Актинометр ёрдамида тўғри қуёш радиациясини ўлчаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

287 KB

Скачать

Актинометр ёрдамида тўғри қуёш радиациясини ўлчаш Инсоният охир-оқибатда энергиянинг асосий манбаии Қуёшга мурожат этиш керак, деган фикрни олимлар олдиндан айтиб келишган. Йил давомида Ер Қуёшдан тахминан 6·1017 Квт·соат нурланиш энергиясини олади, бу инсоният хозирги вақтда сарфлаётган энергиядан 20 минг мартадан кўпроқдир. Унинг 0,001 қисмидан камроғини ўсимликлар ва одамлар ишлатадилар. Энергиянинг нурланиш манбаии сифатида Қуёш турли туман электромагнит тўлқинларни чиқаради. Қуёш нурларининг катта қисми спектрнинг инфрақизил соҳасига, деярли ярмини кўзга кўринадиган спектрнинг 7 10 4   м- 7 10 7   гача тўлқин узунликлар соҳасига тўғри келади. Бу Энергия ер юзасига ёруғлик кўринишида етиб келади. Атмосферада рўй берадиган ҳамма ҳодисалар Қуёш радиацияси таъсирида содир бўлади. Ёруғлик ва иссиқлик хусусиятига эга бўлган Қуёш нурлари Қуёш радиацияси деб аталади. Атмосферанинг юқори чегараларига кириб келаётган Қуёш энергияси бир қанча омилларга боғлиқ бўлиб ҳолда, улар таъсирида соляр (қуёш) иқлими шаклланади. Бу миқдор Қуёш доимийси деб аталади. Ернинг Қуёшгача бўлган ўртача жойлашишида Қуёш доимийсининг қиймати 1 январ 1981йилдан 1,367  0,007квт/м 2 деб қабул қилинган. Айни вақтда кириб келаётган Қуёш радиакцияси оқими Қуёш доимийси қийматига, Қуёшгача бўлган масофага, Қуёшнинг оғишига, жойнинг географик кенглигига ва вақтга боғлиқ бўлади. Ер сирти атмосфера ва умуман ер сайёраси радиацион режимининг шакилантирувчи омил и бўлади. Булар Қуёш доимийсининг қиймати, Қуёшнинг оғиши, кун соатлари, атмосфера таркиби ундаги аэрозоллар ва сув буғларининг миқдори ва тури, ер сирти алъбедаси, ер сиртининг тури ҳолати билан аниқланади. Санаб ўтилган омиллар ер сирти ва атмосфера радиацион баланси ҳамда уни ташкил этувчилар (тўғри,

сочилган ва йиғинди радиация, эффектив нурланиш)нинг кунлик ва йилик ўзгаришларига сабаб бўлади. Актинометрия-метрологиянинг бир қисми бўлиб, нурланиш энергиясининг (радиация) оқимини ўлчаш билан шуғулланади. Қуёш радиациясининг ер сиртига тушувчи параллел нурлари тўғри Қуёш радиацияси дейилади. Қуёш радиациясининг ер сиртига тушишини характерлайдиган катталик унинг интинсивлигидир ( ). У иссиқлик миқдори билан баҳоланади. Қуёш нурларига перпендикуляр жойлашган 1см 2 қора жисм сиртига 1 минут вақт ичида тушувчи қуёш нурларини ютиб иссиқлик миқдорига айлантириш интенсивлик билан ифодаланади. Атмосфера чегарасидаги қуёш радиациясининг интенсивлиги қуёш доимийси дейилади (S  ): S  =1367  0,007 .2 М ВТ (1) Қуёш энергиясининг ясси сиртга тушишни характерлайдиган катталик инсоляция (Е) дейилади, у ҳам 2 М ВТ бирлик билан ўлчанади. Инсоляция ва интенсивлик орасида қуйидагича боғлиқлик бор: Е=Е  Sin h  =E  cos  , (2) б унда h -Қ уёш баландлиги ;  -Қ уёшнинг зенит масофаси . Қуёшнинг баландлиги қуйидаги астрономик формула ёрдамида хисобланади: h =  90 ;    Sinh , cos cos           соs Sin Sin (3) бу ерда   жойнинг географик кенглиги; Гулистон шаҳри учун ;5, 40    Тошкент учун ;3 41      қуёшнинг оғиши;   қуёшнинг соат бурчаги. Ҳар бир ойнинг 21 санаси учун қуёшнинг оғиш қийматларини қуйидаги жадвалда келтирилган. 1-жадвал т / р ой  т / р Ой  1 Январ 57 19   7 Июл 32 20  

2 Феврал38 10   8 Август 12 12   3 Март 09 0  9 Сентябр 48 0 4 Апрел 47 11   10 Октябр 10 38 5 Май 09 20   11 Ноябр 53 19   6 Июн 27 23   12 Декабр 27 23   расм. Экваториал кординаталар:   жойнинг географик кенглиги,   қуёшнинг оғиши, t-қуёшнинг соат бурчаги, РР΄-дунё ўқи, h қуёш баландлиги. Аниқ кенгликлар учун, қуёш радиацияси интенсивлигининг нормал HJ сиртга тушишини аниқлашнинг турли усуллари мавжуд. HJ нинг 38-63 0 географик кенгликлар учун ҳисоблашда ,c Sinh Sinh Q JH      (4) формуладан фойдаланилади. Бу ифодада с -атмосфера тозалигини ифодоловчи эмперик коэффициент; , /) 1(   с (5) Р-қуёш нурлари нормал бўйича атмосферадан ўтишдаги тозалик коэффициентини, булутсиз кунлар учун Р=0,7-0,8 қиймати атрофида тебранади. Қуёш баландлиги ҳар қандай кенглик учун, ҳар қандай кун вақтида, йил ва йўналиш сиртининг ҳисоблаш (3) формула ёрдамида

бажарилади. Қуёш радиациясининг ўртача интенсивлиги ўрJ , тушувчи нур ва сирт бурчак орасидаги ифода қуйидаги формула ёрдамида аниқланади;   cosH ўр J J , (6) бу ерда со s  - косинус бурчак сирт ва нормал орасидаги бурчак . Сутканинг ҳар хил вақтида турли йўналишдаги сиртлар учун соs  қиймати қуйидаги формуладан аниқланади: ясси сиртлар учун :      cos cos cos cos    Sin Sin r , (7) тик сиртлар учун:      cos cos cos cos Sin Sin Вж    , (8) , cos cos cos      Sin Sin Sin ВШ    (9) , 1  Sin сos соs ВшарF   (10) ), cos cos cos ( 707,0 ,        Sin Sin Sin соs соs В жшары жF     (11) ); cos cos cos cos cos ( 707,0 ,           Sin Sin Sin соs соs В шар шF      (12) бу формулаларда h  бўлиб, юқоридаги индекс ёритилувчи сиртнинг жойлашишини белгилайди (Г-ясси, В-тик,) пастки индекс ёритгичга нисбатан йўналиш (ж-жануб, ш-шимол, ғ-ғарб, шарқ, жғ-жанубий -ғарбий, шж- шарқий-жанубий, шғ-шимолий-ғарбий, ш шарқ- шимолий-шарқий ). Атмосферанинг тиниқлиги ўзгариб турганидан қуёш радиациясининг интенсивлиги туш вақтидаги қиймати нисбатан симметрик равишда ўзгармайди. Қиш ойларида туш вақтида қуёш радиацияси интенсивлиги ўзининг максимал қийматига эришади. Ёз ойларида эса туш вақти яқинлашган сари интенсивлик ўзгармай қолади баъзан туш вақтида интенсивлик камайиб қолиши ҳам мумкин. Бунга сабаб шуки, йилнинг иссиқ ойларида туш вақти яқинлашган сари атмосферадаги сув буғлари ҳамда турли хил чанг зарраларининг миқдори ошиб кетади, натижада улар қуёш радиациясининг ютиш ва сочиш сабабли ер сиртига тушадиган қисми камаяди. Ясси ва тик сиртлардаги фарқ сезиларлидир. бу фарқ айниқса қиш ойларида жуда катта бўлади. Ёз ойларида қуёш осмон сферасидан баландда бўлганида тўғри қуёш радиациясининг тик ва ясси сиртида интенсивликлар бир-бирига анча яқин бўлади. Асбобнинг тавсифи

Қуёш нурланиши энергиясини ўлчаш калориметрик, фотоэлектрик, фотографик ва кўриш усулларида олиб берилади. Калориметрик усулда ўлчаш қуёш нури энергиясини қора жисмларда ютилиб иссиқлик энергиясига айлантириш орқали амалга оширилади. Ҳозирги вақтда энг кўп қўлланиладигани асбоб термоэлектрик актинометрдир. Актинометрнинг ишлаши учун термоэлектрик эффект асос қилиб олинган. Икки турдаги металл ўтказгичнинг учлари ўзаро кавшарланиб, берк электр занжири хосил қилинган. Кавшарланган учларнинг температураси бир-биридан фарқланганда занжирдан кам миқдорда электр токи ўтади. Занжир очиқ бўлганда вужудга келадиган термо Э.Ю.К. катталиги кавшарланган учлар орасидаги температуралар айирмасига ва кавшарланган модданинг материалига боғлиқ бўлади. Металлар электр токини яхши ўтказиши билан исси қ ликни хам яхши ўтказадилар. Шу туфайли кавшарланган учлардаги темп е ратуралар айирмаси  нинг катта қийматларига эришиш қийин. Бунда хосил бўлган термо Э.Ю.К. миқдори ҳ ам катта бўлмайди. Шу сабабли каттароқ қийматли Э.Ю.К. олиш учун кўп сонли термомерларни ўзаро кетма-кет уланади ( 2-расм ) . расм. Термоэлектрик ютгич схемаси. 1-оқ кавшар, 2-қорайтирилган кавшар, 3-гальванометр, м-магнин, к- константа.

Термоэлектрик актинометрнинг асосий қисмлари Термобатареяли ютгич, ичига термобатареяли диск жойлаштирилган қувур ва штативдан иборат. Ютгич диск кумуш фольга 1 дан иборат бўлиб қалинлиги 2мк, диаметри 11мм ни ташкил қилади. Қуёшга қараган тарафи қорайтирилган. Пастки тарафига папирос қоғозига термоэлектрик батареянинг манганин ва канстантта полоскалар маҳкамланган. 2-расмда 8 элементдан ташкил топган схема кўрсатилган. Замонавий актинометрларда 35 ва ундан ортиқ термоэлементдан фойдаланилади. Барча тоқ номерли кавшарланган учлар марказ атрофида, жуфт номерли кавшарланган учлар эса мис ташқи халқага уланган бўлади. Тоқ номерли кавшарлар марказдаги қорайтирилган кумуш дискнинг тескари томонига ишқор лаки суркаб ёпиштирилган папирос қоғози устидан ўрнатилган. Термоюлдузчанинг жуфт номерли кавшарлари эса мис ҳалқанинг устига ишқор лаки суркалиб унга ёпиштирилган папирос қоғози устига ўрнатилган. Натижада термобатарея кумуш дискдан ва мис ҳалқадан электр жиҳатдан изоляцияланган бўлади. Актинометр қувурининг очиқ учи рўпарасига тескари томондан тоқ номерли кавшарланган учлар ёпиштирилган ва қуёш нурлари тушадиган томон қорайтирилган ва кумуш диска жойлаштирилган(3-расм). расм.Актинометр термоюлдузчаларининг схемаси.

1-кумуш фольгали диск, 2-ички кавшарлар, 3-ташқи кавшарлар, 4-мис диск, 5-изоляцияланган таглик. Агар актинометр қувурини қуёшга қаратсак, кумуш диск тўғри қуёш нурланиншининг таьсирида қизийди, мис ҳалқа исимайди. Тўғри қуёш нурланишининг интенсивлиги қанча катта бўлса иссиқ ва совуқ кавшарлар учидаги температуралар айирмаси ҳам шунча ортади. Натижада термоток Э.Ю.К. катталиги ҳам тўғри қуёш нурланиши интенсивлигига прапорционал ортади. Термобатарея кавшарларига тушувчи тўғри қуёш нурланиши энергетик ёритилганлик энергияси термоэлектрик ток катталигига пропорционал бўлади:  a S , (13) бу ерда  - гальванометр стрелкасининг о ғ иши , бўлим ; a - ўтказувчи кўпайтма ,   бўлим T m . / 2  . Асбобга ГСА-1 туридаги стрелкали гальванометр уланади. Ўтказувчи кўпайтма ҳар бир жуфтлик учун алоҳида бўлиб, уни назорат асбоби билан солиштириш ёки гальванометр ва актинометр сертификатидан фойдаланиб электрик характеристикалари ҳисоблаб чиқиш орқали аниқлаш мумкин. Бу ўтказувчи кўпайтманинг қиймати:  до r R R R к а     5 1000 , (14) бу ерда   ўтказувчи кўпайтма;   гальванометр бўлимларнинг шкаладаги баҳоланиши, мкА; К-термоэлектрик асбобнинг сезгирлиги,    62 : / 698/ R M BT MB термобатарея қаршилиги омилларда; rR гальванометрнинг ички қаршилиги; добR -гальванометрнинг қўшимча қаршилиги. Бизнинг лабораториядаги асбоблар учун; ; 1, 16 6 см R  ; 7, 40 cм Rr ; 5, 75 см Rдоб  ; 10 91,0 6      , / 1/ 45,6 2мин см кал М В   Ишни бажариш тартиби Тўғри қуёш нурланишини ўлчашда   50 3     термоэлектрик актинометрлари кенг фойдаланилади.

Актинометрни ишга тайёрлаш . 1.Асбобнинг штатив ўқи кузатиш жойининг географик кенглигига мосланади. Шундан сўнг актинометр асосидаги стрелка шимолга қаратилади. 2.Қабул қилувчи сирт йўналиши қуёшга мосланади. 3.Актинометр термобатареяси учлари симлар орқали ГСА-1 гальванометрининг + ва с қутубларига уланади. Агар гальванометрнинг оғиши нолдан паст бўлса сим учлари алмаштирилади. 4.Гальванометр оғиши нолинчи бўлимдан ўнгга оғишга эришиш лозим. Ўлчашлар 1.Гальванометрнинг юз томонга жойлашган термометр кўрсатиши ёзиб қўйилади. 2.Актинометр қувурнинг қопқоғи очиб қўйилади, сўнгра қувур қуёшга аниқ қаратилади, 1-2 минут қуёш нурланиши ҳисобига термобатарея қиздирилади. 3.Сўнгра актинометрқувурини қопқоқ ёрдамида беркитилади ва 10-15 с кейини гальванометр стрелкаси кўрсатилган бўлими 110  ноль ҳолати аниқланади. 4.Қувур қопқоғи яна олиб қўйиб, қуёш йўналиши аниқланади, ҳар 10-15 с ўтгандан кейин гальванометр кўрсатишлари (Ν 1 , Ν 2 , Ν 3 ) ёзиб олинади.Қувур қопқоғи беркитилади 1-2 минутдан сўнг гальванометр стрелкасининг Ν 0 ΄΄ ноль ҳолати аниқланади. Ўлчаш натижаларини қайта ишлаш 1.Гальванометр стрелкасининг иккита ноль ҳолати ва110 10,  учта , , , 3 2 1    ҳолатлари учун ўртача 1,0   ва аниқликда ҳисобланади. . 3 ; 2 0 1 3 2 1 011          2. Гальванометрнинг ҳақийқий қиймати  ни  ўртача қиймати ва  тузатма киритиш орқали аниқланади. Гальванометр поспортидан фойдаланиб, ўлчашлар ўткизилаётган температурадаги  тузатма олинади ва гальванометрнинг ўртача 2  ҳолати аниқланади:     .

$3.Тўғри нурланиш 2 4 /м ВТ Sк ларда ифодалаш гальванометр кўрсатиши  ни алмаштириш дойимийси  га кўпайтирилади: .  S 4. Тўғри қуёш нурланиш ясси сирт учун (2) формула асосида ҳисобланади: . 1  SSinh S  5.Уфқга нисбатан қуёш баландлиги h ва  Sinh ни қуйдаги формуладан ҳ исобланади    cos cos cos   Sin Sin Sinh  , бу ерда  -жойнинг географик кенглиги;  -қуёшнинг оғиши (1-жадвалдан олинди);  - қуёшнинг соат бурчаги, у тушлик вақтдан  15  ( соат tха аа аа 12 ) фойдаланиб градусларда ифодаланади. 6.Ўлчаш натижалари 2-жадва лга ёзилади. 2-жадвал. Актинометр № Гальванометр № Алмаштирувчи кўпайтма а= Т\р Қуёш вақти ўртача ҳақиқий қиймат Қуёшнинг горизанддан баландлиги хисоб Гальванометр кўрсатиши Нол жой қиймати тўғри нурланиш 1. 2. 3. 7.Олинган натижалардан фойдаланиб хисобот тайёрлаш.$

Актинометр ёрдамида тўғри қуёш радиациясини ўлчаш

20.09.2019

0

287 KB

Похожие