Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари - Геодезия - Рефераты

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари Режа: 1. Суғориш тизимлари ва тармоқлари ҳақида тушунча . 2. Суғориш тизимларининг турлари ва таркибий қисмлари. 3. Суғориш тармоқлари (доимий ва муваққат). 4. Сув йиғиш ташама (оқова) тармоқлари. Коллектор-зовур тармоқлари.

Таянч тушунчалар: хўжалик суғориш тизими, хўжаликлараро суғориш тизими, хўжалик тақсимлигиги, магистрал канал, хўжаликлараро канал, муваққат ва ўқариқлар, коллектор қувурлар, акведук, дункер ва бошқалар. 1. Суғориш (гидромелиоратив) тизимлари – бу ерларни суғориш учун ташкил этувчи мураккаб сув хўжалик мажмуаси бўлиб у қуйидаги икки таркибий қисмдан иборат. 1). Суғориш тармоқлари 2). Коллектор зовур ва сув йиғиш-ташама тармоқлари. Суғориш тармоқлари сувни қишлоқ хўжалик экинларини суғориш технологияларига мувофиқ керакли миқдор ва муддатларда сув манбаидан олиб, суғориладиган худудларгача ташиб келтириш ва уни сувдан фойдаланувчилар ўртасида, алмашлаб экиш далалари ва суғориш участкалари бўйича бир текисда тақсимлаш учун хизмат қиладиган ўзаро узвий боғлиқ ҳолда фаолият кўрсатувчи иншоат ва техник воситаларни ўз ичига олади. Коллектор-зовур ва сув йиғиш-тажама тармоқлари сизот сувлар сатҳини пасайтириш ва ортиқча сувларни участкадан ташқарига чиқариб ташлашга қўлланиладиган иншоат ва техник воситалардан таркиб топган. 2. Суғориш тизимлари алоҳида хўжаликка (деҳқон фермерлар уюшмаси, фермер, деҳқон) хизмат кўрсатадиган бўлса хўжалик суғориш тизими, икки ёки ортиқ хўжаликка хизмат кўрсатадиган хўжаликлараро суғориш тизими деб юритилади. Агар суғориш тизими бир неча туман, вилоят ёки республикалар худудида жойлашган бўлса, у тегишли туманлараро, вилоятлараро ва республикалараро суғориш тизимлари дейилади. Хўжалик суғориш тизимларидан фойдаланиш бўйича барча тадбир ва ҳаражатлар хўжалик томонидан, хўжаликлараро тизимларда эса давлат томонидан бажарилади ва таъминланади. Суғориш тизимлари тузилиши (конструктив), сув ўзатиш усули, қўллаш ҳолатига қараб ҳам турларга бўлинади. Тузилишига кўра очиқ, ёпиқ ва аралаш; сув ўз оқими билан, механик кўтариб бериш ва ўз оқими-механик

яъни аралаш усулларда ўзатилувчи; қўлланиш ҳолатига кўра кўчмас (турғун), ярим кўчма ва кўчма суғориш тизимлари ажралиб кўрсатилади. Очиқ суғориш тизимларида барча йирик ва майда каналлар тупроқ ёки тўшамали узанга эга ёки бетон нов ҳолида очиқ бўлиб, ёпиқ тизимларда суғориш тармоқлари сифатида босимли ва босимсиз қувурлардан фойдаланилади. Аралаш турдаги тизимларда йирик тақсимлаш каналлари очиқ ҳолда, хўжалик тақсимлагичлар, карта суғориш тармоқлари ёпиқ қувурлардан иборат бўлади. 3. Суғориш тармоқлари фойдаланиш муддатига кўра доимий ва муваққат тармоқларга бўлинади. Доимий суғориш тармоқлари икки ва ундан ортиқ йил давомида фойдаланувчи сув ўзатиш тармоқлари – магистрал канал ва унинг тармоқлари, хўжаликлараро, хўжалик ва участка тақсимлагичларини ўз ичига олади. Ёпиқ суғориш қувурлари ҳам доимий тармоқлари ҳисобланади. Муваққат суғориш тармоқларига мавсум давомида ёки битта суғориш давомида фойдаланувчи тармоқлар бўлиб, уларга муваққат ариқлар, ўқариқлар, бешамаклар, суғориш эгатлари, йўлак (пол)лар ва чеклар киради. Муваққат тармоқлар бевосита суғориш арафасида қўрилиб, cуғоришдан кейин тупроқ етилиши билан ёки мавсум бошида кўрилиб, мавсум охирида текислаб юборилади. Очиқ суғориш каналлари худаднинг энг баланд қисмида қуриладики, токи сув далаларга ўз оқими билан ўзатилсин. Агар сув манбаи ёки тақсимлаш канали суғориладиган даладан пастда жойлашган бўлса, сув насос станцияси ёрдамида кўтариб берилади, яъни машина ёрдамида ўзатилади. Каналлардаги сув сатҳи улардан сув олувчи тармоқдагидан 20-22 см баланд бўлиши керак. Каналлар бўзилишига кўра қазма, ярми кўтарма ва кўтарма каналларга бўлинади. Канал трассасида маълум бир тўсиқ (автомабил ёки йўллари, дарё, сой ёки жарлик) учраб қолса, махсус гидротехник иншоатлар ёрдамида унинг устидан (акведук) ёки тагидан (дюдкер) ўтказиб юборилади.

