Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари - Геодезия - Рефераты

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режимлари Режа: 1. Суғориш режимини белгиловчи омиллар 2. Мавсумий суғориш меъёри ва умумий сувга бўлган эҳтиёж. 3. Суғориш меъёри ва уни ҳисоблаш. 4. Суғориш муддатларини белгилаш усуллари.

Таянч тушунчалар: суғориш режими, суғориш меъёри, мавсумий суғориш, суғориш муддати, суғориш сони, иқлим зонаси, ҳисобий қатлам, нам сиғими, тупроқ намлиги, ўсимликлар физиологик белгилари. 1. Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими деганда ўсимликларнинг ривожланиш фазаларига кўра, суғориш сонини аниқлаш, суғориш ва мавсумий суғориш меъёрларини ва муътадил суғориш муддатларини белгилашни тушунамиз. Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими сувга бўлган талаби, иқлим зоналари, тупроқ шароитлари, сизот сувлар чуқурлиги ва уларнинг минераллашганлик даражаси, парвариш қилмаётган экин тури ёки навнинг биологик хусусиятлари билан аниқланади. Экинларни суғориш режими тўғри белгилаш учун Марказий Осиё худуди қўйидаги иқлим ва гидрогеологик зоналарга бўлинган: Шимолий иқлим зонаси ўз ичига Қорақалпоғистон, Хоразм вилояти, Тошкент ва Самарқанд вилоятларининг шимолий тоғ олди районларини олади. Бу ерда вегетация даври 200 кундан ошмайди, йиллик ўртача ҳарорат 12,5 о С, июлда 25-26 о С, апрел-октябрда ҳарорат йиғиндиси 3800-3900 о С, буғланиш, эса 1500 мм. Марказий иқлим зонаси ўз ичига Фарғона водийси Тошкент вилояти, Сирдарё, Самарқанд, Навоий вилоятларини ўз ичига олади. Бу ерда вегетация даври 200-220 кун, ҳароратлар йиғиндиси 7000-4200 о С, йиллик ўртача ҳарорат 12,5-13,5 о С, июлда 26-30 о С, буғланиш эса 1500-1700 мм. Жанубий иқлим зонасида Бухоро, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятлари, Туркманистон, Тожикистон республикалари жойлашган. Бу ерда вегетация даври 240-260 кун, ҳароратлар йиғиндиси 4600-5000 о С, йиллик ўртача ҳарорат 14,5-15,5 о С, июлда 32-33 о С, буғланиш эса 1800-2000 мм. Ҳар бир иқлим зонаси ўз навбатида гидрогеологик районларга бўлингандир. Биринчи гидрогеологик район ўз ичига сизот сувлари 3-4 м чуқурликда жойлашган бўз тупроқларни олади. Гидрогеологик коэффицент (к). га тенг. Иккинчи гидрогеологик район ССС 2-3 м чуқурликда жойлашган

қорамтир бўз ва ўтлоқ бўз тупроқларни ўз ичига олади. (К=0,85). Учинчит гидрогеологик район эса сизот сувлари 1-2 м чуқурликда жойлашган ўтлоқ тупроқларни ўз ичига олиб, бу ерда К=0,60. тўртинчи гидрогеологик районда сизот сувлари 1 м гача чуқурликда жойлашган бўлиб, уларга ўтлоқ ботқоқ ва ботқоқ тупроқлар мисол бўлади (К=0,40). Шимолий иқлим зонасида ғўзани 1-2-0 ёки 1-3-0 схемада 3-4 марта суғоиш кифоя қилса, марказий иқлим зонасида 2-3-0 ёки 2-4-1 схемада 5-7 марта, жанубий иқлим зонасида эса 1-5-1 ёки 2-6-1 схемада 7-9 марта суғоиш кифоядир. Ғўзани суғориш сони гидрогеологик районларга ҳам боғлиқ, бўлиб, IV - гидрогеологик районда 3-4 марта суғорилса, 1 районда суғориш сони бир мунча кўпайитирилади. 2. Мавсумий суғориш меъёри бу 1 га майдонга 1 мавсум давомида бериладиган сув миқдоридир. У қўйидаги ифода ёрдамида аниқланади: га м W W W Р а Е M к н н / , ) ( 10 3 2        Бу ерда: Е-жами сувга бўлган талаб, м 3 /га; Р-ёғин миқдори, мм; 10-мм ни м 3 /га айлантирувчи купайтувчи; а-ёғин сувлардан фойдаланиш коэффиценти (шимолий ва марказий иқлим зонасида 0,8-0,9; жанубий 0,4-0,60; W н - W к -вегетация бошидаги ва охиридаги тупроқнинг нам заҳираси м 3 /га; W Г -сизот сувлардан ўсимлик фойдаланадиган миқдор, м 3 /га. Жами сувга бўлган талаб қуйидаги аниқланади. га мi К З K y E y / , 3      Бу ерда: У-режалаштирилган ҳосилдорлик, ц/га К у -сувга бўлган талаб коэффиценти; м 3 /га. К-гидрогеологик коэффицент (1-0,4); З-зоналик коэффиценти (шимолий -0,85; марказий 1,0; ва жанубий зонада -1,15). i - серунум ерлар учун тузатиш коэффеценти (0,90-0,92).

Умумий сувга бўлган талабнинг 65-70% ини ўсимлик транспирацияга сарфлайди ва 30-35 %и буғланишга сарфланади. Ғўза гуллашгача умумий эҳтиёжини 20-25% ини сарфласа, гуллаш-мева тўплаш фазасида 55-65% ини, пишиш даврида 15-20 %ини талаб қилади. Мавсумий суғориш меъёри иқлим зоналари ва суғориш усулларига ҳам боғлиқдир. 3. Бир гектар ерга бир марта суғоришда бериладиган сув миқдори суғориш меъёри дейилади. Суғориш меъёрини тўғри белгилаш учун тупроқни нам сиғимини суғоришдан олдинги тупроқнинг йўл қўйиладиган қуйи намлигини, ҳисобий қатлам қалинлиги ва тупроқнинг ҳажмий массасини билиш зарурдир ва шунингдек сувни суғориш вақтида буғланишга сарфланишини билиш керак. Суғориш меъёри қўйидаги ифода ёрдамида аниқланади:. / , ) ( 3 га м k h B A m     Бу ерда: А-тупроқнинг нам сиғими, ҳажмига нисбатан%; В-суғоришдан олдинги тупроқнинг намлиги; ҳажмига нисбатан %; h -ҳисобий қатлам қалинлиги, м; К-суғориш вақтида сувни буғланишга йўқолиши (5-10%). Агар тупроқ намлиги оғирликка нисбатан % ҳисобида аниқланса, суғориш меъёри қўйидагичааниқланади. M =100 ·h·d ( V n - V g )+ k Бу ерда: h – ҳисобий қатлам қалинлиги, м; V n – тупроқнинг нам сиғими, оғирликка нисбатан %; V g – суғоришдан олдинги тупроқнинг намлиги, оғирликка нисбатан %. d -тупроқнинг ҳажм массаси, г/см 3 . Ҳисобий қатлам қалинлиги ғўза учун қуйидагичадир: гуллашгача. 50-70 см, гуллаш-мева туплаш даврида 70-100 см ва пишиш даврида 100 см.

Суғориш меъёри иқлим зоналарига, тупроқ – гидрогеологик шароитларга боғлиқдир. Масалан, енгил тупроқларда у 700-800 м 3 /га ташкил қилса, оғир тупроқларда 1000-1200 м 3 /га га етади. Енгил тупроқларда экинларни оз меъёрда тез-тез суғориш керак бўлса, оғир тупроқларда катта меъёрда камроқ суғориш керак. Шўрланган ерларда эса суғориш меъёри 20-25 % га, мавсумий суғориш меъёри 25-30 % га кўпайтирилади. 4. Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш муддатларини тўғри танлаш ўсимликлар ҳосилдорлигини юқори тўлишини таъминловчи асосий омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. Суғориш муддатларини аниқлашни бир неча усуллари мавжуд: -ўсимликнинг физиологик белгилари (баргларнинг сўриш кўчи, хужайра ширасининг концентрацияси). -ўсимликнинг ташқи белгилари (барг пластикасининг ранги, баргларининг сўлиши, ғўза гуллари очилиши ва асосий поянинг ўсиши жадаллиги)га қараб белгилаш; - тупроқ намлигига қараб белгилаш. Тупроқдаги намгарчиликнинг камайиши ёки ортишига қараб ўсимлик баргларининг сўриш кучи ўзгаради. Унинг миқдорлари баргнинг ярусларда жойлашган ўрни шамол, ҳаво намлиги ва бошқа омилларга боғлиқдир навбатдаги суғоришларнинг муддатлари ғўзани 1-ривожланиш даврида суриш кучини 11-12 атм.гача етганда, 2-даврида 13-14 атм. ва 3-даврида 15- 16 атм. га етганда белгиланади. Шўрланган ерларда эса унинг миқдори 2 атм. гача кўпайтирилади. Ўсимлик барглари сўриш кучини аниқлаш учун барглар куннинг энг иссиқ вақтида (13 дан 15 гача) олинади.(8-10 барг) ва у маълум миқдордаги қанд эритмасининг сўриш кучи билан таққосланади. Суғориш муддатларини аниқлашнинг янада соддароқ усули – бу ҳужайра ширасининг концентрациясига кўра аниқлашдир. Бунинг учун соат 13-15 ларда участканинг диаганали бўйича уч хил жойдан 6 та ўсимлик танланиб, уларнинг учидан пастки 3-4 барг юлиб олинади ва алюмин стаканчаларга солиниб, бир неча томчи толуол томизилади ва 20 минутдан кейин уларнинг

шарбати сиқиб олиниб қўл рефрактометр ёрдамида унинг концентрациясининг 8 % га етиши усимликнинг сувга чиққанлигини кўрсатади. Қишлоқ хўжалигида ўсимлик ташқи белгиларига кўра суғориш муддадатларини аниқлаш кенг қўлланилмоқда. Масалан, тупроқда кам бўлса, ўсимлик барглари тўқ яшил рангда бўлади, агар хул бўлса оч яшил рангда бўлади. Шу сабабдан ғўзани гуллаши мева тўплаши давридаги барглар ранги тўқ яшил ранги ўтиши суғориш муддати етилганлигидан дарак беради. Экинлар гуллашга қадар навбатдаги суғориш муддатларини белгилаш мумкин. Агар 20 % барг сўлий бошласа, суғориш муддати етилган бўлади. Ғўзанинг гуллаш-мева тўплаш даврида унинг гуллари оралиғига қараб суғориш муддатларини белгилаш мумкин. Тупроқда намлик етарли бўлса ўсув шохлари узаяди. Агар намлик кам бўлса, бу оралиқ қисқаради ва гуё ўсув нуқтасига яқинлашади. Гулларнинг юқорига кўтарилиши ўсимлик чиққанлигидан дарак беради. Суғориш муддатларини асосий поянинг ўсиш суръатига қараб ҳам аниқлаш мумкин. Марказий иқлим зонасида ғўза шоналаш 1 кунлик ўсиш 0,3-0,5 см, умумий баландлик эса 14-18 см бўлади. Гуллаш даврида эса бу кўрсаткичлар 0,8-1,5 см ва 42-50 см бўлади. Кунлик ўсиши камайиши унинг чанқаганлигини билдиради. Суғориш муддатларини тупроқ намлигига қараб ҳам аниқлаш мумкин. Енгил тупроқларда унинг микдори 10-12%, ўртача механик таркибли тупроқларда 18-20% ва оғир тупрока 25-27 % бўлади. Экинлар учун оптимал намлик тупроқнинг нам сиғимига нисбатан 60-80% дан паст бўлмаган миқдорда бўлади. Тупроқ намлигини аниқлаш учун тупроқ намуналари ғўза ривожланишининг 1-фоизида 50 см, 2-фоизида 70-100 см ва 3-фоизида 100 см дан олинади ва у ҳар хил усулларда аниқланади. Биринчи усул – тупроқ намунасини термостат шкафда қуритиш усулидир.

Тупроқни спиртда куйдириб намлигини аниқлаш мумкин. Бунинг учун 10 г тупроқда 4 г спирт қуйиб у ёқилади. Бу иш 2-3 марта такрорланиб аниқланади. Тупроқ намлигини аниқлаш учун Кабасв усулида чинни идишда 3 мл сув солиниб, унга тупроқ солиш бошланади ва таёқча билан аралаштирилади. Кейин лой тайёрланиб шарчалар ясалади. Бунда шарчалар ташқарисида дарзлар пайдо бўгунча тупроқ қўшиб борилади. Сўнгра унинг диаметри ўлчаниб Кабаев ёрдамчи жадвали маълумотлари асосида тупроқ намлиги дала нам сиғимига нисбатан аниқланади.

Хулоса: Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими деганда ўсимликларнинг ривожланиш фазаларига кўра, суғориш сонини аниқлаш, суғориш ва мавсумий суғориш меъёрларини ва муътадил суғориш муддатларини белгилашни тушунамиз. Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими сувга бўлган талаби, иқлим зоналари, тупроқ шароитлари, сизот сувлар чуқурлиги ва уларнинг минераллашганлик даражаси, парвариш қилинаётган экин тури ёки навнинг биологик хусусиятлари билан аниқланади. Экинларни суғориш режими тўғри белгилаш учун Марказий Осиё худуди иқлим ва гидрогеологик зоналарга бўлинган. Қишлоқ хўжалик экинларини етиштирилаётган жойнинг иқлим, тупроқ гидрогеологик шароитлари, тупроқнинг мелиоратив аҳволини ҳисобга олган ҳолда мақбул суғориш режимини танлаш ва қўллаш мўл ва сифатли ҳосил етиштириш гаровидир.

Asosiy adabiyotlar 1. U . Norqulov , X . Sheraliyev . Qishloq xo ’ jalik meliorasiyasi T . 2003 y . 2. Artukmetov Z , Sheraliyev X « Ekinlarini sug ’ orish asoslari » T . O ’ zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3. V . T . Lev va boshqalar « Sug ’ oriladigan dehonchilik va qishloq xo ’ jalik meliorasiyasidan amaliy mashg ’ ulotlar » T .1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш усуллари ва техникаси

Тузларнинг ўсимликларга таъсири ва қишлоқ хўжалик экинларининг туз таьсирига чидамлилиги

Суғориш тармоқларининг турлари ва таркибий қисмлари

Қумли ва қумлоқ тупроқларни ўзлаштириш

Сизот сувлар режими баланси ва уларнинг критик чуқурликлари