Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари - Геодезия - Рефераты

Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Суғориш тизимларининг фойдали иш коэффициенти ва сув исрофгачилигига қарши курашиш тадбирлари. Режа: 1. Хўжаликлараро ва хўжалик ички тармоқларининг фойдали иш коэффициентлари ва уларни ошириш йўллари. 2. Суғориш тармоқларида сув исрофгарчилиги уларни олдини олиш ва қарши кураш тадбирлари.

1. Суғориш тизимининг техник ҳолатини кўрсатувчи асосий катталик бу унинг фойдали иш коэффициентидир. У тизимга олинадиган сувнинг қанча қисми ишлатилганлиги ва қанча қисми исрофгарчиликларга сарфланишини кўрсатади. Ўзбекистондаги суғоришлараро суғориш тизимларида исрофгарчиликка сафланаётган сувнинг кўп қисми оқова шаклида қўйидаги жойлашган тизим ва дарёларга ташлаб юборилади. Оқова сувларнинг маълум бир қисми суғоришда қайта фойдаланилади. Суғориш тизимининг ФИК канал ўзани тупроғининг миханик таркиби, каналнинг сув сарфи, узунлиги, иш даври ва сизот сувларнинг жойлашган чуқурлигига боғлиқ равишда турлича қйматларга эга. Хўжаликлараро суғориш тизимлари ФИК нинг энг катта қийматлари 0,9 га хўжалик суғориш тизимларини 0.8 га, суғориш техникаси эга 0,8 га тенг. Суғориш тизимлари ва каналнинг ФИК лари (η) унинг бош ва охири қисмларидан сув сарфлари нисбатига тенг. η = Q ох / Q бош бу ерда: Q бош - каналнинг бош қисмидаги сув сарфи, л/сек ёки м 3 / сек; Q ох – каналнинг охиридаги сув сарфи, л/сек ёки м 3 / сек. Хўжалик суғориш тизимининг фойдали иш коэффициент b ( η хс m ) суғориладиган даларга узатилган (Wn t , минг, м 3 ) ва тизимга олнган сув миқдорлари (Wn t , минг, м 3 ) нисбати бўйича аниқланади, яъни η = Q ох / Q бош бу ерда: Q бош –каналнинг бош қисмидаги сув сарфи, л/сек ёки м 3 /сек; Q ох - каналнинг охиридаги сув сарфи, л/сек ёки м 3 /сек; Хўжалик сўғориш тизимининг фойдали иш коэффиценти (η xcm ) суғориладиган далаларга ўзатилган ( W nt , минг·м 3 ) ва тизимга олинган сув миқдорлари ( W в r , минг·м 3 ) нисбати бўйича аниқланади, яъни η xcm = W nt / W в r

Хўжалик суғориш тишимининг ФИК, одатда, унинг таркибига кирувчи суғориш тармоқларининг ФИКлари кўпайтмаси орқали ҳисобланади:ma ym xm xcm        Бу ерда: η xm - хўжалик тақсимлагичнинг ФИК; η ym – участка тақсимлагичнинг ФИК; η ma - пахта суғориш тармоғи яъни муваққат ариққаазгич ФИК. Хўжаликлараро суғориш тизимларининг ФИК уни ташкил этувчи тармоқларнинг ФИКлари кўпайтмасига тенг: η x ас m = η ха m · η xcm η ха m – хўжаликлараро тақсимлаш каналининг ФИК. η xcm – хўжалик суғориш тизимларининг ФИК. Суғориш каналини лойиҳалаштиришда солиштирма сув исрофи (δ) А.И.Костяков (1951) таклиф этган қўйидаги ифода ёрдамида аниқланади. δ =А/ Q · m , бу ерда: δ-каналнинг 1 км қисмида бўладиган сув сарфи, Q -ган нисбатан фоиз ҳисобида; А ва m – тупроқнинг сув ўтказувчанлигига боғлиқ коэффицентлари. Хўжалик суғориш тизимларининг ФИК ошириш учун биринчи навбада тизимнинг барча бўлимларида бўладиган сув исрофгарчилигини мумкин қадар камайтириш талаб этилади. Мавжуд суғориш тизимларини такомиллаштириш – каналларининг ФИК ни ошириш суғоришнинг замонавий усулларини тадбиқ этиш эвазига тизимнинг ФИКни 0,50-0,60 дан ,70-0,85 гача, СФКни 0,40-0,05 дан 0,70-0,85 гача ошириш таъминланади. Хўжалик суғориш тизимларининг ФИК қадимдан суғориб келинаётган, яъни ноинженерлик типдаги суғориш тизимлари кенг тарқалган районларда кичик миқдорларни ташкил этади. Бу ерларда суғориш тармоқлари билан 9 фоиз майдон банд бўлади.

Такомиллашган суғориш тизимларида сувдан фойдаланиш коэффицентини (СФК) 0,85-0,90 ни ташкил этиши лозим. Ҳозирги кунда бу кўрсаткич 0,82 га тенгдир. Суғориладиган далаларда суғориш вақтида бўладиган сув исрофгарчиликни камайтириш ва хўжалик суғориш тизимларининг ФИК ни оширишда қўлланиладиган эксплуатацион чора-тадбирлар қўйидагилардан иборат: хўжаликларга сувдан фойдаланиш режаси асосида сув тақсимлаш ва ортиқча сув ажратилишига йўл қўймаслик; Хўжаликларда сувдан фойдаланишни кечаю-кундуз амалга ошириш; Номавсумий даврда тизим ишини чеклаш, яъни сув керак эмас вақтларда тизимга сув олишни тўхтатиш; Хўжаликда сув тақсимлаш узеллар сонини камайтириш; Муваққат суғориш тармоқларини ўт ва лойиҳадан тозалаш; Экинларни суғоришда маҳаллий сув ресурслари (коллектор-зовур, ер ости, оқова ва чиқинди сувлардан) фойдаланиш ва бошқалар. 2. Сув ресурслари тақчиллиги сезилаётган ҳозирги кунда суғориш тизимларидаги исрофгарчилик сувни нафақат фойдасиз йўқотиш бўлибгина қолмай, балки улар суғориладиган ерларда сизот сувлар сатҳи критик чуқурликдан юқорига кўтарилишига олиб келади ва бу эса ўз навбатида тупроқлармелиоратив аҳволини ёмонлашувиникелтириб чиқаради. Исроф бўлаётган сувлар суғориладиган ерлар майдонини кенгайтириш учун қўшимча сув заҳираси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Суғориш тизимларида бўлаётган сув исрофгарчиликларини шартли равишда иккига бўлиш мумкин: суғориш тармоқларида ва далаларда суғориш вақтида бўладиган исрофгарчиликлар. Н. R .Хамроевларнинг маълумотига кўра Сурхон Шеробод воҳасида суғориш сувининг 3,72 фоизи бўғланишга, 12,9% и чуқур қатламларга сингиб кетишига ва 18,1% оқовага сарфланади. Суғориш тармоқларида бўладиган сув исрофгарчилигини тармоқнинг ўзагидан сувни фильтрацияга сарфланиши, сув юзасидан буғланиш,

тармоқнинг носозлиги, гидротехника иншоатларининг нотўғри ишлаши, сувни оқова тармоқларга ташлаш авария ҳолатлари каби сабаблар оқибатидан юзага келади. Амалиётда тақсимланишига, ташамасиз каналларда фильтрацияга умумий исрофгарчиликнинг 90-95% и, буғланишига 2-4% ва техник сабабларга кўра 3-6% и сарфланади. Каналларда илдизпояли ўсимликлар ўсиши ёхуд ер ковловчи жониворлар ҳосил қилган коваклар таъсирида сув исрофгарчилигини ортиши мумкин. Йилнинг иссиқ даврларида исроф миқдори ортиб, куз ва қишда бу қиймат камаяди. Суғориш тармоқларида бўладиган сув исрофгарчилигини камайтиришда сувдан фойдаланишни тўғри йўлга қуймоқ энг асосий тадбирлардан бири ҳисобланади. Узан тупроғининг сув ўказувчанлигини қўйидаги усулларда камайтирилади: 1) Канал узанини зичлаш. Каналлар узани тупроқлар камлиги қулай бўлганда оғир ғалтаклар билан ёки экскватор хартумига осилган оғирлиги 3- 5 тонна бўлган юк (темир-бетон плита)ни 3-5 м баландликда кўтариб бир жойнинг ўзида 3-9 маротаба ташлаш йўли билан шиббаланади. Узанни зичлаш сув исрофини 50-60 %га камайтиради: 2) Кольматаж қилиш. Қумли ва қумоқ тупроқлар шароитида ғоваклар ва заррачалар орасидаги йирик бўшлиқларни лойқа билан тўлдириш каналлардан сувнинг сизилишига бўладиган исрофни кескин (8-25 мартагача) камайтиради. Кольматаж қилишда соз тупроқлардан фойдаланиш яхши натижа беради: соз тупроқ сув билан аралаштирилиб каналдан оқизилади. 1м 2 5-10 кг юзага 5-10 кг лой сарфланади. 3) Каналлар ўзанинг витумлашда битум ва қумли тупроқ аралашмаси ёки битумнинг қайноқ эмульцияси 50 о С гача қиздирилади ва унга қумли тупроқ (16-24%) аралаштириб ўзанга ётқизилади ва шиббаланади. Узанга

бундай ишлов бериш сув сарфини 2-4 марта камайтиради ва 3-4 йил хизмат қилади. 4) Узан тубини ош тузи билан ишлов бериш унинг сув ўтказувчанлигини пасайтиради. Бунда қиздирилган юқори концентрациядаги ош тузи эритмаси (м 2 юзага очиқ усулдв эса 3 кг ҳисобида туз сарфланади) билан ишлов бериш узанда бегона ўтларни йўқотади. Сув сарфини 2 марта камайишига олиб келади. 5) Шунингдек узанни силикатлаш тадбири ҳам қўлланиладики, бунда тупроққа суюқ шиша билан юқори босим остида ишлов берилади. Каналларда сизилиш туфайли содир бўлувчи сув исрофгарчилигини камайтиришда ўзанни фильтрацияга қарши ҳар хил қоплама – экранлар билан жиҳозланишнинг аҳамияти амалиётда ўз тасдиғини топган. Қопламалар сифатида лой, лой бетон, асфальт-бетон, бетон, темир-бетон, полимер-плёнкалардан фойдаланилади. Сувдан режали фойдаланиш. Суғоришларни экин қатор ораларига ишлов бериш билан мувофиқлаштириш ҳам сув исрофгарчилигига қарши кураш тадбирларидан биридир.

Хулоса: Суғориш тизимининг техник ҳолатини кўрсатувчи асосий катталик бу унинг фойдали иш коэффициентидир. Суғориш тизимининг ФИК канал ўзани тупроғининг миханик таркиби, каналнинг сув сарфи, узунлиги, иш даври ва сизот сувларнинг жойлашган чуқурлигига боғлиқ равишда турлича қийматларга эга. Суғориладиган далаларда суғориш вақтида бўладиган сув исрофгарчиликни камайтириш ва хўжалик суғориш тизимларининг ФИКини ошириш учун эксплуатацион чора-тадбирларни қўллаш лозим.

Asosiy adabiyotlar 1. U . Norqulov , X . Sheraliyev . Qishloq xo ’ jalik meliorasiyasi T . 2003 y . 2. Artukmetov Z , Sheraliyev X « Ekinlarini sug ’ orish asoslari » T . O ’ zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3. V . T . Lev va boshqalar « Sug ’ oriladigan dehonchilik va qishloq xo ’ jalik meliorasiyasidan amaliy mashg ’ ulotlar » T .1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш

Ер шўрланиши ва ботқоқланишининг олдини олиш ва қарши курашда қўлланиладиган мелиоратив тадбирлар

Тупроқ эрозияси ва сел оқими уларнинг олдини олиш ва қарши кураш чоралари

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари