Қуёш радиациясини спектрал таркиби ва уни ўлчовчи асбоблар - Физика - Рефераты

Қуёш радиациясини спектрал таркиби ва уни ўлчовчи асбоблар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

202 KB

Қуёш радиациясини спектрал таркиби ва уни ўлчовчи асбоблар Режа: 1. Қуёш радиациясини спектрал таркиби. 2. Қуёш радиациясини интенсивлиги унинг йиллик ва суткалик узгариши. 3. Қуёш радиациясини ўлчовчи асбоблар.

Гелиотехникага доир турли характердаги ишларни олиб боришда муайян жойга тушадиган қуёш радиациясига оид маълумотларни билиш зарур. Халқ хўжалигида қуёш энергиясидан фойдаланиладиган ишларни қуёш энергияси кўп тушадиган ва йил давомида булутли кунлар кам бўладиган территорияларда олиб бориш мумкин. Бизнинг республикамиз худудида юқорида кўрсатиб ўтилганидек ҳаво очик кунлар сони йил давомида 200 кунгача етади ва сирт бирлигига тушадиган қуёшнинг нур энергияси бошка республикага нисбатан шимолда жойлашган худудларга нисбатан анча кўп. Шунинг учун республикамизнинг иқлим шароити қуёшнинг нур энергияси ҳисобига ишлайдиган қурилмалар – Қуёш қурилмаларидан мувоффақиятли фойдаланиш имконини беради. Ер сиртига тушаётган қуёшнинг нур энергиясини қуёш радиацияси дейилади. Қуёш нурлари Ер сиртига атмосфера орқали ўтиб келади. Атмосферадан ўтишида эса мураккаб ўзгаришлар рўй беради. Атмосферанинг юқори қатламларидан Ер сиртигача бўлган масофада қуёш радиациясининг маълум кисми ютилади ва сочилади, бунда миқдорий ва спектрал жиҳатдан ўзгаради. Қуёш радиациясининг қолган қисми эса Ер сиртига етиб келади. Атмосферада сочилган радиациянинг маълум бир қисми, албатта, яна Ерга тушади. Шунинг учун Ер юзига тушадиган қуёш радиацияси қуйидаги таркибий қисмлардан иборат деб қаралади. 1. Тўғри қуёш радиацияси. 2. Сочилган қуёш радиацияси. Қуёшнинг сочилма дискидан Ер сиртигача етиб келган қуёш нур энергиясини тўғри қуёш радиацияси деб аталади. Ер билан қуёш орасидаги масофа жуда катта бўлганлиги сабабли тўғри қуёш радиациясини параллел нурлар дастаси каби қараш мумкин. Қуёш радиацияси атмосфера ва булутларда сочилгандан кейин ҳаво молекулаларидан, булут ва чанг заррачаларидан қайтиб ердаги горизонтал сиртга тушадиган қисми сочилган қуёш радиацияси дейилади.

Горизонтал сиртга бир вақтда тушувчи тўғри қуёш радиацияси ва сочилган қуёш радиацияси биргаликда йиғинди қуёш радиациясини ҳосил қилади. Энди қуёш радиациясининг спектрал таркибини ўрганайлик. Қуёш радиациясининг асосий қисмини тўлқин узунлиги 0,29 мк дан 4 мк гача бўлган нурлар ташкил қилади. Қуёшнинг нур энергиясининг деярли 99 фойизи юқорида кўрсатилган чегаралардаги тўлкин узунликли нурларга тўғри келади. Қуёш спектрини одатда қуйидаги уч қисмга ажратиб ўрганилади: 1. Инфрақизил нурлар (тўлқин узунлиги 4 мк ( 0,76 мк) 2. Кўринадиган нурлар (0,4 мк ( 0,76 мк). 3. Ультрабинафша нурлар (0,29 мк ( 0,4 мк). Қуёш нурланишининг таркибида учрайдиган радиотўлқинларнинг энергияси жуда кам бўлганлиги учун уларни фақат махсус радио қабул қилиш қурилмалари ёрдамида сезиш мумкин. Умуман айтганда атмосфера ва булутлар биргаликда қуёшдан Ерга тушадиган нур энергиясининг тахминан 15 фойизини ютади. Атмосферада қуёш радиациясининг ютилишида атмосфера таркибидаги кислород(O 2 ), озон(O 3 ), карбонат ангидрид(СО 2 ), сув буғи (Н 2 О) ва бошқа турли чанг зарралари асосий роль ўйнайди. Атмосфера таркибидаги газлар турли тўлкин узунликдаги нурларни танлаб ютиш қобилиятига эга бўлганлиги туфайли уларнинг ҳар бири қуёш радиациясининг айрим қисмларинигина заифлантиради. Масалан, кислород молекулалари спектрининг қисқа тўлқин узунликли қисмини яхши ютади. СО 2 молекулалари эса бунинг аксича, инфрақизил нурларни ютиб, ультрабинафша ва кўринадиган нурларни ўтказади. Шунингдек, озон молекулалари ультрабинафша нурларни, сув буғи эса кўринадиган ва инфрақизил нурларни яхши ютади. Қуёш спектрида энергиянинг тўлқин узунликлар бўйича тақсимланиш графиги 1-расмда кўрсатилган:

1–расмдан Қуёш спектридаги энергия тақсимоти атмосфера ташқарисида ва Ер сатҳида бир хил бўлмаслиги кўриниб турибди. Бунинг сабаби, юқорида кўрсатганимиздек, қуёш нурларининг атмосферани ташкил этувчилар томонидан бир хил ютилмаслигидадир. 1–қуёшнинг нур энергиясининг атмосферадан утгунга қадар тўлқин узунликлар бўйича тақсимланиши, 2- қуёшнинг нур энергиясининг атмосферадан ўтгандан кейинги тўлқин узунликлар бўйича тақсимланиши. Тўлқин узунлиги 0,29 мк дан қисқа бўлган тўлқин узунликдаги қуёш нурларини атмосферанинг юқори қатламларидаги озон ютгани учун Ерга етиб келмайди. Атмосферанинг Ерни ортикча исиб ва совиб кетишдан сақлаши ҳаммамизга маълум. Бундай “парник эффекти”ни яратишда атмосферанинг таркибидаги карбонат ангидриднинг роли катта. Бу газ тўлқин узунлиги 1,46 мк гача нурларни яхши ўтказиб, тўлқин узунлиги катта бўлган нурларни эса ўтказмайди. Бошқача айтганда, қуёш радиациясининг тегишли қисмини Ерга яхши ўтказиб, Ернинг исиши туфайли чиқарадиган узун тўлқинларни атмосферадан ташқарига ўтказмайди. Умумлаштириб айтганда, атмосфера кундуз куни қуёш радиациясини Ерга томон бир оз заифлантирган ҳолда ўтказиб, Ерни иситади. Кечаси эса Ернинг ортиқча совиб кетишига йўл қўймайди. Чунки кечаси Ер чиқарган инфрақизил нурларни атмосфера ютади ва яна Ерга томон йўналган инфрақизил нурларни ҳосил қилади. Қуёшнинг горизонтдан баландлиги ошиши билан қуёш радиациясининг спектрал таркиби ҳам ўзгара боради. Буни қуйидаги мисолда кўрсатиб ўтамиз.

1. Қуёш зенитда бўлганида қуёшнинг нур энергиясининг 50 фойизини инфрақизил нурларга, 46 фойизини кўринадиган нурларга, 4 фойизинигина ультрабинафша нурларга тўғри келади. 2. Қуёшнинг горизонтга нисбатан баландлиги 30 0 бўлганда қуёшнинг нур энергиясининг 53 фойизи инфрақизил нурларга, 44 фойизи кўринадиган нурларга, 3 фойизи ультрабинафша нурларга тўғри келади. 3. Қуёш баландлиги 0,5 0 га тенг бўлганда қуёшнинг нур энергиясининг 72 фойизи инфрақизил нурларга, 28 фойизи кўринадиган нурларга тўғри келади. Ер сиртидаги бирор юзга тўғри келадиган қуёшнинг нурий энергиясининг оз ёки кўплигини белгилашда қуёш радиациясининг интенсивлиги тушунчасидан фойдаланилади. Қуёш нурига тик жойлашган 1 см 2 сиртга 1 мин да тушувчи қуёшнинг нурий энергияси тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги деб аталади. Тўғри қуёш радиациясининг муайян горизонтал ёки оғма сиртга тушиши инсоляция дейилади. Инсоляциянинг катталиги муайян сиртга тушувчи нурларнинг тушиш бурчагига ва тўғри қуёш радиациясининг интенсивлигига боғлиқ. Тўғри қуёш радиациясининг қуёш нурларига тик сиртдаги интенсивлигини S ҳарфи билан, Қуёш зенитда бўлмаганда тўғри қуёш радиациясининг горизонтал сиртдаги интенсивлигини S’ ҳарфи билан белгилаймиз. расм. Горизонтал сиртдаги инсоляцияни ҳисоблаш. Энди S ва S’ орасидаги боғланишни чиқарамиз. Фараз қилайлик, қуёш нурлари горизонтал сиртнинг кесими АС га тенг қисмига тушаётган бўлсин (1-расм). Қуёшнинг горизонт билан ҳосил қилган