Хўжалик суғориш тармоқларида фильтрацияга бўладиган сув исровгарчилиги камайтириш мақсадида темир бетон навлардан кенг фойдалана бошланди. Навлар республиканинг янги ўзлаштирилган ерлари (Мирзачўл, Қарши чўли)да кенг тарқалган. Сувнинг фильтрацияга исроф бўлиши йўқотиши туфайли навларнинг ФИК 0,90-0,96 гача етиб боради. Навларнинг кўндаланг кесими трансция, ярим айлана, парабола, туртбурчак шаклларда бўлиши мумкин. Улардан парабола шаклдаги навлар кенг қўлланилади. Навларнинг чуқурлиги 40, 60,80 ва 100 см бўлади. Шунга кўра улар 0,2 дан 0,6 м 3 /сек гача сув ўтказиш қобилиятига эга. Нав деворларининг қалинлиги 5-6 см, узунлиги 6 м ни ташкил этади. Муваққат суғориш тармоқлари. Қишлоқ хўжалик экинларини ер юзасидан суғоришда муваққат тармоқлардан фойдаланилади. Муваққа тармоқлар суғориш мавсуми бошида (ёки ҳар бир суғориш арафасида) олиниб, суғориш мавсуми тугалланиши билан (смуғоригандан сўнг) текислаб юборилади. Муваққат тармоқлар сирасига муваққат ариқлар, ўқариқлар, бешамаклар, пол (йўлак)лар ва суғориш эгатлари киради. Суғориш жарёнида сув участка тақсимлагичидан муваққат ариққа, ундан ўқариққа, ўқариқдан бешамак ва эгатларга берилади. Обдон текисланган ва яхши тайёрланган далаларда қишлоқ хўжалик экинлари экилгандан кейин муваққат суғориш тармоқлари олишга киришилади. Суғориш эгатлари экинлар қатор ораларига ишлов бериш билан бир вақтда олиб кетилади. Эгатлар чуқурлиги қатор ораларининг кенглигига қараб белгиланади: қатор оралиғи 60 см бўлганда 12 см дан 18 см гача, 90 см бўлганда 15 см дан 32 см гача қилиб олинади. Ғўзанинг биринчи суғоришда эгатлар 10-12 см чуқурлаикда, қатор ораси 90 см бўлган ерларда эгатлар чуқурроқ олинади. Эгат олишда асосий эътибор ўсимликни тупроқ билан кўмилиб қолмаслиги қаратилади. Механик таркиби туфайли, эгатлар саёз, оғир тупроқларда эса чуқурроқ қилиб олинади. Эгатлар МТЗ-80Х ёки Т28Х3 тракторларига ўрнатилган КРХ-3,6 культиватор-озиқлантиргич ёрдамида олинади.

Суғориш эгатлари олиб бўлингандан сўнг ўқариқ ва муваққат ариқлар олишга киришилади. Муваққат тармоқларни қазиш учун ариққазгич- текислагичлардан фойдаланилади: улар ариқни 20-40 L /сек дан 100-200 L /сек гача сув ўтказа олиши ҳисобга олган холда танланади. Муваққат ариқлар КОР-500 А, КЗУ-0,5, КПУ-2000А, КПН ва бошқа ариққазгич – текислагичлар ёрдамида олинса, ўқариқлар КБН-0,35, КЗУ-0,3, КЗУ-0,5, МК-12 каби қуроллар ёрдамида олинади. КЗУ-0,3 араққазгич-текислагич ёрдамида олинган ариқнинг чуқурлиги 25 см, тубининг эни 30 см, тепа қисмининг кенглиги 120-130 см, тупроқ уюмининг баландлиги 20-75 см ни ва ариққазгич сув ўтказгич қобилияти 40- 60 л/сек ни ташкил этади. Иш унумдорлиги соатига 0,8-1,0 см. Муваққат ариқлар орқали 100-200 л/сек миқдорда сув ўткариш талаб этилаётган бўлса у вақтда КЗУ-0,5, КПА-2000А ёки КОР-500А ариққазгич текислагичдан фойдаланилади. 4. Суғориладиган ерларда қор эриши ва жала сувларини, авария содир бўлганда ҳалокатли сув оқимини, суғориш тармоқларини ишлатиш технологясига мувофиқ уларни бўшатиш жараёнида ва далаларда шаклланаётган оқова сувларни қабул қилиш ва участкадан ташқарига чиқариб ташлаш учун сув йиғиш-ташама тармоқлари қурилади. Сув йиғиш-ташама тармоқлар суғориладиган участкалар ва алмашлаб экиш далалари чегараси бўйлаб жойнинг энг паст қисмида жойлаштирилади. Улар чегараловчи тармоқлар , бош тўшама канал, хўжаликлараро ва хўжалик, ва карта тармоқлари киради. Сунъий суғоришни қўллаш сувни культивацияга сарфини ортишига бу эса табиий зовурлаштирилганлиги даражаси паст бўлган ерларда сизот сувлар сатҳини кўтарилишига олиб келади. Сизот сувлар чучук ерларда тупроқларнинг ботқоқланиши, минераллашган ерларда эса турланиш жараёни кучаяди. Сизот сувлар сатҳини пасайтириш ва муътадил чуқурликларда тутиб туриш ҳамда уларни ташқарига чиқариб ташлаш мақсадида коллектор-зовур тармоқларидан кенг фойдаланилади.

Ботқоқланган ва шўрланган ерларда коллектор-зовур тармоқлари суғориш тизимининг ажралмас таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Суғориладиган шўрланган очиқ ва ёпиқ горизонтал ҳамда вертикал зовурлардан фойдаланилади. Айрим ҳолларда горизонтал вертикал зовурлар биргаликда аралаш ҳолда қўлланилиши ҳам мумкин. Очиқ зовурларда ортиқча сизот сувлари тупроқ узоқли чуқур каналлар орқали чиқариб юборилса, ёпиқ зовурларда тупроқнинг маълум чуқурлигига ўрнатилган зовур қувурлари ёрдамида чиқариб ташланади. Вертикал зовурлар чуқур (20-30 метрдан 100-150 м гача) қуруқлар бўлиб, сизот ва ер ости сувлари 6-30 м чуқурликка ўрнатилган насос қурилмалари ёрдамида тартиб олиниб, коллекторларга ташлаб юборилади. Суғориладиган ерларда мақбул зовур тури, унинг ўлчамлари ва солиштирма узунлиги сизот сувларнинг лойиҳавий режими асосида танлаб олинади. Сизот сувлари яқин жойлашган гидроморф тупроқларда саёз (2 мартага) ярим автоморф тупроқларда чуқур (2,5-3,5 м) зовурлар яхши самара беради. Зовурлар алоҳида – алоҳида (локал) ҳамда маълум бир тартибда (системали) жойлаштирилади. Колектор-зовур тизимини бирламчи ва гуруҳ зовурлари, хўжалик ва хўжаликлараро коллектор ҳамда магистрал коллекторлардан иборат бўлади. Одатда коллектор зовур тармоқларида сув ўз одими билан чиқиб кетади. Шўрланган ерларда бирламчи зовурлар чуқурлиги 2,0-2,5 м, чуқур зовурлари 2,5-3,0 м ва коллекторлар чуқурлиги 4 м ва ундан ортиқ бўлади. Зовур орасидаги масофа 100-250 м дан 500-600 метргача бўлиши мумкин. Коллектор зовур тармоқларидан тўғри фойдаланиш суғориш тармоқлари ва улардаги гидротехник иншоатлар насос станциялари, суғоришнинг техник воситаларидан фойдаланиш билан ўзаро мутоносиблиги амалга оширмоғи мақсадга мувофиқ.

Хулоса: Суғориш (гидромелиоратив) тизимлари – бу ерларни суғориш учун ташкил этувчи мураккаб сув хўжалик мажмуаси бўлиб у қуйидаги икки таркибий қисм суғориш тармоқлари ҳамда коллектор зовур ва сув йиғиш- ташама тармоқлари дан иборат . Суғориш тармоқлари фойдаланиш муддатига кўра доимий ва муваққат тармоқларга бўлинади. Доимий суғориш тармоқлари икки ва ундан ортиқ йил давомида фойдаланувчи сув ўзатиш тармоқлари – магистрал канал ва унинг тармоқлари, хўжаликлараро, хўжалик ва участка тақсимлагичларини ўз ичига олади. Муваққат суғориш тармоқларига мавсум давомида ёки битта суғориш давомида фойдаланувчи тармоқлар бўлиб, уларга муваққат ариқлар, ўқариқлар, бешамаклар, суғориш эгатлари, йўлак (пол)лар ва чеклар киради. Суғориш тизимларидан самарали ва тежамли фойдаланиш шу бугунги куннинг долзарб вазифалардан биридир.

Asosiy adabiyotlar 1. U . Norqulov , X . Sheraliyev . Qishloq xo ’ jalik meliorasiyasi T . 2003 y . 2. Artukmetov Z , Sheraliyev X « Ekinlarini sug ’ orish asoslari » T . O ’ zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3. V . T . Lev va boshqalar « Sug ’ oriladigan dehonchilik va qishloq xo ’ jalik meliorasiyasidan amaliy mashg ’ ulotlar » T .1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Ер кадастри ер кадастрининг таркибий қисмлари

Суғориш турлари ва ноўсув давридаги суғоришлар

Суғориш тизимларидан фойдаланиш ва сув ўлчаш

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усуллари ва техникаси

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари