Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси - Философия - Рефераты

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

120 KB

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси Режа : 1. Ҳуқуқий давлатнинг моҳияти. Ҳуқуқий давлат шаклланиши ва қарор топишининг зарур шартлари. 2. Ҳуқуқ ва давлатнинг ўзъаро муносабати, мақсадлари ва вазифалари. 3. Фуқоралик жамияти ва ҳуқуқий дав лат. 4. Ҳуқуқий давлатнинг асосий қисмлари, хокимятнинг таркибий тузилиши.

Хукукий давлат. Хукук ва давлат нисбатининг фалсафий – хукукий концепциялари Расман тенглик принципининг юқорида кўриб чиқилган қисмлари (ялпи тенг ўлчов, эркинлик, адолат) ўзида ҳуқуқнинг қонундан фарқ қиладиган моҳиятининг ўзаро боғ-лиқ ва бир-бирини тақозо этувчи таърифи (тавсифи)ни таш-юш этади. Ҳуқуқ расмий тенглик; ҳуқуқ - ялпи тенг ўлчов; ҳуқуқ - ялпи эркинлик; ҳуқуқ - ялпи адолат ва ҳоказо синга-ри зоҳиран ҳар хил таърифларнинг ички маъновий қиммати тенглиги ҳам шундан. Ҳуқуқнинг ушбу таърифларида ҳуқуқни бошқа моҳият-лардан фарқ қилувчи мустақил моҳият сифатида тушуниш қайд этилган. Ҳуқуқнинг ушбу объектив хоссалари сингари, ҳуқуқнинг ушбу хоссалар билан тавсифланадиган моҳияти ҳам ҳуқуқни қонундан фарқлайдиган таърифга тегишлидир, яъни мазкур хоссалар ва моҳият қонун чиқарувчшшнг иро- дасига боғлиқ эмас. Ҳуқуқнн «позитивлаштириш» деб аталадиган жараёнда, унинг қонун сифатида ифодаланиши жараёнида ҳуқуқ мо-ҳиятининг ушбу бирламчи таърифига янги таъриф - муайян вақгда ва муайян ижтимоий маконда қонун (позитив ҳукук) сифатида расман эътироф этиладиган ва белгиланадиган ҳодисанинг давлат-ҳукуи йўли билав уиумий мажбурий- лиги қўшилади. Бунда биз моҳиятан ҳуқуқий бўлган ҳодиса сифатидаги қонуннинг (позитав ҳуқуқнинг), яъни ҳуқуқий қонуннинг ўрнатилиши гувоҳи бўламиз. Ҳуқуқнй қонун - бу ҳуқуқнинг (моҳият сифатидаги ва ҳоди-са сифатидаги ҳуқуқнинг) амалдаги позитив ҳуқуқ учун за-рур бўлган расман эътироф этилиши, умумий мажбурийли-ги, муайянлиги, аниқлигининг муқобил ва тўлиқ ифодала-нишидир. Ҳуқуқ ва қонуннинг фаркланиши ҳамда мос келиши маъ-носидан қонуннинг умумнн мажбурийлипши унинг ҳуқуқий табиати тақозо этиши ҳамда ҳуқуқнинг объектив хоссалари умумаҳамиятининг оқибати,

тегашли расмий ҳужжатлар ва кўрсатмаларда ҳуқуқ принципи ва талабларининг ҳокимият йўли билан эътироф этилиши, риоя қилиниши, аниқлаш-тирилиши ҳамда ҳимоя қшшнишига бўлган ижтимоий эхти-ёжнинг ва унинг зарурлигининг кўрсаткичи ҳисобланиши кўриниб туради. Ашёлар мантиқига кўра, ҳуқуқ расмий-ҳоки-мият йўли билан умумий мажбурийлик оқибати эмас, балки, аксинча, ҳуқуқнинг оқнбати - бу мажбурийлик (ҳуқуқнинг умум аҳамиятли ижтимоий маъносининг давлат- ҳокимият шак-ли) эканлиги айнан шунинг ўзидир. Бувдай умумий мажбу- рийлик, ҳуқуқнинг объектив хоссалари тўтрисидаги дастлаб-кн таърифларга қўшимча равишда, ҳуқуқнннг (айнан олганда -қонун кўринишидагн ҳуқуқнннг) яна бир зарур таърифи си-фатида намоён бўлади. Бу таърифнинг маъноси ҳуқуқий қонун мажбурий эканлигидан эмас, балки фақат ҳуқуқий қонун умумин мажбурнй эканлигидан иборатдир. Ҳуқуқ ва қонуннинг фарқланиши ва нисбатининг либер-р-юридик концепцияси мазмунидан бундай позитив ҳукуқий қонун) умумий тушунчасининг ҳатго энг қисқа деиницияси ўз ичига камида икки таърифни (икки тавсиф-и) олиши кераклиги келиб чиқади. Улардан биринчисида уқуқнинг моҳият сифатидаги (яъни ҳуқуқнинг қонундан «арқланиши) тавсифи, иккинчисида - ҳуқуқнинг ҳодиса '»атидаги (яъни давлат - мажбурий, қонуний ҳодиса си-фатидаги) тавсифи ўрин олиши керак. Шуни ҳисобга олган ҳолда ҳуқуқнинг умумий тушунча-сининг бир қанча таърифини келтириш мумкин. Масалан, Ҳуқуқнинг объектив талабларнга мувофнқ келувчи познтив ҳуқуқни (яъни ҳуқуқий қонунни) умумий мажбурий расман тенг-лик сифатида; қонуний кучга эга бўлган эркинликнинг тенг ўлчови (кўлами, шакли, нормаси) сифатида; тенглик, эркин-лик ва адолатнинг умумий мажбурий шакли сифатида; тенг-лик, эркинлик ва адолатнинг умумий мажбурий вормалар ти-зими сифатида таърифлаш мумкин. Ҳуқуқиинг (ҳуқуқий қонуннинг, яъни ҳуқуқнинг объек-тив муҳим хоссаларига мувофиқ келувчи позитав ҳуқуқнинг) умумий тушунчаси

таърифини батафсилроқ қуйидагича ифо-далаш мумкин: ҳуқуқ - бу расман тенглик принципи талабла-рига мувофиқ бўлган, давлат томоиидан ўрнатилтан ёки рухсат берилган ҳамда давлат томонидан мажбур қилиш имконияти билан таъиинланган кормалар тизими, Ҳуқуқнинг мазкур дефиницияси умумий тусга эга бўлиб, позитив ҳуқуқнинг барча (ўтмишдаги ва ҳозирги, давлат ички ва халқаро) типлари ҳамда тизимларига ёйилади, тўғри, фа-қат ушбу тизимлар ва типлар ҳуқуқнинг объектив табиати ва талабларига мос келадиган даражада, ўзбошимчаликни эмас, балки ҳақиқатан ҳам ҳуқуқни позитивлаштирсагана тааллуқли бўлади. Шу сабабли мазкур дефиншиялар позитив ҳуқуқнинг амал қилиб турган ҳар хил тизимлари ва типларининг ҳуқуқий фазилатини текшириш ва баҳолаш учун, уларда ҳақиқатдан ҳам ҳуқуқни позитивлаштириш тўғрисида сўз бораяптими ёки ҳуқуқ ва қонун шаклларидан ўзбошимча-ликни ва деспотизмнинг зўрлик билан ўрнатилишини яши-риш учун фойдаланилаяптими эканлигини аниқпаш мезони ҳам бўлади. Ҳуқуқ «позитивлашуви»шгаг реал жараёни, унинг қонунга айланиши, ҳуқуқнинг объекгив моҳияги билан боғлиқ хос-саларини хисобга олиш зарурияти билан биргаликда, кўплаб бошқа (ижтимоий, иқгисодий, сиёсий, маънавий, маданий, қонун ижодкорлиги ва бошқа) омилларга боғлиқдир. Шу са-бабли қонуннинг ҳуқуққа мувофиқ келмаслиги тузумнинг ҳуқуқни инкор этувчи хусусияти, қонун чиқарувчининг ак-силҳуқуқий нуқгаи назари ёки унинг ҳар хил хатолари ва адашишлари, ҳуқуқий ва қонун ижодкорлиги маданияти пастлиги ва бошқалар оқибати бўлиши мумкин. Эркинлик, ҳуқуқ ва давлатчиликнинг тарихий ривожла-ниши жараёнида ҳуқуқни бузувчи қонунга қарши кураш олиб бориш давомида қонун ижодкорлиги фаолиятининг (ва умуман ҳуқуқнинг «позитивлашуви» жараёнининг) ўзининг мах-сус институтлари, тартиботлари ва қоидалари, шунингдек қонуннинг ҳуқуқий мувофиқлиги устидан нуфузли, самара-ли назорат қилиш (ҳокимиятаинг бўлиниши, ҳокимиятнинг турли шохобчалари

