Ҳуқуқ ва қонун. Тенглик, эркинлик ва адолатнинг ҳуқуқий синтези - Философия - Рефераты

Ҳуқуқ ва қонун. Тенглик, эркинлик ва адолатнинг ҳуқуқий синтези

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Ҳуқуқ ва қонун. Тенглик, эркинлик ва адолатнинг ҳуқуқий синтези Режа : 1. Ҳуқуқ ва қонуннинг боғлиқлиги ва фарқланиши. Ҳуқуқни тушунишнинг икки асосий типи. 2. Ҳуқуқда тенглик, эркинлик ва адолатнинг бирлиги таҳлили. 3. Ҳуқуқ ва адолат: ноҳуқуқий адолат ва адолатсиз ҳуқуқ. 4. Ҳуқуқий қонун ва ҳуқуқни бузувчи қонунчилик муаммоси.

Хукук ва конун. Тенглик, эркинлик ва адолатнинг хукукий синтези Ҳуқуқни кишилар эркинлигининг ялпи ва зарур шакли сифатида тушуниш ҳам расман тенглик принципи билан боғлиқдир. Ҳуқуқ расман тенгликнинг ифодаси сифатида ўз хулқ-атворида, хатти-ҳаракатида ва ўзаро муносабатларида умумий нормага бўисунган, бир-биридан мустақил бўлган субъектларнинг ижтимоий муносабатлари умумий шакли-дан иборат. Субъектларнинг ўзаро муносабатлари ҳуқуқий шакпи доирасида бир- биридан бундай мустақнллиги ва айни пайтда уларнинг унумий нормага бир хилда, тенг бўйсуни-ши борлиқнинг ҳуқуқий шакли ва эрюшлик нфодаланшпининг мазмуни ва моҳиятини белгилаб беради. Эркинликнинг ҳуқуқий шакли тенглик, ялпилик ва эр-кинлик расман хусусиятга эгалигини намойиш қилиб, ҳуқуқий расмиятчиликнинг, ялпилик, тенглик ҳамда эркин-ликнинг ботаний моҳият ва маъно бирлигини тақозо этади ҳамда ифодалайди. Индивидлар эркинлиги ва улар иродасининг эркинлиги - бир-бирига ўхшаш тушунчалардир. Ҳуқуқдаги ирода -ҳуқуқнинг бутун муҳим тавсифларига мос келадиган ва бу билан ўзбошимча иродадан фарқ қиладиган ҳамда ўзбошим-чаликка қарши турадиган эркин иродадир. Ҳуқуқнинг иро-далилик характери ҳуқуқ - одамлар эркинлиги шакли, яъни улар иродасининг эркинлиги эканлиги билан белгиланади. Ушбу иродавяй жиҳат (у ёки бу, тўғри ёки нотўғри талқин-да) ирода кучи билан белгилангандик сифатида (Аристо-тель, Гроций ва бошқалар), умумий иродани (Руссо), син-фий иродани (Маркс ва марксчилар) ва қоказоларни ифо-далаш сифатида ҳуқуқнимг ҳар хил таърифлари ва тавсиф-ларида мавжуд бўлади. Инсоният борлиқни ва ижтямоий ҳаётда эркинликни ифодалашнинг хуқукдан ташқари бошқа бирон-бир шакли-ни ҳозирча кашф этмаган. Бу мантиқан ҳам, амалда ҳам мум-кин эмас. Одамлар ўз тенглиги даражасвда эркнндпрлар ва эр-кинлиги даражасида тешднрлар. Ноҳуқуқий эрюшлик,