бурчак масофасини қуёш баландилиги деб юритилади ва h Θ билан белгиланади. 1-расмдан фойдаланиб айта оламизки, қуёш нурларига тик АВ сиртга муайян вақтда қанча нурий энергия тушса, АС сиртга ҳам ўшанча энергия тушади. Агар ҳар қайси сиртга муайян вактда тушувчи энергияни Q орқали белгиласак, 1 см 2 сиртга нисбатан қуйидагиларни ёза оламиз: S= Q/AB’; S’ = Q/AC’ бундан S x AB = S’ x AC’ ёки S’ = S x AB/AC =S x sin h Θ S’ =S x sin h Θ (1) Бу формуладан Қуёшнинг горизонтдан баландлиги ошган сари инсоляция катталигининг орта боришини кўрамиз . Горизонтга нисбатан оғма сиртлардаги инсоляцияни ҳам юкоридаги сингари аниқлаш мумкин. Масалан, қуёш нурлари горизонт билан бурчак ташкил қилган шарққа томон оғма сиртга тушаётган бўлсин. Қуёш нурлари ва оғма сиртга ўтказилган нормаль орасидаги бурчакни, яъни қуёш нурининг тушиш бурчагини i билан белгилайлик (2 –расм). Агар АС сиртдаги инсоляцияни S 1 деб белгиласак, қуйидагини ёзиш мумкин: S 1 = S x COS i (2) (2) формуладан кўринадики, оғма сиртдаги инсоляция катталиги S 1 тўғри қуёш радиациясининг интенсивлигига ва қуёш нурларининг тушиш бурчаги i га боглик. Ихтиёрий томонга қаратилган ва исталганча оғма сиртга тушадиган тўғри қуёш радиациясини қуйидаги формула бўйича аниклаш

мумкин: S 1 = S [sin h Θ cos a + cos h Θ sin a cos(A-a)], (3) Бунда : h Θ - қуёш баландлиги , a - оғма сиртнинг горизонт билан ҳосил қилган бурчаги , А – Қуёш азимути, a – оғма сиртга нормаль бўйича ўтказилган вертикаль текислик ва меридиан текислиги орасидаги бурчак. Турли томонга қараган қия жойлардаги тупроқ қатламининг қизиши ҳам бир хил бўлмайди. Жанубга қараган қия жойдаги тупроқ қатламининг темпиратураси бошқа томонларга қараган қия жойлардаги тупроқ қатламининг температурасидан юқори бўлади. Шунинг учун турли томонларга қараган қия жойларга экинларни экиш вақтининг бошланиши ҳар хил бўлади. Бундан ташқари турли хил экинлар учун майдонларни танлашда иссиқсевар ўсимликларга жанубга қараган қия жойларни, иссиқликни кам талаб қиладиган ўсимликларга эса шимолга қараган қия жойларни мўлжаллаш керак. Шундай килиб, ихтиёрий томонга қараган ва оғма сиртларга тушадиган қуёш радиациясининг катталигини қишлоқ хўжалиги ходимлари ўзларининг амалий ишларида ҳисобга олишлари керак. Тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги ва инсоляцияни одатда системадан ташқи бирлик кал/см 2 мин да, СИ системасида эса вт/м 2 да ўлчанади. Бу икки бирлик орасидаги муносабат қуйидагича бўлади. 2 2 2 4 2 / 698 60 41900 60 10 19,4 1 м Вт м вт с м Ж мин см кал      Ер сатҳидан ҳисоблаганда баландлик ортган сари тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги ҳам орта боради , чунки баландлик ошган сари қуёш нурларининг атмосферадан ўтадиган йўли қисқариб , атмосферанинг

қуёш радиациясини ютишдаги ва сочишдаги роли камая боради . Атмосферадан ташқаридаги исталган нуқтада қуёш радиациясининг интенсивлиги бир хил бўлади . Шунинг учун атмосферадан ташқарида қуёш радиациясининг интенсивлигини қуёш доимийси деб юритилади . Қуёш доимийсининг каталиги Қуёш нурланиш қобилиятига боғлиқ . Халқаро келишувга мувофиқ қуёш доимийси катталиги қилиб2 / 1386 98,1 2 м Вт S мин смкал o   қабул қилинган . Кейинги йилларда ўтказилган текширишлар қуёш доимийсининг юқорида кўрсатилган қийматининг катталиги етарлича аниқ эмаслигини кўрсатмоқда . Текширишлар шуни кўрсатадики , тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги жойнинг денгиз сатҳидан баландлигига , атмосферанинг тиниқлигига , булутдорлигига , қуёшнинг горизонтдан баландлигига боғлиқ бўлади . Қуёшнинг горизонтдан ва Ер сатҳидан баландликларда бўлишида қуёш нури ўтадиган атмосферанинг оптик массаси ўзгарганлигидан тўғри қуёш радиациясининг спектрал таркиби ҳам ўзгара боради . Демак , қуёш горизонтга яқин бўлганда қисқа тўлқин узунликдаги нурларгина ер сатхигача кўпроқ миқдорда етиб келади . Узун тўлқин узунликдаги нурларнинг энергияси қисқа тўлқин узунликдаги нурлар энергиясидан кичик бўлади . Шунинг учун эрталаб ёки кечга яқин тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги жуда кам бўлади . Бундан ташқари , қуёш горизонтга яқин бўлган холларда қуёш нурларининг горизонтал сиртга тушиш бурчаги катта бўлгани туфайли инсоляция миқдори ғоят оз бўлади . Қуёш нурларига тик қўйилган сиртда тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги Қуёшнинг горизонтдан баландлиги ошган сари орта боради , куннинг иккинчи яримида эса камаяди . Атмосферанинг тиниклиги кун давомида ўзгариб турганидан тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги туш вактидаги кийматига нисбатан симметрик равишда ўзгармайди . Қиш ойларининг туш вақтларида радиация интенсивлиги ўзининг максимал қийматига эришади. Иссиқ ойларда эса туш вақти яқинлашган сари

интенсивлик ортмай қўяди, баъзан туш вақтида интенсивлик камайиши ҳам мумкин. Бунинг сабаби шуки, йилнинг иссиқ ойларида тушки вақтга яқинлашган сари атмосферадаги сув буғлари ва турли хил чанг зарраларининг миқдори ошиб кетади. Натижада уларнинг қуёш радиациясини ютиши ва сочиши сабабли Ерга тушадиган қуёш радиацияси камаяди. Бундан ташқари кун давомида тўғри қуёш радиациясининг нурларга тик сиртдаги ва горизонтал сиртдаги интенсивликлари ҳам бир –биридан фарқ қилади. 3 –расмда Тошкент шаҳридаги тўғри қуёш радиацияси интенсивлигининг қуёш нурларига тик ва горизонтал қўйилган сиртдаги суткалик ўзгаришининг июнь ва январь ойларидаги ўртача қийматлари кўрсатилган. Расм-3. Тўғри радиация интенсивлиги расм. расмдан кўринадики, тўғри қуёш радиациясининг горизонтал сиртдаги интенсивлиги тик сиртдагига қараганда кам. Бу фарқ айниқса қиш ойларида жуда катта бўлади. Ёз ойларида эса Қуёш осмон сферасида анча баландда бўлганидан тўғри қуёш радиациясининг тик ва горизонтал

сиртдаги интенсивликлари бир –бирига яқин бўлади. Йил давомида қуёшнинг баландлиги ва унинг узунлиги турлича бўлганидан тўғри қўёш радиацияси ва инсоляция йил давомида ўзгариб боради. Бу фикримизни Москва, Тошкент ва Якутск шаҳарларида қуёш нурига тик қўйилган сиртда туш вактидаги тўғри қуёш радиацияси интенсивлигининг ўртача қийматлари мисолида 1- жадвалдан кўрайлик Кузати ш пункти О й л а р 1 II III IY Y YI YII YIII IX X XI XII Москва 0,92 1,06 1,18 1,23 1,22 1,18 1,17 1,10 1,17 1,10 0.96 0,80 Тошкент 1,32 1,38 1,36 1,35 1,31 1,31 1,27 1,29 1,28 1,23 1,30 1,32 Якутск 0,80 1,07 1,30 1,33 1,30 1,29 1,24 1,24 1,26 1,19 0,97 0,63 1- жадвалдан кўрамизки, Тошкент шаҳри учун тўғри қуёш радиацияси интенсивлигининг энг катта қийматлари баҳор ойларига тўғри келиб, энг ози эса декабрь ойида бўлади. Ёз ойларида атмосферада чанг зарралари ва сув буғлари кўп бўлганидан тўғри қуёш радиациясининг қиймати баҳордагига қараганда кам бўлади. Тўғри қуёш радиациясини ўлчашда энг кўп қўлланиладиган асбоб термоэлектрик актинометрдир. Шунинг учун Савинов-Янишевский томонидан яратилган термоэлектрик актинометрининг тузилиши ва ишлаш принципи билан танишиб чиқамиз. Актинометрнинг ишлаши учун термоэлектрик эффект асос қилиб олинган. Маълумки, икки хил металл ўтказгичнинг учларини ўзоро кавшарлаб, берк электр занжири ҳосил қилсак, кавшарланган учларнинг

температураси бир –биридан фарқ қилганда занжирдан жуда оз ток ўтади. Занжир очиқ бўлганда вужудга келадиган термо Э. Ю. К. нинг катталиги кавшарланган учлар орасидаги температуралар айирмасига ва кавшарланган ўтказгичнинг моддаларига боғлиқ бўлади. Маълумки металл электр токини яхши ўтказиши билан бирга иссиқликни ҳам яхши ўтказади. Шу туфайли кавшарланган учлардаги температуралар айирмаси D t 0 нинг катта қийматларига эришиш қийин. Бунда ҳосил бўлган термо э.ю.к. миқдори ҳам катта бўлмайди. Шу сабабли каттароқ э.ю.к. ларни олиш учун кўп сонли термопараларни ўзоро кетма-кет уланади. Расм- 1. Расм. Термобатарея схемаси. Термоэлектрик актинометрларнинг асосий қисмлари: термобатареяли ютгич, ичига термобатареяли диск жойлаштирилган труба ва штативдан иборат. Актинометрнинг асосий қисми, яъни термобатареяли ютгич қуйидагича тузилган: манганин ва константан полоскаларнинг кетма-кет уланишидан ҳосил қилинган термобатарея юлдузча шаклида жойлаштирилади. Барча тоқ номерли кавшарланган учлар марказ атрофида, жуфт номерли кавшарланган учлар эса четда ўрнатилади (2 а,в- расм).

Расм-2 а) Р асм-2 в) 2 а) ва в) -расмларда термоюлдузча ва уни жойлаштириш схемалари берилган. Термоюлдузчанинг жуфт номерли кавшарлари мис ҳалқаларнинг устига шиллак суркалиб, унга ёпиштирилган папирос қоғози устидан ўрнатилади. Натижада термобатарея кумуш дискдан ва мис ҳалқадан электр жихатдан изоляцияланган бўлади. 2-расмда термоюлдузчадаги кавшарлар сони оз қилиб кўрсатилган бўлса-да, аслида асбобнинг ўзида уларнинг сони анча кўп бўлади. Актинометрдан фойдаланган вақтда термоюлдузчанинг иккала учини ГСА –1 типдаги гальванометрга уланади. Актинометр трубасининг очиқ учи рўпарасига тескари томонга тоқ номерли кавшарлар ёпиштирилган ва қуёш нурлари тушадиган томони

қорайтирилган кумуш диск 1 жойлаштирилади 2 в) –расм. Мис ҳалқа 2 эса трубанинг четига қуёш нурлари тушмайдиган қилиб жойлаштирилган. Агар актинометр трубкасини Қуёшга қаратсак, кумуш диск тўғри қуёш радиацияси таъсирида исийди, мис ҳалка эса исимайди. Тўғри қуёш радиациясининг интенсивлиги қанчалик катта бўлса, иссиқ ва совуқ ковшарлар орасидаги температуралар айирмаси ҳам шунчалик орта боради. Натижада ҳосил бўлган термотокнинг катталиги ҳам тўғри қуёш радиацияси интенсивлигига тўгри пропорционал ортади. Актинометрга уланган гальванометр стрелкасининг кўрсатишлари олинган актинометр учун аввалдан маълум бўлган актинометр доимийсига кўпайтириш билан мин смкал2 га айлантирилади. Актинометрга оид қўшимча маълумотлар унинг паспортида берилган бўлади. Термоэлектрик актинометр ёрдамида тўғри қуёш радиацияси интенсивлигини ўлчаш қуйидаги тартибда олиб борилади. Ишни бажариш тартиби: 1. Актинометр термобатареясининг учларидан ташқарига чиқарилган иккита симни ГСА-1 типдаги гальванометрнинг (+) ва “С” деб ёзиб қўйилган клеммаларига уланади. Бунда гальванометр стрелкаларининг нолинчи бўлимидан ўнга оғишга эришиш керак. Гальванометрнинг юз томонига жойлаштирилган термометрнинг кўрсатиши ёзиб қўйилади. 2. Актинометр трубкасининг қопқоғи олиб қўйилади. Сўнгра трубкани қуёшга аниқ қаратиб, термобатареясини 1-2 минут давомида қиздирилади. 3. Сўнгра актинометр трубкаси қопқоқ ёрдамида беркитилади ва 20-25 секунддан кейин (гальванометр стрелкасининг тебраниши тўхтагач) гальванометр стрелкасининг кўрсатган бўлими, яъни гальванометрнинг ноль ҳолати N 0 аниқланади. 4. Трубка қопқоғини яна олиб қўйиб, ҳар 20 сек ўтгандан кейин гальванометр стрелкаси кўрсатишларини 0,1 бўлимгача аникликда шкаладан ёзиб борилади. Гальванометр стрелкасининг кўрсатишлари N 1 , N 2 , N 3 , N 4 , N 5 бўлимларга тенг бўлсин. Шу тарзда ўтказилган ўлчашларнинг сони 5

мартадан кам бўлмаслиги керак. 5. Трубка қопқоғи олиб қўйилган ҳолатдаги ўлчашлар тамом бўлгач, трубкани яна беркитиб, 20-25 сек ўтгач гальванометр стрелкасининг кейинги ноль ҳолати N” 0 аниқланади. Шу билан бир серия улчаш тамом бўлади. 6. Гальванометр кўрсатишининг ўртача ноль ҳолати қуйидагича аниқланади:    2 "0 '0 0 N N N 7. Трубка очиқ бўлганда гальванометр стрелкаси кўрсатишларининг ўртача қиймати аниқланади:       5 5 4 3 2 1 N N N N N Nурта 8. Гальванометр паспортидан фойдаланиб, ўлчашлар ўтказилаётган температурадаги гальванометр шкаласига тузатиш киритиб D N аниқланади. 9. N ўрта нинг қийматига D N ни қўшиб, гальванометр стрелкаси кўрсатишининг тузатилган қиймати ҳисобланади: N тузат . = N ўрта + D N. 10. Қуёш нурларига тик сиртдаги тўғри радиация интенсивлигини мин см кал 2 биргаликда ифодалаш учун N тузат ни худди шу температура учун олинган актинометр доимийси kга кўпайтириш керак: S = k N тузат (1) 11.Инсоляцияни S’=Ssinh q (2) формула бўйича ҳисобланади. Бунинг учун ўлчаш вақтидаги қуёш баландлиги аввалдан маълум бўлиши керак. Ҳар қандай гелиоқурилмага, исталган оғма сиртга ва ўсимликлар баргига тўғри қуёш радиацияси ва сочилган қуёш радиацияси доим бир вақтда тушади. Одатда горизонтал сиртга бир вақтда тушувчи тўғри қуёш радиацияси ва сочилган қуёш радиацияси йиғинди қуёш радиацияси деб юритилади. Йиғинди қуёш радиациясининг интенсивлигини Q билан белгиласак. У

вақтда Q = S’ + D = S sin h q +D (3) Йиғинди қуёш радиациясининг сутка ва йил давомида ўзгаришини билиш амалий аҳамиятга эга. Йиғинди қуёш радиациясининг таркиби ҳам қуёшнинг горизонтдан баландлигига, атмосферанинг тиниқлигига, жойнинг географик кенглигига қараб ўзгаради. Йиғинди радиация ва сочилган радиацияни аниқлаш усуллари билан танишайлик. Йиғинда ва сочилган радиацияни ўлчаш учун ишлатиладиган асбобни пиранометр деб юритилади. Сочилган ва йиғинда радиацияни ўлчашда асосан Ю.Д. Янишевский пиранометри ишлатилади. Бу асбоб ҳам актинометр сингари термоэлектрик эффектга асосланиб ишлайди. Пиранометрнинг асосий қисми термобатареядан иборат бўлиб, термобатарея бир–бирига кетма–кет уланган манганин ва константан полоскадан иборат. Барча полоскалар горизонтал текисликда жойлаштирилиб, ёруғлик нурларини қабул қиладиган пластинка вазифасини бажаради. Ўлчаш вақтида термобатареянинг учларига маҳкамланган мис симлари ГСА –1 типидаги гальванометрга уланади. Нур тушувчи сиртга тўғри ва сочилган радиация бир вактда тушади. Аммо оқ рангга бўялган катаклар ўзига тушувчи қуёш радиациясининг 15 фоизини ютса, қора катакчалар эса қуёш радиациясининг 98 фоизини ютади. Натижада оқ ва қора термокавшарларнинг температуралари бир–биридан фарқ қилади. Бу температуралар айирмаси нурни ютадиган сиртга тушувчи радиация катталигига пропорционалдир. Термобатареяда температуралар айирмасига пропорционал равишда термоток ҳосил бўлади (занжир берк бўлганда). Термоток катталигини асбобга уланган гальванометр стрелкасининг оғишидан биламиз. Гальванометр стрелкасининг кўрсатишларини мин см кал 2 да ифодалаш учун гальванометр стрелкаси

кўрсатишини актинометр доимийси k га кўпайтирамиз. k нинг ӄийматини актинометрик станцияда текширилган актинометрдан олиш керак. Пиранометр ва гальванометрдан бирортаси бошкаси билан алмаштирилса, у ҳолда k нинг қиймати ҳам ўзгаради. Пиранометр ёрдамида горизонтал сиртга тушаётган сочилган ва йиғинди радиацияларни ўлчашни ўрганайлик. Ўлчаш ишларини бошлашдан 30 минут олдин пиранометр ва текширилган актинометрни очик майдончага ўрнатилади. Сўнгра пиранометр оёқчаларини бураш билан термобатареяни аниқ горизонтал ҳолатга келтирилади. Ўлчаш ишларини бошлашдан олдин асбобларни очиқ майдончага ўрнатишдан мақсад улар температурасини атрофдаги ҳаво температураси билан бир хил бўлишига эришишдир. Ўлчаш ишлари қуйидаги тартибда олиб борилади: 1. Пиранометрни металл ғилоф билан ёпиб, гальванометр стрелкасининг шкалалари ноль ҳолати N’ 0 белгиланади. 2. Ғилоф олиб қўйилади ва экран билан пиранометрни тўғри радиациядан тўсилади. Орадан 20 сек ўтгач гальванометр кўрсатиши N 1 аникланади. Сунгра хар 20 с да гальвонометр урсатишлари N 2 ва N 3 аниқланади. 3. Тўсувчи экранни олиб қўйиб, юқоридаги тартибда ўлчаб N 4 , N 5 , N 6 лар аниқланади (бу ҳолда йиғинди радиация ўлчанаётганини эсда тутинг). 4. Пиранометрни экран билан яна тўсиб қўйилади ва N 7 , N 8 , N 9 лар аниқланади. 5. Пиранометрни ғилофи билан ёпиб қўйиб, гальванометр стрелкасининг кейинги ноль ҳолати N” 0 аниқланади. 6. Сочилган радиация интенсивлиги қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: ) 2 6 ( "0 ' 9 8 7 3 2 1 N N N N N N N N N k D o  D        (4) бунда: k – актинометр доимийси. D N –пиранометрга уланган гальванометр кўрсатишига киритиладиган тузатма. 7. Горизонтал ситга тушаётган йиғинди радиация интенсивлигини

қуйидагича ҳисобланади: ) 2 3 ( "0 ' 6 5 4 N N N N N N k Q o   D     (5) Альбедони тажрибада ўрганиш. Агар бирор сиртга тушаётган қуёш радиациясини актинометрик асбобларнинг кўрсатишига асосланиб ҳисобласакда, сўнгра тўғридан –тўғри унинг бирор таъсирини текшира берсак, натижа тўғри бўлмайди. Чунки, асбоблар ёрдамида ўлчанган радиация катталиги бу асбоблардаги ютилган энергиянигина характерлайди. Реал шароитда эса бирор жисмга тушган қуёшнинг нур энергиясининг бир қисми қайтади ва ютилади, қолган қисми эса ўтиб кетади. Ер сиртига етиб келган йиғинди радиация тўлик ютилмайди, балки унинг маълум қисми Ер сиртидан қайтади. Шунинг учун бирор сиртга тушувчи қуёш энергиясини ҳисоблашда ўша сиртнинг қайтарувчанлик қобилиятини албатта эътиборга олиш керак. Бирор сиртдан қайтган радиациянинг шу сиртга тушувчи радиацияга нисбати шу сиртнинг альбедоси (А) деб юритилади ва бу нисбат процентларда ифода қилинади. Ер сиртининг исталган жойидаги альбедоси шу жойнинг текис- текис эмаслигига, ўсимликлар билан қопланиш даражасига ва бошқа хоссаларга боғлиқ. Тупроқ ҳўл ёки қуруқ бўлишига қараб альбедо ҳам турлича бўлади. Ер сатҳининг турли кўринишлари учун альбедоларнинг қийматига оид катталиклар қуйида келтирилган. Альбедо % 1. Қор (янги ёғган) 84 –96 2. Қор (узоқ муддат ётган) 46-90 3. қуруқ қора тупроқ 14 4. ҳайдалган нам ер 14 5. Яшил ўт 26 6. Қуриган ўт 19 Шуни айтиш керакки, альбедонинг катталиги Қуёшнинг баландлигига

ҳам боғлиқ бўлади. Қуш баландлиги камайиши билан тупроқ, сув сиртининг альбедоси ошиб кетади. Масалан, тўғри қуёш радиацияси учун қуёш баландлиги катта бўлганда денгиз сувининг текис сирти учун альбедо 4 % га яқин, қуёш баландлиги 40 0 га тенг бўлганда эса альбедо 65% га етади. Сочилган радиация учун сув сиртининг альбедоси 5-10 % чамасидагина ўзгаради. Шундай қилиб, Ер сиртига тушаётган йиғинди қуёш радиацияси (Ssin h q +D) нинг А(S sin h q +D) қисми қайтади, S sin h q +D) (1- А) қисми эса ютилиб, тупроқнинг устки қисмларини қиздиришга (иситишга) сарф бўлади. Бу радиацияни ютилган радиация деб юритилади. Қизиган Ер ва атмосфера ўз навбатида инфрақизил нурларни чиқаради. Фазога бу радиациянинг узатилиши туфайли Ер шари сирти ва атмосфера совийди. Ер шари сирти қуёш радиациясини ютиб исийди; ўзининг нурланиши туфайли совийди. Шу қарама –қарши процессларнинг бўлиши сабабли Ер сиртининг ва атмосферанинг ўртача температураси қарийб ўзгармайди.

Ф ойдаланилган адаби ё тлар : 1. Г.Я.Умаров, Р.Т.Раббимов и др. Использование низко- потенциаль ных солне ч ных установок. Изд-во «Фан» АнУзССР, 1976 2. П.Л.Михайлов. «Гелиотехника в школе» Изд-во «Укитувчи», Т. 1977 3. Бринкворт. «Солнечная энергия для человека» Изд-во «Энергия» 1985. 4. Б.Андерсон. Солнечная энергия М. Стройиздат, 1982 5. Х.Аргинбоев Гелиотехника ўқув қўлланма. Ўқитувчи Т., 1974 6. Вейенберг В.Б. Оптика в устоновках для использования Сольнечной Энергии М. Оборонгиз. 1959. 7. Изроэль Г.Б. Энергетика и ее будушее М. Энергия 1969. 8. Баум В.А. Использование Солнечной энергия. Сб.науч.трудов. № 1 М.1957

Похожие

Йиғинди қуёш радиациясини пиранометр ёрдамида ўлчаш

Актинометр ёрдамида тўғри қуёш радиациясини ўлчаш

Нефть. Нефтнинг таркиби ва уни кайта ишлаш

Спектрал тахлил тушунчалари

Оптик асбоблар