ўртасида посанги тизими, қонуннинг хуқуқий сифати устидан умумий суд, конституциявий суд, прокурор назорати ҳамда бошқалар) шаклланди ва қарор топди. Ҳуқуқда моҳият ва ҳодисанинг нисбатини либертар-юри-дик талқин қилишга мувофиқ ҳуқуқий моҳиятни ҳуқуқий қонун кўринишида (ҳуқуқий ҳодиса сифатида) ифодалаш -давлатнинг амалий ҳуқуқни ўрнатувчи (қонун ижодкорли-ги) фаолияти давомида, яъни умумий мажбурий ҳуқуқнинг қонун (позитив ҳуқуқнинг ҳар хил манбалари ва нормала-ри) кўринишида давлат- ҳокимият йўли билан позитивлаш-тирилиши жараёнида расман тенглик принципи талабла-рининг норматив-ҳуқуқий аниқлаштирилишидир. Умумаҳа-миятли ҳуқуқий моҳият {расман тенглик) ва умумий маж-бурий ҳуқуқий ҳодиса (қонун)нинг бундай зарур алоқаси ҳуқуқ ва давлатнинг тушунчавий-ҳуқуқий бирлигини намой-иш қилади, ҳуқуқнинг умумий мажбурий қонун сифатида ўрнатилиши ва амал қилиши учун давлатнинг ҳокимият-нимг ҳамма учун умумий бўлган шакли сифатидаги ҳуқуқий табиатини аниқлайди ва унинг ҳуқуқий зарурлигани ифо-далайди. Ҳуқуқий моҳиятнинг ҳуқуқий ҳодиса кўринишида ифодала-нииш жараёнида ҳуқуқнинг расман-ҳокимият жиҳатидан ле-галлашуви ( қонун) ялпи (оммавий) давлат ҳокииияти бўлмиш ҳуқуқни ўрнатувчи (қонун чнқарувчи) ҳокимиятнинг ўзднинг юридиклашуви (115 - ҳуқуқ) ва юридик легитимлашуви билан қўошлиб кетади. Ҳуқуқни ўрнатувчи ҳокимият тегиш- ли {демак, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи, ҳуқуқни қўлланувчи Ҳокимият ҳам) юридик - мантиқан ва тарихан айнан рас-Ман-ҳокимият йўли билан ҳуқуқ ўрнатилиши (ҳамма учун умумий ва умумий мажбурий қонун кўринишида умумий ва Умумаҳамиятли ҳуқуқий моҳиятнинг ифодаланиши) жараё-нида ўзини намоён қилади, тузилади ва давлат сифатида мавжуд бўлади, яъни умумий мажбурий ҳуқуқий қонумлар асосида ва улар лоирасида иш кўрувчи умумий (оммавий) ҳуқуқий ҳокимият сифатида фаолият кўрсатади. Шундай қилиб, давлат қонун йўли билан мустаҳкамлан-ган муайян ҳуқуқ-тартиботни ўрнатувчи ва ҳимоя қилувчи умумий (оммавий)

ҳокимиятнинг ҳуқуқий шакли сифатида иш кўради ва қарор топади. Унинг доирасида (барча субъект-лар, шу жумладан давлат томонидан) тўғридан- тўғри зўрлнк тақиқланган, ҳуқуқ томонидан йўл қўйиладиган, ижтимоий турмушда куч ишлатилиши эса қонунлаштирилган ҳуқуқ (ҳуқуқий қонун) санкцияси шакли ва чегараларида ҳуқуқий (давлат-ҳуқуқий) мажбур қнлшпига айлантирилган. Ҳар қандай давлат - умумий (оммавий) ҳокимиятнинг ҳуқуқий шакли сифатида - бу (ҳуқуқнннг тегишли ижтимоий-тарнхий даврда ривожланиши даражасига кўра) ҳуқуқий дав-латдир ва у деспотизмиинг барча (зўравонлик, диктатура, то-талитаризм (мустабидлик) ва ҳоказо) турларидан прннцнпнал жиҳатдан фарқ қилади. Деспозитизм расман ҳокимиятнинг зуҳур топиши, ташкил этилиши ва фаолиятининг ҳуқуққача бўлган, ноҳуқуқий ва аксилҳуқуқий (тенглик, адолат ва эр-кинликни инкор этувчи) шаклидан иборатдир. Давлатнинг (эркин кишилар ҳокимиятининг ҳуқуқий шак-ли сифатида) деспотизмга (зўравонлик ҳокимияти ва би-ровларнинг бошқалар устидан ҳукмронлиги сифатида) бун-дай зид қўйилиши фалсафий-ҳуқуқий тафаккур тарихида узоқ анъанага эга (Аристотель, Цицерон, Августин, Фома Ак- винский, Локк, Кант, Гегель ва бошқалар) ва узоқ ўтмиш-нинг тарихий тажрибаси билангина эмас, балки зўравонлик билан ҳукмроилик қилишнинг ҳамда ҳуқуқ ва давлатчилик асосларининг тубдан инкор қилинишининг энг янги деспо-тик шакли бўлган XX аср тоталитаризмининг амаддаги кўри- нишлари билан мустаҳкамланган. Ҳар қандай давлатнинг ҳуқуқий давлат сифатида келти-рилган талқинини (унинг ҳуқуқни инкор этувчи деспотизм-га принципиал зидлиги билан) ҳуқукрй давлатни замонавий тушуниш билан аралаштириб юбормаслик керак. Ҳуқуқий давлат деганда, ҳуқуқ ва давлат ривожланишининг замома- вий даражасига мувофиқ келувчи, алоҳида хоссалар ва тав-сифлар тўпламига эга бўлган оммавий ҳокимият ҳуқуқий таш-килотининг махсус, конструкциясй (инсоннинг асосий азалий ҳамда ажралмас ҳуқуқ ва

эркинликлари соҳасида замо-навий жаҳон стандартларининг конституциявий мустаҳкам-: ланиши, ҳокимиятнинг бўлиниши ва ҳоказолар) назарда тутилади. Замонавий ҳуқуқий давлат - бу давлат мавжудлигининг тарихан энг ривожланган шакли. Давлат ўз мавжудлигининг I олдинги тарихий босқичларида ҳам ўзида ҳуқуқий давлатни мроқ ривожланган шаклларда ифодалаган. Шу сабабли Цумумий (оммавий) ҳокимиятнинг ҳуқуқий шакли бўлган ҳар бир давлат (ҳокимиятнинг деспотик типидан фарқ қил ҳолда) ўз тарихий мавжуллигининг барча босқичларида тан тевглик принципини, унинг мазмуни ва талабларини аниқлаштириш ва амалга оширишнинг муайян таш-ший-ҳокимият шаклидир. Айнан шу сабабдан ҳуқуқ ва дав-г одамларнинг ижтимоий турмушида тенглик, эркинлик I адолатнинг норматив ва институциявий-ҳокимият йўли шан нфодалантпининг зарур умумий шакллари ҳисобланади. .ивидларнинг ушбу эркинлиги, энг аввало, улар расман иг шахслар - ҳуқуқ субъекгглари ва давлат субъектлари си-мтида иш кўришларида ифодаланади. Айтилганларни ҳисобга олган ҳолда давлатнинг умумий гасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: давлат эр индивидлар оммавий ҳокимиятининг ҳуқуқий ташкилоти . Давлатнинг ҳуқуқий моҳияти ва ундаги ҳуқуқий асос (эрк кишиларнинг расман тенглиги приниипи, уларнинг ;уқ субъектилиги ва давлат субъектилиги эътироф этилиш) давлатнинг барча тарихий типлари ва шаклларида, дав-г ҳокимиятини ташкил этиш ва унинг мавжуд бўлиши-нг барча жиҳатлари ва йўналишларида у ёки бу кўриниш намоён бўлади. Давлатнинг (унинг ташкилий шакллари, 'нкционал намоён бўлиши ва бошқалар) ривожланганли-йражаси пировард натижада унда акс эттирилган ва амалга ширилган одамларнинг расман тенглиги принципи ривож-[нганлиганинг ўлчови билан белгиланади.

Давлат ва ҳуқуқ ривожланишининг ижтимоий-тарихий юқичлари - бу инсоний муносабатларда расман тенглик, лнлик ва адолат асослари амалга оширилишининг тарақ-ётга юз тутаётган босқичларидир. 1. Ижтимоий нормалар ва ижтимоий ҳокимият ҳар хил турларнинг ўзига хослиги Ҳуқуқ ва ижтимоий нормаларнинг бошқа (ахлоқий, маъ-навий, корпоратив, эстетик, диний ва бўлакча) турлари ўзи-да улар ёрдамида кишиларнинг хулқ-атвори ҳамда ижтимо-ий муносабатлари бошқариладиган асосий шакллар ва воси-талар ҳисоблшади. Улар жамланган ҳолда ҳар қандай жами-ятнинг ўз аъзолари хатти-ҳаракати ва ўзаро муносабатини тартибга солишга, уларнинг хулқ-атворини ижтимоий зарур қоидаларга бўйсундиришга бўлган объектив эҳтиёжни ифо-далайди. Бу билан ижтимоий нормалар ижтимоий умумий-ликнинг кишилар турмуш фаолияти тарзига, усуллари ҳамда шаклларига онгли ва муайян мақсадга қаратилган таъсир кўрсатишнинг кучли омили сифатида амал қилади. Ижтимоий нормалар ҳар хил (ҳуқуқий, этик, эстетик, диний ва бошқа) турларининг ўзаро алоқаси ҳамда ўзаро таъсири жараёнида уларнинг ҳар бири ўзига хослигани сақ-лаб қолиб, алоҳида турдаги тартибга солувчи сифатида амал қилади. Ижтимоий тартибга солувчилар умумий белгилар би-лан биргаликда ижтимоий норма бир турининг бошқасидан принципиал фарқини акс эттирувчи ўзига хос хусуснятга ҳам эга. Бундай ўзига хосликларсиз ижтимоий нормаларнинг ҳар хил турлари ва тартибга солувчи усуллари тўғрисида уму-ман сўз юритиш мумкин эмас. Масалан, ҳар кдндай диннинг фарқланувчи хусусияти ило-ҳий зот бўлмиш худога ишонишдан иборатдир. Диннинг ушбу хусусияти ижтимоий онг шакли сифатида диний нормалар-нинг ўзига хослигини ва ижтимоий тартибга солувчи сифати-да уларнинг ўзига хос хусусиятларини белгилаб беради. Ди-ний кўрсатмалар ва так^қларнинг илоҳий келиб чиқиши (улар- нинг бевосита худо, пайғамбар, руҳонийлар ва ҳоказолар то-монидан берилганлиги), уларни ҳимоя кршишнинг диний во-ситалари (илоҳий

тақяирлаш ва жазо, шариат жазолари ва бошқалар)нинг тавсифлари ҳам мана шунга боғликдир. Эстетика нормаларининг тур жиҳатидан фарқ қилиши улар (хунукликка зид қўйилган ҳолда) гўзаллик ва нафосат қоида-ларини (мезонлари, баҳоларини) ифодалаши бнлан боғлиқ-дир. Гўзаллик ва хунукликнинг мазкур маданиятда таркиб топган шакллари, типлари ва образлари (устун даражада -санъат соҳасида, шунингдек турмуш ва меҳнат сохасида, дин, мафкура, сиёсат, ахлоқ, ҳуқуқ ва бошқаларда) норматив аҳамият касб этиб (ижобий ва юксак ёки, аксинча, салбий ва тубанлик намунаси ҳамда мисоли сифатида), кишилар-нинг ҳис-туйғулари, дидлари, тасаввурлари, хатги-ҳаракат-лари ва ўзаро муносабатларига, уларнинг бутун шахсий ва умумий турмуш тарзига жиддий тарбиявий ҳамда тартибга солувчи таъсир кўрсатади. Эстетик маъқулланган дидлар, қадриятлар, идеаплар, шакллар ҳамда намуналар, (ижтимо-ий ҳаётнинг барча соҳаларида, шу жумладан ҳуқуқий ҳаёт соҳасида) шаклланган маданият доирасида ўзига жалб этув-чи ва кўлам сифатида бошқа ижтимоий нормаларнинг мав- жудлиги ҳамда амалга ошиши шаклларига, ижтимоий-нор-матив тартибга солишнинг бошқа турлари мавжуд бўлиши усулларига таъсир кўрсатувчи «гўзаллик мақцош»дир. Ахлоқнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у индивидлар-нинг мустақил нуқгаи назарини, уларнинг нима эзгу ва нима ёвуз эканлиги ҳақида, инсон хатги-ҳаракатлари, ўзаро му-носабатлари ва ишларидаги бурч ва виждон тўғрисида эркин ва онгли кдрор қабул қилишини ифодалайди. Ахлоқ прин- ципи - индивиднинг ўзига ва бошкдларга, оламга ўз муноса-батини, ўз богиний ва зохирий хулқ-атворини мустақил бош-қариши принципидир. Этика ҳоднсаларида нккв жиҳат зоҳир бўлади: 1) шахсий жиҳат (индивиднинг мустақиллиги ва унинг томонидан ах-лоқий хулқ-атвор қоидалари ҳамда ахлоқий баҳрларнинг онг-ли асосланиши); 2) объектив, шахсга боғлиқ бўлмаган жи-ҳат (мазкур маданиятда, ижтимоий гуруҳда, жамоада шакл-ланган ахлоқий даъватлар, қадриятлар ва инсоний муноса-

батлар шакллари ҳамда нормалари). Кдйд этилган жиҳатлар-дан биринчиси ахлоқ тавсифига, иккинчиси ахлоқийлик тав-сифига тегашлидир. Ижтимоий гуруҳлар, жамоа ва умуман жамият ахлоқи тўғрисида гапирилганда, моҳият эътибори билан ахлоқийлик (гуруҳий ва умумижтимоий ахлоқ, қараш-лар, муносабатлар, нормалар ва кўрсатмалар тўғрисида) сўз боради. Этика муносабатлари соҳасида ахлоқ индивид хулқ-атво-рининг бошқарувчиси, унинг ижтимоий турмушда ва ижти-моий муносабатлардаги иштирокининг англанган, мустақил асосланган усули сифатида майдонга чиқади. Ахлоқий нор-малар хулқ-атворнинг ташқи бошқарувчилари сифатида амал қилади. Индивид жамоавий ахлоқий тасаввурлар, қадрият-лар, нормаларни ўзининг ички бошқарувига қабул қилган, ўзлаштирган ва айлантирган ҳолларда ҳамда ўз хулқ-атвори-да уларга амал қилган тақцирда ҳар иккала тартибга солувчи - маънавий ва ахлоқий бошқарувчининг қовушиши ва кели-шиши содир бўлади. Корпоратив нормалар, яъни жамоат бирлашмалари ва кор- порациялар томонидан қабул қилинадиган нормалар ижги-моий нормаларнинг алоҳида тури ҳисобланади. Жамоат бир-лашмасининг (сиёсий партия, касаба уюшмаси, ижтимоий фаолият органи ва бошқаларнинг устави ҳамда бошкэ ҳуж-жатларида мустаҳкамланган) нормалар' (раҳбар органларни шакллантириш тартиби ва уларнинг ваколатлари, уставга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тартиби, бирлашма аъзо-лари ва қатнашчиларининг ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлари ва бошқалар тўғрисидаги) фақат мазкур жамоат бирлашмаси аъзшари ҳамда қатнашчиларига татбиқ этилади ва фақат улар учун мажбурийдир. Ушбу корпоратив нормаларнинг бузили-ши ташкилот уставида назарда тутилган тегишли санкция-лар (огохдантириш, ҳайфсандан тортиб ташкилотдан чиқа-ришгача) қўлланилишига олиб келади. Корпоратив нормалар (ўз тартибга солувчи аҳамияти, ҳаракат қилиш соҳаси, мулжаллангандар доираси ва бошқаларга кўра) - ташкилот ички хусуснятига эга бўлган 1уруҳли норма-лардир. Уларда ҳуқуқ ялпилик ва умумаҳамиятли қийматга эга, қонун эса умумий мажбурий бўлмайди.

Корпоратив нор- малар моҳиятан жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқ ижодкорлиги маҳсули эмас, балки бор-йўғи фуқароларнинг бирлаш мадаги конституцнявий ҳуқуқларини амалга ошириш ва улардан фойдаланиш шакли ва услубидир, бунда жамоат бирлашмаларининг ташкил этилиши ва уларнинг фаолияти, шу жумладан уларнинг норма ижодкорлиги ҳуқуқ ва ижтимоий муносабатлар ҳуқуқий шаклларининг умумий талабларига мувофиқ қонун асосида ва унинг (ҳуқуқий тенглик, ихтиё-рийлик, ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ўзаро алоқаси принци-пига ва бошқаларга риоя қилиш) доирасида амалга ошири-лиши керак. Ушбу барча ижгимоий тартибга солувчилар (ҳуқуқ, ахлоқ, ахлоқийлик, дин ва бошқалар) нормативдир ва барча ижтимоий нормаларнинг ўзига хос санкциялари (чоралари) иавжуд. Ушбу санкцияларнинг ўзига хослиги моҳнятан турлича бўлган ижтимоий нормаларнимг, ижтимоий тартибга солишнинг ҳар хил типлари (ва шакллари)нинг объектив табиати ва ху-сусиятлари билан белгилангандир. Шундай қилиб, ушбу муаммони легистлар талқин қилга-нидек, санкцияларнинг хусусиятлари ижтимоий нормалар (ҳуқуқ, ахлоқ, дин ва бошқалар) фарқининг асос белгиси бўлмай, балки, аксинча, ижгамоий нормалар ҳар хил турла- рининг табиатан объектив бўлган муҳнм фарқлари, ўзига хос хусусиятлари улар бузилганлнги учун кўриладмган чоралар ху-сусиятинн ҳам белгилаб беради. Ижтимоий нормалар муайян турининг ҳамда нормалар-нинг ушбу турини белгиловчи, санкцияловчи ва ҳимоялов-чи ижтимоий ҳокимият тегашли турининг моҳият ҳамда ту-шунча бўйича бирлиги ижтимоий нормалар бирон-бир ту-рига оид санкциянинг ўзига хослигида намоён бўлади. Ҳар қандай (ахлоқий, диний, давлат ва бошқа) ижтимоий ҳокимият - (руҳий ёки жисмоний) кучни ташкил этиш ҳамда ушбу ижтимоий бирликда (гуруҳда, бирлашмада, жамиятда ва ҳ.к.) ижтимоий муносабатлярни бошқариш учун тегншли ра-вшпда мажбурлапгаи

қўллапшинг муайян норматив тартибидир. Бундай норматив тартиб хусусиятлари тегишли ижтимоий (ахлоқий, диний, ҳуқуқий ва бошқа) нормаларнинг ўзига хослиги билан белгиланади. Тегишли ижтимоий нормаларга риоя этишга мажбур қилишнинг ва улар бузилганлиги учун жазолашнинг бундай ижтимоий-ҳукмли шакллари ушбу нормалар санкцияси ҳисобланади. Нормаларнинг ҳар бир турининг ўзига хос сан-кциялари бор: ахлоқий нормаларга - ахлоқий санкциялар (ахлоқсизларча хатги-ҳаракатларни ахлоқий қоралаш ва бо-шқалар), диний нормаларга - диний жазо беришнинг ҳар хид турлари (черковга ихлос уйғотишдан тортиб черковдан чиқаришгача ва бошқалар), ҳуқуқий нормаларга - давлат (дав-лат-ҳуқуқий) санкцияяари ва бошқалар хосдир. Ҳуқуқнинг ўзига хослиги, унинг объектив табиати айни вақтда РСКТИМОИЙ нормаларнинг бошқа турлари ҳамда иж-тимоий тартибга солиш бошқа типларидан фарқи расман тенглик принципида ифодаланган. Қонун санкциясининг ўзига хослигини (унинг умумий мажбурийлигини, давлат томонидан ҳукм билан мажбур этилишини ва бошқаларни) тенглик, эркинлик ва адолатлиликнинг умумий ва зарур шакли бўлган ҳуқуқнинг айнан объектив ўзига хослиги бел-гилаб беради. Лекин ҳуқуқнинг бундай ўзига хослигини, унинг фаркланувчи муҳим хоссалари ва тавсифларини рас- ман-ҳукм бштан мажбурлаш белгиламайди ва юзага келтир-майди. Ушбу мантиққа кўра ижтимоий ҳокимиятнинг (ва унинг томонидан ўрнатилган нормаларнинг) бошқа турла-ридан фарқ қилган ҳолда, давлат ҳокимиятинилг суверен характерини (бинобарин, давлат томонидан ўрнатилган нор-маларнинг умумий мажбурийлигини, уларнинг мажбурлаш воситалари билая таъминланганлигини ва бошқаларни) ай-нан давлатаинг ҳуқуқий табиати белгилаб беради. Либертар-юридик назария ҳам легизмга, ҳам ҳуқуқнинг ахлоқ, ахлоқийлик ва ғайриҳуқуқий ижтимоий нормалар-нинг бошқа турлари билан аралаштириб юборишга қарши қаратилган. Ушбу ўривда либертар-юридик назарияга мувофиқ, расман тенгляк, эркинлик ва адолат ахлоқ, ахлоқийлик, дин ва

ҳоказоларнинг эмас, аннан хуқуқшшг объектив, муҳим хос-сасн эканлигяни яна бир марта эслатиб ўтишга тўғри келади. Легизм каби юснатуралшм ва ҳуқуқ тўғрисидаги бошқа ҳар хил маънавий (ахлоқий, диний ва бошқа) таълимотлар ҳуқуқнинг айтаб ўтилган муҳим хоссаларининг ҳуқуқий та биатини инкор этади, масалан, адолат, эркинлик, тенглик талабларини маънавий, ахлоқий, диний талаблар деб ҳисоб-лайди, шунинг учун ҳам буни таъкидлаб ўгаш муҳим. Ҳуқуқнинг бошқа ижтимоий нормалар билан ўзаро муносабати Тенглик, ҳуқуқ принципи бўлгани ҳолда, ижтимоий нор-маларнинг барча бошқа (ноҳуқуқий) турлари, ижтимоий тартибга солишнинг бошқа барча типлари нуқгаи назари-дан, албатга, муҳим аҳамиятга эга, бироқ (унинг моҳияти шунда!) уларнинг ўз принципи сифатида муҳим аҳамиятга эга бўлмайди. Ижтимоий нормаларнинг ҳар хил турлари (ҳуқуқ, ахлоқ, дин ва бошқалар) ўз табиатини, ўзига хослигини, моҳшгги-ни ва тушунчасини акс эттирувчи ўзига хос принципларга эга. Шундай экан, ижтимоий нормалар ҳар хил турлари-нинг, турли ижтимоий тартибга солувчиларнинг нисбати (алоқаси, ўзаро муносабати, зидлиги, кураши ва бошқалар) - ҳар хил принциплар нисбатндир. Ахлоқ, ахлоқийлик, дин, эстетика ва бошқалар тенглик принципи билан (унинг у ёки бу тарзда намоён бўлиши ва қийматида) ўзаро муносабатда аслида ҳуқуқий асос ва прин-ципга боғлиқ бўлади. Бинобарин, бундай ўзаро муносабат-нинг икки ўзаро боғлиқ жиҳативи ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) мазкур ҳуқуқий принципга тегишлича ахлоқий, диний, эстетик ва ҳоказо муносабат (тушуниш, идрок этиш, баҳо-лаш, даъво қилиш, қўлланиш) ва 2) ҳуқуқий тенглик прин-ципининг ўзига хос хусусиятларини (расман ялпи тенг ўлчов, эркинлик, адолат) хисобга олган ҳолда ҳуқуқда

мазкур (ах-лоқий, диний ва ҳоказо) муносабат-даъвонинг эътироф эти-лиши ва ифодаланиши. Биринчи жиҳатда биз ҳуқуқни (ҳуқуқий тенгликни) анг-лашнинг ахлоқий, диний ва ҳоказо шаклларига ҳамда улар-ни ҳуқуқий эътироф этишга бўлган муайян даъволарга дуч келмоқдамиз. Маънавий ҳуқуқ, ахлоқий ҳуқуқ, диний ҳуқуқ ва ҳоказоларнинг ўтмишдаги ҳамда замонавий ҳар хил та-саввур ва концепцияларининг боиси мана шунга бориб тақалади. Иккинчи жиҳатда сўз ҳуқуқий даъвонинг ушбу турларини англаш ва ифодалашнинг ҳуқуқий шакли тўғрисида бормоқ-да; бунга ахлоқ, дин, эстетика ва бошқа соҳаларда одамлар-нинг ҳуқуқ ҳамда эркинликлари ҳуқуқий эътироф этшшши ва мустаҳкамланиши (бинобарин, ҳуқуқий тенглик принци-пи амал қилиши соҳасига жалб этилиши)нинг кўп қиррали, тарихан ўзгариб турадиган йўналишлари, шакллари ва усул-лари киради. Ҳукуқий тенглик принципининг маънавий ҳаёт ушбу со-ҳаларига ёйилиш характери ва шакллари, одамларнинг те-гишли сўровлари ҳамда манфаатларини ва уларни зарур да-ражада қондириш шартларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш усул-лари ҳуқуқ ва эркинлик тараққиётининг тарихан эршиилган даражасининг, ижтимоий онг шакллари ва ижтимоий тар-тибга солиш турлари ривожланишининг муҳим тавсифлари сирасига киради. Ҳуқуқ ҳукмронлиги принципини қарор топтириш учун ҳам маънавий шахс, ҳам эркин, мустақил ва автоном субъект сифатидаги инсон эркинлигининг юридик аҳамиятга эга бар-ча жиҳатлари ижтимоий ҳаётнинг ҳамма (маънавий, ахло-қий, эстетик, диний ва ҳоказо) соҳаларида қонун йўли би-лан эътироф этилиши, мустаҳкамланиши ва химоя қилини-ши зарур. Ҳуқуқнинг ижтимоий нормалар бошқа турлари билан нисбати ва ўзаро муносабати муаммосига ахлоқ, ахлоқий-лик, дин ва ҳоказоларнинг ҳуқуқий талабларини ва ушбу талабларни қондиришнинг муқобил (ҳуқуқ спецификасига ва ҳуқуқий тенглик принципи мазмунига мувофиқ келувчи) ҳуқуқий типлари, усуллари ва шаклларини ҳисобга олган ҳодда, юридик ёндашиш ҳар хял ижтнмоий тартибга солув-чиларнинг ҳуқуқий мезон

бўйича муайян тизимли ўзаро мувофиқлигинн ва бирлигнни барча тартибга солувчиларнинг (ҳам-да ижтимоий нормалар турларияинг) ягона, ялпи ва умумаҳа-миятли ҳуқуқий асос бўйича эркин амал қнлипш прннцшш нуқ-таи назарвдан таъминлайди. Ижтимоий нормалар ҳар хил (ахлоқ, ахлоқийлик, дин ва бошқа) турлари ривожланганлиги, мустақиллиги ва бир-биридан табақалашганлиги шароитида уларнинг биргаликда мавжуд бўлиши ва амал қилишини мувофиқлаштиришнинг айнан ҳуқуқий принципи ушбу хилма-хнл ижтимоий нор-маларни (ва тартибга солувчиларни) муайян тизимда бир лаштиришга қодирдир. Ҳуқуқнинг бутун соционорматив тизимдаги белгиловчи аҳамияти тарихий жиҳатдан ижтимоий ва маънавий ривожланишнинг шундай даврига (айнан - буржуа даврига) мос келадики, бунда ижтимоий онг тизимида ҳуқуқий онг (юридик дунёқараш) етакчи рол ўйнай бошлайди, илгари бундай ролни мифология (соционорматив тартибга солувчининг қарор топиши даврида), сўнг дин (қадимги даврда ва ўрта асрларда), сўнгра, Янги даврда эса - ахлоқ ва сиёсат ўйнаган эди. Ижгимоий онг турли шакллари ва тегишли равишда ижтимоий нормалар (ҳамда тартибга солувчилар) ҳар хил турлари етакчилик ролининг бу тариқа тарихий алмашиниши, давлат ва унинг қонунлари (позитив ҳуқуқ) тўғрисидаги тасаввурларнинг илгарилаб борувчи юридиклашуви жараёнида ҳам кўзга ташлайди. Ҳуқуқнинг турли теологак, ахлоқий, маънавий ва ҳоказо талқинларининг яққол кўриниб турган камчиликлари ижтимоий нормалар (ҳамда тартибга солувчилар) ҳар хил турларининг аралаштириб юборилишцдан, ҳуқуқнинг ўзига хослиги инкор қилинишадан, ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги таълимот теологияга ва этикага боғланишидан, ҳуқуқнинг диний ёки этикавий феноменлар билан алмаштирилишидан, амалдаги ҳуқуққа (қонунга) ва давлатга муқобид бўлмаган (ноҳуқуқий) талаблар қуйилишидан ва бошқалардан иборатдир.

Ҳуқуқ гўё маънавий, ахлоқий бўлиши кераклиги ҳақидаги янглиш тасаввур кенг ёйилганича қолмоқда (ҳуқуққа нисбатан бундай этикавий талабларда ахлоқ ва ахлоқийлик, қоидага кўра, бирхиллаштирилади). Бироқ бундай талаб, агар у ахлоқ (ёки ахлоқийлик)нинг қонуний ҳуқуқий талабларини қондиришнинг биз томонимиздан кўриб чиқилган ҳуқуқий усули доирасидан ташқарига чиқса, мохият эътибори билан ҳуқуқ ҳуқуқ эмас, балки ахлоқ бўлиши, қонуннинг (позитив ҳуқуқнинг) мазмуни ҳуқуқий эмас, балки ахлоқий бўлиши кераклигини англатади. Ҳуқуқни бундай ахлоқий тушуниш нафақат хуқуқнинг, балки ахлоқнинг ҳам моҳиятини муқаррар бузади, чунки ҳуқуқнинг ахлоқлаштирилиши, муқаррар равишда, ахлоқнинг юридиклаштирилиши билан бирга кечади. У ҳолатда ҳам, бу ҳолатда ҳам ҳуқуқ ва ахлоқнинг мазмуни ва аҳамияти ихтиёрий белгиланади. Ҳуқуқ ва давлат тўғрисидаги ҳар хил маънавий (ахлоқий) таълимотларда ҳуқуқ ва қонунни (позитив қонунни) фарқлаш ахлоқ ва қонунни фарклаш билан алмаштирилади. Ҳуқуққа нисбатан ахлоқий ёндашув, нари борса, унинг маънавий талқин қилиниши ва баҳоланиши орқали ахлоқан «тўғри» ҳуқуқнинг, яъни ахлоқий қонун (ахлоқий позитив ҳуқуқнинг) ва ахлоқий давлатнинг ахлоқан асосланиши ва оқланишига олиб келади. Аслида эса, изланган ҳақиқат ва назарий ривожлантирилган юридик ёндашувнинг мақсади айнан ҳуқуқий қонун ва ҳуқуқий давлат ҳисобланади. Унинг ютуқлари ҳуқуқнинг ижтимоий нормалар тизимидаги ўзига хослигини ва давлат ҳокимиятининг ижтимоий ҳокимият бошқа турлари билан муносабатдаги ўзига хослигани аниклаш ва ҳисобга олишни талаб этади. Ҳуқуқий давлат: тарих ва ҳозирги замон Эркин кишилар оммавий ҳокимиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий шакли бўлган ҳар қандай давлат (у ёки бу халқнинг ижтимоий-тарихий

тараққиётининг тегашли босқичида унда ҳуқуқ ва ҳуқуқий маданият ривожланганлигига кўра), деспотизмга зид равишда, ҳуқуқий давлатдан иборат бўлади ва ўзининг мана шу ҳуқуқий мазмуни ҳамда таърифи билан ўтмишдаги ва ҳозирги ҳуқуқ фалсафаси ҳамда юриспруденция предметига киради 1 . Ҳозирги маънодаги ҳуқуқий давлат эса - ҳуқуқий маънода ривожланган давлатнинг алоҳида концепцияси ва конструкциясидир. Унинг пайдо бўлиши ва қарор топиши ижтимоий-тарихий жиҳатдан буржуа либерал-демократик тузумнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, буржуа фуқаролик жамияти ва оммавий ҳокимиятни ташкил этишнинг буржуача конституциявий-ҳуқуқий шакллари шаклланиши билан боғлиқдир. Шундай қилиб, ҳозирги маънодаги ҳуқуқий давлат деганда мохият эътибори билан конституциявий расманлаштирилган либерал-демократик ҳуқуқий давлат назарда тутилади. Ҳозирги тушунчадаги бундай ҳуқуқий давлатнинг фарқ-ли белгиларига камида қуйидагилар тегишлидир: инсон ва фуқаронинг хуқуқ ҳамда эркинликларининг конституциявий эътироф этилиши ва ҳимоя қилиниши (одатда, инсоннинг туғилганидан бошлаб умумэътироф этилган муайян ажралмас асосий ҳуқуқпари ҳамда фуқаронинг кенг ҳуқуқлари доираси мустаҳкамланиши шаклида); амалдаги ҳуқуқ тизимида ҳуқуқий қонуннинг устунлиги принципининг конституциявий мустаҳкамланиши; суверен давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ҳокимият, ижро этувчи ҳокимият ва суд ҳокимиятига ажратилиши принципи асосида ташкил эти-лиши ва фаолият кўрсатиши. Мазкур аломатлар мазмунига замонавий ҳуқуқий давлатнинг: ўзаро боғлиқ уч таркибий қисми (назария ва амалиёт элементи): гуманитар- ҳуқуқий (инсон ва фуқаронинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари), норматив- ҳуқуқий (амалдаги ҳуқуқ манбалари тизимининг конституциявий мустаҳкамланиши шаклида ҳуқуқ ҳукмронлик қилиши) ва институционал- хуқуқий қисми (ҳокимиятларни аж-ратиш ҳамда уларнинг ўзаро ҳамкорлиги

тизими, шу жумла-дан уларнинг бир-бирини ўзаро тийиши ва бир-бирига посангилиги) мувофиқ келади. Ҳуқуқий давлатчилик ғоясининг шаклланиши ва ривожланиши Жамиятда давлатни оммавий ҳркимият ташкил этилишининг ҳуқуқий шакли сифатида фалсафий-ҳуқуқий англаш узоқ ва ибратли тарихга эга. Ҳуқуқий давлатчилик (унинг ривожланмаган, сўнгра эса анча ривожланган шакллари) ғоясининг ушбу тарихи замонавий ҳуқуқий давлат концепцияси, янгилиги ва фарқли хусусиятларига қарамай, ҳуқуҳий давлатчиликнинг ўтмиш гояларининг умумий ўзаги ва назарий асоси бўйича шаклланганини кўрсатади. «Ҳуқуқий давлат» (Rechnsstaat) терминининг ўзи анча кейин - XIX асрнинг дастлабки ўтгиз йилида немис юридик адабиётида (К.Т.Велькер, Р.фон Моль ва бошқалар асарларида) шаюшанди ва қарор топди 1 . Кейинчалик мазкур термин Европа адабиётида, шу жумладан инқилобгача бўлган Россияда кенг ейилди. Россияда ҳуқуқий давлат назариясининг таниқяи тарафдорлари орасида Б.Н.Чичерен, Б.А.Кистяковский, П.И.Новгородцев, П.А.Покровский, В.М.Гес-сен, Н.И.Палиенко ва бошқалар бор эди. Инглиз тилидаги адабиётда бу терминдан фойдаланилмайди - «ҳуқуқни бош-қариш» (rule of Law) термини маълум даражада унинг экви- валенти ҳисобланади. Бироқ гап терминда ва унинг қаерда пайдо бўлганлигида эмас, албагга. Ҳуқуқий давлатчиликнинг (Д.Локк, Ш.Л.Монтескье, Д.Адамс, Д.Меднсон, Т.Жефферсон, И.Кант, Г.В.Гегель ва бошқаларнинг асарларида ишлаб чиқилган) назарий концепциялари янгилигига қарамай, ўтмиш тажрибасига, аввалги ижтимоий, сиёсий ва ҳуқуқий назария ҳамда амалиётга, тарихан шаклланган ва синовдан ўтган умуминсоний қадриятлар ва инсонпарварлик анъаналарига таянди.

Бу жиҳатдан қадимги Греция ва Римнинг сиесий-ҳуқуқий ғоялари ва институтлари, демократия, республиканизм ва ҳуқуқ-тартиботнинг антик тажрибаси, ҳуқуқий давлатчилик тўғрисидаги назарий тасаввурлар, сўнгра эса бу борадаги амалиёт шаклланишига сезиларли таъсир кўрсатди. Ҳуқуқий давлатнинг кейинги назариясига антик таъсирнинг турли жиҳатлари сиёсий муносабатларнинг ҳуқуқий жиҳатдан бавосита зуҳур топиши ва шаклланиши масаласида гурухларга бўлина борди. Ушбу масалаларга, энг аввало, полис (антик шаҳар-давлат) тузилишининг, унинг ҳокимияти ва қонунларининг адолатлилиги, давлатнинг ҳар хил органлари ўртасвда ваколатларнинг оқилона тақсимланиши,давлат ва фуқаронинг ўзаро муносабатларини ташкил этишда полис турмушида қонуннинг ролини белгилаб берувчи бошқарувнинг тўғри ва нотўғри шаклларини фарқлаш, ҳуқуқ ва қонуннинг ўзаро муносабати, бошқарувнинг ҳар хил шакллари таснифи ва тавсифи мезони бўлган қонунийликнинг аҳамияти ва бошқалар киради. Антик муаллифлар (Солон, Платон, Сократ, Аристотель, Полибий, Цицерон ва бошқалар)нинг мазкур муаммоларга оид ғоялари Янги замонда ҳокимиятнинг бўлиниши ва ҳуқуқий давлат тўғрисидаги таълимотларга сезиларли таъсир кўрсатди. Ҳокимиятнинг бўлиниши тўғрисидаги илк буржуа концепцияларида (Локк, Монтескье ва бошқалар) гап, энг аввало, монарх ҳокимиятини ҳуқуқий чеклаш, монархиянинг ундаги ҳокимият жамиятнинг турли ижтимоий табақалари (монарх, зодагоняар ва учинчи табақа) ҳамда ҳокимиятнинг ушбу табақалар манфаатларини ифодаловчи давлат-ҳуқуқ институтлари ўртасида тақсимланадиган конституциявий-ҳуқуқий шакли тўғрисида боради. Конституциявий монархия ва ҳокимиятнинг бўлиниши тарафдорлари бўлган буржуа мутафаккирлари (Локк, Мон-тескъе, Кант, Гегель ва бошқалар) нуқгаи назарининг мухим янгилиги, жумладан, улар антик муаллифлардан фарқ қилган ҳолда, Монтескье сўзлари билан айтгақда,

сиёсий эркинлик муаммосини ҳам давлат тузумига, ҳам алоҳида шахсга, фуқарога нисбатан кўриб чиқа бошлашганидан иборатдир 1 . Сиёсий эркинлик муносабатларининг уч ҳокимият (қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти)нинг бўли-ниши ҳуқуқий (ва конституциявий-ҳуқуқий) расманлаштирилишида ифодаланадиган биринчи жиҳати фуқаролик эркинликлари ва ҳуқуқлари эркинлиги, шахс хавфсизлигининг иккинчи жиҳатини таъминлашнинг зарур институциявий-ташкилий шакли сифатида амал қилади. Ушбу икки жиҳат бирга қўшилмаса, сиёсий эркинлик нотўлиқ, нореал ва таъминланмаган бўлади. Бу жиҳатдан инсоннинг табиий (туғилган пайтидан бошлаб ва ажралмас) ҳуқуқ ва эркинликлари тўғрисидаги таълимот муҳим аҳамиятга эга бўлди. Илк буржуа мутафаккирларининг, энг аввало, инсоннинг ажралмас ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда ҳокимиятнинг бўлиниши тўғрисидаги таълимоти ҳуқуқий давлатчилик ҳақидаги кейинги назарий тасаввурларгагина эмас, балки конституциявий қонунчиликка ва давлат- ҳуқуқ амалиётига ҳам сезиларли таъсир кўрсатди. Ушбу таъсир, масалан, Англиянинг конституциявий-ҳуқуқий ҳужжатларида, АҚШнинг 1776 йилги Мустақиллик декларациясида, АҚШнинг 1787 йилги Конституциясида, Франциянинг 1789 йилги Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларациясида, умуман бир қанча бошқа ҳуқуқий ҳужжатларда ёрқин намоён бўлди. Жумладан, АҚШнинг 1776 йилги Мустақиллик декларашясида «барча одамлар тенг яратилганлиги ва уларнинг барчасига парвардигор томонидан ажралмас баъзи хуқуқлар берилган»лиги, «ҳаёт, эркинлик ва бахтга интилиш ўшалар сирасидан» эканлиги 1 биринчи бор расман-давлат тартибида эътироф этилди ва мустаҳкамланди, Франциянинг 1789 йилги Декларациясининг 16- моддаси ҳам кўриб чиқилаётган мавзу жиҳатидан эътиборлидир. Унда бундай дейилади: «Ҳуқуқ кафолатлари таъминланмаган ва ҳокимият бўлинмаган жамият Конституцияга эга бўлмайди» 2 . Декларациянинг 5- модцаси ҳам катга қизиқиш уйғотади: «Қонун фақат жа-мият учун зарарли бўлган қилмишларни тақиклашга ҳақлидир. Қонун билан тақикланмаган

барча нарсага йўл қўйилади ва ҳеч ким қонунда кўрсатилмаганни қилишга мажбур этилиши мумкин эмас» 3 . Мазкур ҳуқуқий принцип биринчи марта ушбу Декларацияда мустаҳкамланган. Ҳуқуқ ва давлатнинг тарихнй шакллари типологияси Ҳуқуқ ва давлатнинг тарихан ривожланадиган шакл тузилмаларини (оммавий ҳокимиятнинг, яъни ҳуқуқий давлатнинг тегишли ҳуқуқий шакли сифатида) типларга ажраташ ҳар хил мезонлар асосида олиб борилиши мумкин. Ҳуқуқ ва давлатни одамлар эркинлигининг зарур шакллари сифатида, эркин индивидни эса ҳуқуқ субъекти ва давлат (давлат ҳокимияти) субъекти сифатвда либертар-юридик тушуниш ва талқин қилиш нуқгаи назаридан ҳуқуқ ва давлатни одамларни ҳуқуқ ва давлат (давлат ҳокнмняти) субъектларн снфатнда эътироф этишнинг ҳар хнл тарнхнй шаклларини белгнлаб бераднган мезонлар (асослар) бўннча типларга ажратиш прннципнал аҳамиятга эга. Бунда мазкур типология доирасида барча типдаги давлатлар шакли, яъни ҳар қандай давлат -ҳуқуқнинг тегашли типи ривожланганлигига кўра ҳуқуқий давлат эканлиги на-зарда тутилади. Шундай экан, бу жиҳатдан гап ҳуқуқий дав-латнинг (ривожланиш даражаси турлича бўлган ҳуқуқий дав- латларнинг) ҳар хил тарихий шаклларини типологиялаш ҳақида боради. Қадимги дунё давлатларида индивид (одамлар) эркин инсон ва шу билан бирга этник мезонлар бўйича давлат ва ҳуқуқ субъектидир. Чунончи, Афина демлари (уруғлари) аъзо-ларигана Афина ҳуқуқи субъекги бўлиши, фақат квиритлар (туб римликлар)гана Рим фуқаролик жамоаси (civitas) аъзоси, Рим фуқаролари ва Рим ҳуқуқи субъектлари (ius civile) бўлиши мумкин эяи. Қадимги давр ҳуқуқ ва давлати ўз типига кўра этннкдир. Ҳуқуқ ва давлатнинг асос қилиб олинган ушбу типи одамларни (этник асос бўйича) эркин одамлар ва эркин бўлмаган одамларга ажратишнинг

эътироф этилиши ва мустаҳкамланишининг зарур шакли сифатида намоён бўлади. Эркин одамларнинг эркин бўлмаган одамлардан фарқи айнан эркин одамлар ҳуқуқ ва давлат субъекглари, эркин бўлмаган одамлар (қуллар) эса - тегишлича, ҳуқуқ ва давлат объекти эканлигида ифодаланада ва мустаҳқамланади. Акс ҳолда ушбу фарқни ифодалаб бўлмайди. Қулчиликнинг бартараф этилиши ўрта асрларда табақавнй типдаги ҳуқуқ ва давлатнинг қарор топишига олиб келди. Бу ўринда одамлар эркинлигининг тараққиёти шундаки, эркинликнинг этник мезони (яъни бировларнинг эркинли-ги ва бошқаларнинг эркин эмаслиги) эркинликнинг табақа-вий мезонига ўрин бўшатиб беради. Ривожланипшинг ушбу босқичида (бунинг тарихий мисоли - Европа феодализми) қуллар йўқ ва шу маънода ҳамма эркин, бироқ ушбу эркинликнинг ўлчови ҳар хил табақалар вакилларида турличадир. Бунда эркинлик табақавий чеклашлар ва имтиёзлардан иборат. Ҳуқуқ ва давлатнинг бундай табақавий типида ҳар бир киши айнан муайян табақа аъзоси сифатида ҳуқуқ субъекги ва давлат субъекти ҳисобланади. Одамларнинг ҳуқуқ субъекти ва давлат субъекти эканяиги шароитида ички табақавий тенглиги табақалараро тенгсизлик - ҳар хил табақалар ва уларнинг аъзоларининг давлат-ҳуқуқий мақомлари тенг эмаслиги билан қўшилиб кетади. Феодализм бартараф этилиши билан бирга табақавий тузум ўрнига Янги замонда ҳуқуқ ва давлатнннг ннднвндуалн-стнк (ннднвндуал- сиёсий, индивидуал-фуқаровий) типн юзага келди. Давлат ва ҳуқуқнинг ушбу типида инсон янги, кенгроқ ва, айни вақтда индивидлардан иборат янада майдалашган мнллат маъносвда ўз мезони ва аҳамиятини йўқотган муайян этнос ёки табақанинг аъзоси сифатида эмас, балки мустақил сиёсий индивид (алоҳида фуқаро сифатида) ҳуқуқ ва давлат субъекти ҳисобланади. Ҳуқуқий ва сиёсий ҳамжамиятда аъзолик асосларининг хуқуқ ва давлат субъектлари сифатқда бундай индивидуаллаштирилиши ўрта асрлар феодализми инқирози ва табақавий бўлиниш бартараф этили-ши, хусусий ва