умумий кўлам ва ягона ўлчовсиз эркинлик, хуллас калом, тенг-ликсиз «эркинлик» деб аталадиган эркинлик - бу элитар имтиёзлар мафкурасидир, эркинликсиз «тенглик» деб ата-ладиган тенглик эса - қуллар ва эзилган омма мафкураси (хом хаёлдан иборат «амалдаги тенглик» талаби, тенгликни текисчилик билан алмаштириш)дир. Ё (ҳуқуқий шакддаги) эркинлик, ёки ўзбошимчалик (у ёки бу кўринишда) бўлиши мумкин. Учинчи йўл йўқ: ноҳуқуқий (ва ноэркин) нарса ҳамма вақт ўзбошимчалнкдир. Жаҳон тарихи кишиларнинг тобора кўпроқ қисмининг кўпроқ эркинлик томон ривожланиб борувчи ҳаракатидан иборатдир. Ҳуқуқий нуқгаи назардан эса ушбу жараён одам-ларнинг тобора кўпроқ қисми (жамиятнинг барча янги қат-ламлари ва синфлари вакиллари) ҳуқуқнинг расман тенг субъектлари деб эътироф этилади. Шундай қилиб, кишилар ўртасидаги муносабатлардаги эркинлик ва ҳуқуқнинг тарихий ривожланиши ўзида, кишн-ларнинг расман (юриднк) эркин шахслар сифатидаги тенглиги тараққиётидан нборат. Дастлаб эркин бўлмаган кишилар ом-маси ҳуқуқ механизми - расман (ҳуқуқий) тенглик орқали, тарихий ривожланиш давомида аста-секин эркин индивид- ларга айланади. Ҳуқуқий тенглик муайян ҳуқуқ-тартибот кўри-нишида умумий норматив-ҳукуқий шаклда эркинликни во-қеликка айлантиради. Айни маҳалда ҳуқуқ ва эркинликнинг, ҳуқуқ ва адолат-нинг, ҳуқуқ ва тенгликнинг бир-бирига зидлиги тўғрисида-ги тасаввур ҳамма жойда кенг тарқалган. Улар кўп жиҳатдан ҳуқуқ деганда ҳокимиятнинг ҳар қандай амру фармони, кўпинча аксилҳуқуқий, ўзбошимча, зўравонлик тусига эга бўлган қонунлар назарда тутилганлиги туфайли келиб чиқ-қан. Эркинлик кўгашча тенгликка зид қилиб кўттадк. Маса-лан, кичик авлодга мансуб бир қанча софистлар (Пол, Кал-ликл, Критин) эркинлик тўғрисидаги «энг яхшиларнинг» имтиёзлар ва ўзбошимчаликка бўлган ҳуқуқи, кучлиларнинг кучсизлар устидая ҳукмронлик қилиши ҳуқуқи сифатидаги аристократик ва золимона тасаввурлардан иборат ҳуқуқий тенглшши рад этганлар. XIX асрда бундай ёндашувни Ф.Ннц-ше

ривожлантирдиган. XX асрда Н.А,Еердяев «шахс эркин-лиганинг» диний- аристократик концепциясини {нотенглик апологияси ва тенгликнинг танқиди руҳида) асослаган 1 х уқуқий тенгликни «юқоридан» (эркинликнинг элитар версияси фойдасига) аристократик тамқид қилишдан фарқ-ли равишда ҳуқуқий тенглик ва умуман ҳуқуқни (коммунис- тик «эркинлик оламига» ялпи сакраш, «амалдаги тенглик-ни» қарор топтириш ва ҳоказолар мақсадида) марксистик инкор этиш «қуйидан» олиб борилади. Бизнинг кунларда «Россияда ва посткоммунистик мам-лакатларда юз бераёттан ўзгаришларнинг моҳияти» (яъни уларнинг «замонавийлашуви») «тенглик мантиқидан эркин-лик мантиқига ўтишдан» 2 иборат, деган (хато ва хавфли) тасаввур кенг ёйилган. Бунда социализм, ўзининг текисчи-лиги (яъни ҳуқуқ ва тенгликнинг зидди) билан биргаликда, тенглик олами сифатида намоён бўлади. Бу оламдан тенг-ликсиз эркинлик оламига ўтиш керак эмиш. Эркинлик ва тенгликни бир-бирига ушбу ва шунга ўхшаш қарама- қарши қўйишларда бу ҳодисалар ва тушунчаларнинг аҳамияти моҳият эътибори билан (хатоликлар, ижтимоий манфаатлар ва ҳ.к. туфайли) ихтиёрий белгиланади. Эркинлик ва тенглик бир-биридан ажралмас ва ўзаро бир-бирини тақозо этади. Бир томондан, ҳуқуқий лаёқатлилик ва умуман ҳуқуқ субъектиликнинг зарур негази бўлмиш эр-кин индивид эркинликнинг инсонларга нисбатан бирламчи ва белгиловчи жиҳати ҳисобланади; иккинчи томондан, ин-дивидларнинг ушбу эркинлигини ушбу индивидларнинг ўзаро муносабатларининг муайян соҳасида улар тенглигишшг уму-мий принципи нормалари ва шакллари билангина ифода-лаш мумкин. Ҳуқуқ - шунчаки умумяй кўлам ва тенг ўлчов бўлнбгнна қолмасдан, балки айнан ва, энг аввало, ннднвидлар эркннлигининг Умумий кўлами ва тенг ўлчовидир. Эркин ин-дивидлар - ҳуқуқнинг «материяси», ташувчилари, моҳияти ва

мазмунидир. Эркин индивидуаллик, шахс, жисмоний шахс-нинг хуқуқий қиймати инкор қилинган жойда ҳуқуқ бўлмайди ва бўла олмайди ҳам. Эрюшлик ва ҳуқуқнинг тарихий тараққиёти эркин, мус-тақил, ҳуқуқий шахснинг шаклланиши ва ривожланиши инсоннинг мулкчилик муносабатлари субъекти, ишлаб чиқа-риш воситалари эгаси сифатида зарурий тарзда эътироф эти-лиши билан боғлиқ эканлигидан далшат беради. Мулк ин-сон эркинлиги ва ҳуқуқи ифодаланишининг одций шаклла-ри ва йўналишларидан бири бўлибгина қолмасдан, умуман эркинлик ва ҳуқуқ учун цивилизацияли мухитга айланади. Ишлаб чикэриш воситаларига индивидуал мулк ҳуқуқи ин-кор қилинган жойда эркинлик ва ҳуқуқ бўлмайдигина эмас, балки аслида бўлиши мумкин хам эмас. Социализмнинг (хусусий мулкнинг ялпи тақиқпаниши, унинг умумийлаштирилиши ва ҳоказолар) ҳуқуқ ва зркин)шк билан номувофиқлигининг туб сабаблари шшизи мулк, рркинлик ва ҳуқуқнинг бундай ўзаро алоқалари мантиғига эриб тақалади. Тоталитар социализмдан ҳуқуқий тенглик эркинлик асослари томон ўтишминг бутун жараёнида мулк- ш носоциализмлаштиришнинг пойдор аҳамияти мана шу *антиқ билан белгиланади. 3. Ҳуқуқ адолат свфатида Ҳуқуқни расман тенглик сифатида тушуниш дапти тенг ^лчов ва эркинлик билан биргаликда адолатни ҳам ўз ичига алади. Ҳуқуқ ва қонунни фарқлаш жиҳатидан бу адолат ҳуқуқ тушунчасига киришинн, ҳуқуқ белгиланишига кўра адолатли эканлиппш, адолат эса хуқуқнинг ички хоссаси ва фазила-ти эканлигини, категория ва тавсифлар ҳуқуқдан ташқари эмас (ахлоқ, одоб, дин билан боғлиқ эмас ва ҳоказо), балки ҳуқуқий эканлигини англатади. Шу сабабли қонуннинг адолатлилиги ёки адолатсизлиги масаласи хдмма вақг ўринли бўлиб, бу моҳият зьтибори билан қонуннинг ҳуқуқий ёки ҳуқуқий эмаслиги, унинг ҳуқуққа мувофиқдиги ёки мувофиқ эмаслиги масаласидир. Бироқ масжланинг бундай қўйилиши ўринли эмас ва уни

ҳуқуққа нисбатан татбиқ қилиб бўлмайди, чунки у (тушунча бўии-чаёқ) ҳамма вақг адолатлидир ва ижтимоий шамда адолат-ни ташувчи ҳисобланади. Боз устига, фақат ҳуқуққина адолатлидир. Чунки адолат, ўзида умумаҳамиятли тўғриликни акс эттиргани ва ифода-лагани учун ҳам адолатлидир, бу эса рационаллаштирилган кўринишда ялпи қонунийликни, яъни ҳуқуқнинг моҳияти ва асосини, ялпи тенглик ва эркинликнинг ҳуқуқий прин-ципи мазмунини англатади. Муносабати ҳуқуқий шакл орқали билвосита зоҳир бўлган барча учун, - ушбу ҳуқуқий доира қанчалик тор бўлмасин, -ҳуқуқ умумий шакл, ҳуқуқнинг (ўзининг амалдаги, жисмо-ний, ақлий, мулкий мавқеига ва ҳоказоларга кўра турли-туман бўлган) барча субъектлари учун умумий аҳамиятли, бир хидда адолатли тартибга солиш кўлами ва ўлчови бўла-ди. Умуман олганда, ҳуқуқнинг кўлам ва ўлчов (айнан, тенг-лик, эркинлик ва адолат ўлчови)нинг ягона ва тенг ҳодиса сифатидаги (муносабатларнинг у ёки бу доираси учун) уму-мийлиги ўзбошимчалик ва имтиёзлар (ушбу ҳуқуқий соҳа доирасида) инкор этилишини англатади. Адолат мазмуни ва этимологиясига (келиб чиқшпига) кўра (шзи^а) ҳуқуққа (шз) бориб тақалади, ижтимоий оламда ҳуқуқий асос мавжудлигини ва унинг тўғрилиги, импера-тавлиги ва зарурлигини ифодалашини англатади. Ҳуқуқни ифодалайдиган, ҳуқуққа мувофиқ келадиган ва ҳуқуққа амал қиладиган нарсагина адолатлидир. Адолат билан иш кўриш демак, ҳуқуқий, умумий ва тенг ҳуқуқ талаблари-га мувофиқ иш кўришдир. Адолатлилик ҳуқуқцан ташқари қандайдир бошқача принципни ва ифодаланиш шаклини билмайди. Адолатлиликнинг ҳуқуқий хусусиятини ва мазмунини инкор этиш қандайдир ноҳуқуқий асос, масалан, текисчи-лик еки имтиёз талаблари, у ёки бу ахлоқий, диний, эсте-тик, сиёсий, ижтимоий, миллий, иқтисодий ва ҳоказо та-саввурлар, қизиқишлар, талабларни адолатнинг ўрнига қўйишга интилишга олиб келади. Бу билан адолатнинг ҳуқуқий (яъни барча учум

умумий ва тенг) аҳамияти қан-дайдир алоҳида, қисман (индивидуал, синфий, партиявий, гуруҳлар манфаатларидан) манфаатлар ва зўравонликдан иборат мазмун, норасмий даъволар билан алмаштирилади. Адолатнинг ҳуқуқий табиатани инкор этиш моҳият эъти-бори билан унинг ўрнига қандайдир ноҳуқуқий (аксилҳуқу-қий ёки ҳуқуқдан ташқари) адолатни қарор топтиришни англатади. Бундай ёндашув мантиғига кўра, ҳуқуқ (нафақат аксилҳуқуқий қонун, балки умуман ҳуқўқ) адолатсиз бўлиб чиқади, адолатсизлик эса азалдан у ёки бу ҳуқуқдан ташқари (ижтимоий, сиёсий, диний, ахлоқий ва ҳоказо) асос, қоида, талаб билан ифодаланган. Ушбу ўринда ҳуқуқнинг адолатлилиги, агар бунга умуман йўл қўйилса, ҳосила, иккиламчи, шартли хусусиятга эга ва ҳуқуқнинг тегашли ҳуқуқцан ташқари асосга бўйсундирили-шига боғлиқ қилиб қўйилган. Ҳуқуқдан ташқари бундай асос-лар ҳуқуқий тенглик ва умуман ҳуқуқ принципи муайянлиги-дан (хуқуқий норма ҳуқуқнинг ягона кўлами шаклининг уму- мийлигидан) маҳрум этилган экан, у шубҳасиз субъективизм, релятивизм, ўзбошимчалик билан иш кўриш ва хусусий тан-лаш (индивидуал, гурухли, жамоавий, партиявий, синфий ва ҳоказо) хукмронлиги остига тушиб қолади. Ўзаро бир-би-рига қарши курашаётган ва бир-бири билан келишмайдиган адолат ва ҳуқуқ тўғрисидаги ҳуқуқдан ташқари тасаввурлар мавжудлиги хамда у ёки бу хусусий, бир қисм асоснинг ҳуқуқ ва адолатга хос бўлган умумий асосга бир томонлама даъво-гарлик қшшиш мана шу билан изохданади. Ҳуқуқ (ва ҳуқуқий қонун) ҳар хил алоҳида манфаатлар ва даъволарни инкор этмайди, албатта, бундай манфаат-лар унинг томонидан зарур даражада (айнан адолатли) эъти-роф этилиши, қондирилиши ва ҳимоя қилиниши керак. Бунга эса, адолат (умуман ҳуқуқ, ҳуқуқий ёндашув ва ҳуқуқий тартибга солиш принципи) ушбу даъволарнинг ўзи билан қўшилиб кетмасагина ва бундай хусусий манфаат-лардан бирининг норматив ифодаланишига ҳамда бош асо-сига айланмасагина эришиш мумкин. Адолат, аксинча, уму-мий ҳуқуқий асосдан иборат бўлган ҳолда, ушбу барча но-

расмийликаан юқори туради, уларни расмий-тенг, шу ту-файли барча учун бир хилда адолатли бўлган ҳуқуқий ўлчов билан (ҳуқуқнинг умумий кўлами восйтасида ҳуқуқий тар-тибга солиш ва одил судловнинг ягона мезонида) «ўлчай-ди» ва баҳолайди. Масалан, «ижтимоий адолат»нинг у ёки бу талаблари ҳуқуқий нуқгаи назардан рационал мазмунга эга ва улар ҳуқукзга умумийлик ва тенгликка мувофиқ келганлиги учун эътироф этилиши ва қондирилиши мумкин, бинобарин, уларни ижтимоий ҳаётнинг тегашли соҳаларида ҳуқуқий адо-лат талаблари тарзида ифодалаш мумкин. «Ижтимоий адо- лат» деб аталадиган тушунча ҳуқуққа мувофиқ келиши хам, уни инкор этиши ҳам мумкин. Тегишли «ижтимоий адолат» га нисбатан ҳуқуқий ёндашиш нуқгаи назари ва мантиқини шу тафовут белгилаб беради. Ҳуқуқий адолатга ахлоқий, сиёсий, дгашй ва бошқа «адо-лат* талаблари зид қўйилган ҳолларда ҳам иш принцип жи-ҳатидан шу тахлит бўлади. Ҳуқуқий тенглик принципи ва эркин субъектлар ижти-моий муносабатларининг регулятори ҳамда зарур шакли бўлган ҳуқуқнинг умумийлиги ва умумий аҳамияти доираси-да айнан ҳуқуқий адолат ушбу маконда адолатнинг роли ва ўрнига қклинаётган барча бошқа даъволарнинг ҳуқуқийлиги ёки ҳуқуқий эмаслигининг мезони сифатида майдонга чиқа-ди. Ҳуқуқий адолат ҳамма нарсани ўз ўрнига қўйиб, уни барча учун мумкин бўлган, умумий ва тенг, имтиёзларни рад этувчи ва эркинлигаш қарор топтирувчи ягона ҳуқуқий усулга айлантиради.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Алексеев С.С “ Право : методологические подход ы к исследованию” М. 1983 г. 2. Алексеев С.С “ Философия права ” М 1999 г. 3. Ахмедова М. Основ ы философии Т. 1998 г. 4. Фалсафа асослари дарслик. Т. “ Шарқ ” 2004 й. 5. Саидов А. Х. Основ ы государства и права -Т 1999 г. 6. Таджиханов У. Аидов А. Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Т. 1999 й

Похожие

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти

Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув