқ 4 2D F   ёки 2  , м 2 Парабола шаклида Bh3 2 F , м 2 Ноаниқ шаклида F = a *( h 1 + h 2 + h 3 +…+ h n ) = F = a ∑ h , м 2 ХУЛОСА: Хўжалик ерларидан тўғри фойдаланиш ва суғоришни юқори унумда ўтказишга сувдан режали фойдаланиш орқали эришилади. Суғориш тизимининг барча бўлимларида сув ўлчаш ишларини олиб бориш хўжалик ва хўжаликлараро сувдан фойдаланиш режаларини бекаму- куст амалга оширишга ва суғориш сувидан тежамли ҳамда самарали фойдаланишга олиб келади. Суғориш тизимларида сув ўлчашни ташкил этиш ва амалга ошириш гидрометрология ҳизмати томонидан олиб борилади. Сувни тақсимлаш ва бошқаришни самарали маданиятли услубини амалга ошириш учун аниқ сув ўлчаш имкониятларига эга бўлишимиз керак. Сув омборидан магистрал каналларгача, магистрал каналлардан хўжаликлараро каналларгача, хўжаликлараро каналлардан ҳар бир қулоқларгача сувни аниқ миқдорини билишга ўлчай олишга эришсак, кўзлаган мақсадга эришимизни кафолатлаймиз.

Asosiy adabiyotlar 1.U. Norqulov, X.Sheraliyev. Qishloq xo’jalik meliorasiyasi T. 2003 y. 2.Artukmetov Z, Sheraliyev X «Ekinlarini sug’orish asoslari» T.O’zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3.V.T.Lev va boshqalar « Sug’oriladigan dehonchilik va qishloq xo’jalik meliorasiyasidan amaliy mashg’ulotlar » T.1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усуллари ва техникаси