оммавий-сиёсий ҳаёт соҳаларининг аста-секин алохддалашуви жараёнида юз берди. Ҳуқуқнинг замонавий (ҳозирги вақгда реал-тарихий жиҳатдан охирги) типи ҳамда конституциявий жиҳатдан тегишли равишда расманлаштирилган либерал-демократик ҳуқуқий давлат (яъни ҳозирги маънодаги давлат) - бу икки хил: табиий-ҳуқуқий ва позитив-ҳуқуқий қисмларни ўзида қовуштирувчи аралаш (комбинацияланган) тип. Ҳуқуқ ва ҳуқуқий давлатнинг мазкур замонавий типини шартли равишда табиий-позитив (ёки гуманнтар-сиёсий) тип деб аташ мумкин, чунки у ўзида давлат ва ҳуқуққа бир-бирига анъанавий зид икки асос – табиий ҳуқуқий ва позитив-ҳуқуқий ёндашувларнинг муайян давлат-ҳуқуқий яхлитлиги (бир дав-латда мустаҳкамланган ва амал қилувчи ҳуқуқнинг ягона тизими шаклида) кўринишида прагматик сиёсий келишув ва бирликда мавжуд бўлиш натижасини ифодалақди. Мазкур типнинг муҳим янгалигини белгилаб берувчи табиий (табиий- ҳуқуқий, гуманитар) таркиби шундан иборатки, бунда инсоннинг муайян табиий ҳуқуқлари ва эркинлиги биринчи марта давлат тартибида мустаҳкамланади (расман-ҳукмли санкцияланади ва позитивлаштирилади), ҳуқуқ ва эркинликларга юридик (давлат-мажбурлаш) кучи бахш этилади ва уларнинг амал қилувчи ягона позитив ҳуқуқнинг бошқа барча манбалари олдида устуворлиги эътироф этилади. Инсоннинг конституциявий мустаҳкамланган табиий ҳуқуқ ва эркинликлари мазкур тип доирасида давлат учун мажбурийдир. У бутун позитив ҳуқуқнинг ва давлатнинг ҳуқуқий характерини белгилаб беради. Шу билан бирга табиий ҳуқуқнинг ҳуқуқ ва давлатаинг мазкур типи доирасидаги аҳамияти амалдаги позитив хуқуқ ягона тизимининг бошқа (инсоннинг рухсат берилган таби-ий ҳуқуқ ва эркинликларидан ташқари) манбалари мавжуд бўлиши туфайли чеклангандир. Ушбу манбалар фуқаронинг хусусий субъект бўлган инсон ҳуқукдаридан фарқ қилувчи оммавий-сиёсий субъект, давлатнинг аъзоси, ўзига хос оммавий-ҳукмрон

ҳуқуқ ва мажбуриятлар ифодачиси сифатидаги алоҳида хуқуқларини мустахкамлайди. Инсон ҳуқуқлари ва фуқаро ҳуқуқларининг бундай фарқланиши инсон инсон сифатида - бор-йўғи хусусий шахс эканлигини англатади: инсон фуқаро ҳуқуқларининг эмас, балки фақат табиий ҳуқукларнинг субъекти ҳисобланади. Оммавий-сиёсий шахс сифатидага фуқаро эса - инсоннинг табиий ҳуқуклари субъекти ҳамда мазкур давлат аъзосининг алоҳида оммавий-сиёсий ҳуқуклари субъектидир. Фуқаро-инсоннинг ҳуқуклари бу ўринда нофуқаро-инсон (хорижий шахс, фуқаролиги бўлмаган шахс) ҳуқуқларига нисбатан давлат-ҳуқуқий имтиезларни ифодалайди. Бундай имтиёзлар эркин одамларнинг айнан мазкур аниқ жами ҳаётининг муайян усули ва шакли сифатида ҳар бир давлат ва ҳуқуқнинг индивидуал характери билан изохданади. Эркин одамларнинг тарихан белгиланган муайян сиёсий-хуқуқий ҳамжамиятга тегашлилиги уларни алоҳида ом-мавий ҳуқуқ ва мажбуриятлар субъектлари сифатида белгилаб беради ва даражасини аниқяайди. Барча давлатларнинг (уларнинг ҳуқуқий тизимларининг) бундай индивидуаллиги ички ва ташқи муносабатларда давлатнинг суверенитетига ҳам асос бўлади. Умуман ҳуқуқ ва давлатнинг замонавий табиий-позитив типи, амалий ва назарий тусдаги муайян фазилатлари ва камчиликлари билан биргалиқда, табиий ва позитив хукуқ ўртасидаги, юснатурализм ва легазм ўртасидаги муайян муросани ифодалайди. Ушбу типнинг ички зиддиятлилиги (инсон ҳуқуқлари ва фуқаро ҳуқуқларининг фаркданиши мана шундан келиб чиқади) изчил (расман ҳокимият ва расман ҳуқуқ билан чекланмаган) табиий ҳуқуқ (стоикларнинг барча одамлар, ҳар бир киши фуқаро ҳисобланган ягона космополитик давлати типидаги) табинй давлатни тақозо этиши билан ҳам изохданади. Юснатурализм мохиятан фуқаронинг ҳар бир кишининг ҳуқуқ субъекти эканлигидан фарқ қилувчи алохида ҳуқуқ субъекти сифатида ҳам, инсоннинг табиий ҳуқукларини (ва умуман табиий ҳуқуқни) оммавий-сиёсий

ҳамжамият (давлат)нинг аъзолиги ҳуқуқидан маҳрум этилган фақат хусусий ҳуқуқ сифатида, фақат хусусий шахснинг ҳуқуқи сифатида умуман сиёсий чекланган талқини жиҳатидан ҳам инкор қилади. Шундай экан, юснатурализм ва легизмнинг принципиал зидлиги уларнинг ҳуқуқ ва давлатнинг замонавий типи учун бугунги кунда хос бўлган амалда муросали мавжудлик шаклларида ҳам сақааниб қолади. Ҳуқуқ ва давлатнннг қақд этнб ўтилган этвик, табақавий, инднвидуал-сиёсий ва табиий-позитив типлари ўзида ннсон эркннлнгинннг қадимги даврдан ҳозиргн давргача бўлган рнвожланншидаги тарихан бир-бири билан алмашадиган шакллари ва босқичларини ифодалайди. Эркинлик тараққиётининг давом этиши келажақда эркинликнинг норматив- ҳуқуқий ва институциявий-ҳукмрон ташкил этилишининг янги шаклларини, ҳуқуқ ва давлатнинг янги типларини келтириб чиқаради

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Каримов И. А. 10-11-13 жилдлар тўплами. Т. 2004-2005-2006 й. 2. Абдухолиқов С. “Ҳуқуқ фалсафаси ва юридик социология” Т. 1995 й. 3. “Ҳаёт ва қонун” Т. 2001 й. № 4-6 4. “ Давлат ва ҳуқуқ ” Т. 2001 й. № -1. 5. “ Тафаккур ” Т. 2003 й. №3

Похожие

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти

Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳуқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

Ҳуқуқ ва қонун. Тенглик, эркинлик ва адолатнинг ҳуқуқий синтези

XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари