Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти - Философия - Рефераты

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти Режа: 1. “ Умумий манфаат ” категорияси, унинг моҳияти, турли давралардаги талқини. 2. “Умумий манфаат” концепциясида манфаатлар мувофиқлаштириши. 3. “Умумий манфаат” “умимий ирода” , “барчанинг иродаси” тушунчаларининг фалсафий - ҳуқуқий таҳлили.

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий – ҳуқуқий ахамияти Умумин манфаатшнг табиий-ҳуқуқий концепцняси «Умумий манфаат» тушунчаси бутун Европа ижтимоий, сиёсий ва ҳуқуқий маданиятининг асхюий ғоялари ва прин-циплари жумласига киради. Ўрта асрларда қарор топган «Ьопит сеттипе» термининшгг ўзи биринчи марта римлик стоицизм тарафдори Сенека асарларида учрайди. Бироқ маз- кур тушунча моҳият эътибори билан қадимги юнон муал-лифлари (Демокрит, Платон, Аристотель вабошқалар), сўнгра Цицерон ва римлик ҳуқуқшунослар томонидан табиий-ҳуқуқий нуқгаи назардан ишлаб чиқилган. Ўрта асрлар ва Янги давр мутафаккирлари (Фома Аквинский, Гроция ва бош-қалар) умумий манфаат ғоясига катта эътабор берганлар. Қадимги юнон мутафаккирлари, айниқса, Аристотель томонидан «умумий манфаатжинг табиий-ҳуқуқий концеп-цияси шакпланишида муҳим роль ўйнаган бир қанча сер-мазмун қоидалар шплаб чиқилган. Масалан, Аристотель ўзи-нинг сиёсат тўғрисидаги таълимотида, сиёсат - инсон ва полис-давлатнинг олий манфаати тўғрисидаги фандир, деб қайд қилган эди (Этика). Аристотелнинг телеологик ёндашувида «олий манфаат» деганда, моҳиятан, кейинча-лик «умумий манфаат» деб атала бошланган манфаат назар-да тутилган. Аристотелга кўра давлат (полис) мулоқотнинг олий шаклидир, мулоқотнинг қолган барча шакллари (оила, қишлоқ) муомаланинг мана шу сиёсий шаклида ва кишилар турмушини ташкил этишда ўз такомилига етади. Инсоннинг сиёсий табиати генезиси давлатда (муомаланинг сиёсий шак-лида) якунланади ва инсон, Аристотелга кўра, ўзининг олий мақсадига (ҳаётий манфаатига) эришади. Давлат (полис) ва унда ифодаланган олий манфаат ҳамда адолат инсоннинг сиёсий табиати ифодаланиши ҳисобланади ва бу билан та-биий-ҳуқуқий характер касб этади. Аристотелнинг «олий манфаати» сингари, римлик муаллифлар (Цицерон, Сенека, рнмлик ҳуқуқшунослар, стоиклар)нинг «умумий

манфаати»нинг ҳам илдизи табиий ҳуқуққа бориб та-қалади ва табиий- ҳуқуқин адолат ифодаси ҳисобланади. «Уму-мий манфаат» (ёки «олий манфаат») ва унинг табиий-ҳуқуқий характерининг реал ибтидоси - инсоннинг объек-тив табиатидир, чунки у табиатан сиёсий мавжудот (Арис- тотель), ижтимоий мавжудот (римлик муаллифлар)дир. Ин-соннинг сиёсий ёки ижтимоий табиатанинг ушбу тавсифла-ри ушбу маънода бир хил мазмунга эга, чунки ҳар иккала ҳолда сўз социум (ҳамжамият) ташкил этилишининг сиё-сий (давлат) шароитида унинг барча аъзоларининг манфа- атлари ифодаланиши ва муҳофазаланишининг адолатли усули {табиий ҳуқуқ нуқгаи назаридан) ҳақида бормоқца. Мазкур ижтимоий-сиёсий ҳамжамият аъзоларининг уму-мий манфаати - бу ҳамжамият барча аъзоларннинг ҳар бир юшпшинг манфаати табиий-ҳуқуқий (бинобарин, умум адолат-ли) эътироф этнлшпн асосидаги манфаатидир. Барчанинг ва ҳар бир кишининг манфаати, табиий- ҳуқуқий моҳиятига кура, айни бир нарсанинг ўзидир. Умумий манфаатнинг бундай кон-цепциясини эътироф этиш, рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш учун объектив жиҳатдан (инсоннинг объектив ижтимоий-си-ёсий табиати туфайли) умумий ҳокимият (давлат) ва табиий ҳуқуқ ҳамда табиий-ҳуқуқий адолат талабларига мувофиқ ке-лувчи умумий мажбурий қонунлар зарурдир. Умумий манфа-атни ифодаловчи ва ҳимоя қилувчи давлат «халқнинг иши- ни» (гез рориН) ва айни вақгда «умумий ҳуқуқ-тартиботши (Цицерон) ифодалайди. Аристотель давлати (полиси)нинг та-биий-ҳуқуқий концепцияси билан ҳам аҳвол худди шундай. Табиий-ҳуқуқий талқин нуқтаи назаридан умумий ман-фаат, давлат ва қонунлар - инсоннинг ижтимоий (сиёсий) ва оқил мавжудот сифатида ақпий фаолиятни акс этгири-шининг зарур шаклларидир. Ушбу ўринда инсоннинг ижти-моийлиги, сиёсийлиги ва ақл-идрок билан иш тутиши мо-ҳият - эътибори билан бир-бирига мос келади. Инсоннинг оқилона тушунилган ижтямоийлиги (сиёсийлиги) - бу уму-мий маяфаат, давлат ва табиий ҳуқуқ талабларига мувофиқ бўлган қонунлардир.

Умумий манфаат концепиияси асосида ётадиган умумий ижтимоийлик (сиёсийлик) ва ақллилик мазкур ижтимоий (ва сиёсий яхлит)нинг аъзолари, мазкур «умумий ҳуқуқ-тар-тибот»нинг субъектлари сифатида одамларнинг эркинлиги ва тенглигини тақозо этади. Умумий манфаатнинг антик кон- цепцияси кишиларни эрюш ва эркин бўлмаганларга бўлиш-дан келиб чюдсдн. Эркин бўлмаганлар умумий манфаат, маз-кур ижтимоий-сиёсий умумийлик, давлат фуқаролари, «уму-мий ҳуқуқ-тартибот» субъектлари ва умуман ҳуқуқ субъект-лари доирасидан ташкдрида бўлган. Насронийлик эркинлик дини сифатида антик назария ва амалиётнинг ушбу туб ил-латини бартараф этишда ҳамда кишиларнинг умумий эр-кинлиги ва тенглигани қарор топтиришда умумбашарий та-рихий роль ўйнаган. Ушбу принципиал ҳолат табиий ҳуқуқ, умумий манфаат, адолат, давлатнинг тегишли насронийча ақидаларида ўз аксини топган. Умуний манфаатнинг либертар-юридик концепцияси Юридик либертаризмга мувофиқ, умумий манфаат ин-дивидуал манфаатларнинг расмий тенглик принципи бўйича эътироф этилиши ва амалга оширилишидир. Умумий ман-фаат концепциясида мазкур ҳамжамият аъзоларининг кўп жиҳатдан бир-бирига зид бўлган манфаатлари, даъволари ва хоҳиш-истакларини аниқлаш, мувофиқлаштириш, эъти-роф этиш ва ҳимоя кдлишнинг ҳуқуқий модели барча ҳуқуқий нормалар учун ягона ва тенг бўлган тенгликнинг умумий ўлчови нуқтаи назаридан мумкин бўлган ва йўл қўиилади-ган манфаат сифатида тақдим этилган. Бундай умумий ҳуқуқий норма нуқгаи назаридан ҳар хил шахсларнинг фа-қат юридик жиҳатдан мувофиқяаштириш мумкин бўлган тур-ли манфаатлари индивидлар манфаати ва умумий манфаат сифатида талқин қилиниши мумкин. Шундай қилиб, «ман-фаат» тушунчаси (индивидуал ва умумий), ҳар хил субъект-лар (юридик ва жисмоний шахлар)нинг ҳар хил манфаатла-ри, даъволари, хоҳиш- истакларини улар умумий ҳуқуқий нормага мувофиқ келадиган, ҳуқуқий

тақиклар ва йўл қўйиш-ларнинг ягона мезонларига жавоб берадиган, умумий ҳуқуқ-тартибот доирасида мумкин бўлган даражадагина ўз ичига олади. Шу маънода «иавфаат» тушунчаси - бу юрндик тавсиф-ланган манфаат (даъво, хоҳиш-истак ва бошқалар) дейиш мум-кин. Умумий манфаатнинг либертар концепциясига мувофиқ мазкур ҳамжамият аъзолариминг ўзаро бир-бирига зид бўлган мақсадлари, манфаатлари, хоҳиш-истаги ранг-баранглиги шароитида умумий муросага келишнинг ҳуқуқий йўли уму-мий хамда умумий мажбурий ҳуқуқий норманинг бошқари-лувчан тегишли вазиятининг топилиши, қарор топтирили-ши ва амал қшшшидан, яъни эркинлик ва адолатнинг бар-ча учун тенг бўлган расман тенглик принципи аниклашти-рилишидан иборатдир, Эркинликнинг (одамлар эркинлиги математикасинииг) объектив зарур шарти сифатидаги ҳуқуқнинг қиммати, жум-ладан, тартибга солишнинг ҳуқуқий типи, ҳуқуқий умумий-лик ва ҳуқуқий бирлик (бирлик ва мувофиқликка эришиш-нинг бошқа кўплаб тартибга солувчиларидан фарқ қилган ҳолда) эркин ва ривожланаётган ҳаётнинг зарур хоссаси, унинг ижодий асоси, бойлиги ва салоҳияти бўлган айрим субъектларнинг манфаатлари, даъволари, хоҳиш-истагида-ги тафовутларнинг инкор этилиши ва бартараф қилиниши-ни эмас, балки сақяаб қолинишини англатади. Умумий нанфаатда ифодаланган Умумий ҳуқуқнй асос – бу тафовутларнинг расман бирлиги, тафовутларни бирлашти-риб турадиган умумийликдир, яъни тенг эркинлик норма-сининг уларнинг барчаси учун (ва уларни ташувчи - субъек-тлар учун) умумий бўлган ушбу тафовутлар биргаликда мав-жуд бўлиши имконияти ифодаланган ўша умумий ҳуқуқий шакл ва норма, ўша умумий кўламдир. Бинобарин, умумий манфаат - алохдда олинган субъектлар манфаатлари, даъво-лари, хоҳиш-истаги, мақсади ва бошқалар тафовутининг инкор этилиши эмас, балки улар воқеъ бўлишининг умумий шартидир. Ҳуқуқ ҳаётни ўзига бўйсундирмайди, турли ман-фаатларни бирхиллаштирмайди, айрим субъектлар ирода эркинлигини тугатмайди ва ҳоказо, балки ушбу тафовутлар Зуҳур

топишининг барчага тенг, бир хилда адолатли ва эр-кин бўлиши учун зарур тартибни (нормалар, шакллар, кўлам-лар, институтлар, тартиботлар ва ҳоказолар)ни ифодалайди ва акс эттиради, холос. Бир-бирига сўзсиз зид бўлган ҳар хил ва низолашувчи мақсадлар, манфаатлар, хоҳиш-истаклар, даъволар ва бош-қаларнинг ҳақикрй мувофиқпиги ушбу тафовутларнинг ўзи-ни хам, уларни ташувчиларнинг эркинлиги ва ҳуқуқий субъектлигини ҳам эътироф этиш ва сақлаб қолиш шарти билан ҳуқуқ ва муайян ҳуқуқ-тартибот доирасидагина мум-киндир. Бунда ҳуқуқий муроса хусусий манфаатлар, хоҳиш-истак ва бошқаларнинг тафовутларини инкор этиш ҳисобига, бир хил хусусий манфаатларни бошқа хусусий манфаатларга ёки барча хусусий манфаатлар ва хохиш-истакларни жамият ва давлатнинг қандайдир алоҳида манфаати ёки алоҳида хо-ҳиш-истагига бўйсундириш йўли билан эмас, балки ушбу барча хусусий манфаатлар ва хоҳиш-истакларнинг ўз изни ва тақиқлари билан барча учун тенг бўлган эркинлик ҳамда адолат ўлчовини ифодалайдиган Умумий ҳуқуқий нормани (яъни хусусий манфаатлар ва хол^ш- истакларнинг ҳақиқатдан ҳам умумий хоҳиш-истаги ва умумий манфаатларини) шакллан-тиришда иштирок этшпн орқали эришилади. Хар хил манфаатлар ва хоҳиш-истакларни ташувчинарнинг умумий манфаати ва умумий хоҳиш-истаги - агар улар эркин бўлишни истасалар - барча ҳуқуқпар учун умумий мажбурий бўлган умумий ҳуқуқий нормани шакллантириш, карор топтириш ва уларнинг амал қилишидан иборатдир. Хусусий хо-ҳиш-истак эркин бўлиши учун улар эркинлигининг тенг ва бир хилдага адолатли шарт-шароитлари тўғрисидаги умумий норма зарур - агар уни умумий неъмат нуқгаи назаридан тушу-ниладиган бўлса, «умумий хоҳиш-истак» деб аталадиган хоҳиш-истакнинг мазмуни моҳият эътибори билан мана шундан ибо-ратдир. Ушбу концепцияда ҳуқуқ - бу энг кўп даражадаги эркин-лик учун энг кўп даражада зарур бўлган Умумий норматив шарт-шароитлардир, деган принципиал ҳолат ифодаланган. Бунда гап ички ёки халқаро ҳуьуқнинг амал қилиш соҳаси тўғрисида

боришидан қатьи назар, тегишли ҳуқуқий норманинг амал килиши доирасига кирувчи барча қатнашчилар учун эркинлик (хоҳиш-истак эркинлиги) назарда тутилади. Умумий фаровонлик эркин ва тенг субъектлар сифатида мазкур ҳамжамият барча аъзоларининг биргаликда турмуш кечиришлари ва муроса қилиб бирга яшашлари учун объек-тив зарур умумий шарт-шароитларни ифодалайди ва айни вақтда бу билан ҳар бир кишининг фаровонлигани ифода-лаш ҳамда ҳимоя қилиш учун умумий шарт-шароитларни ифодалайди. Ушбу концепцияда умумий фаровонлик ҳар бир кишининг фаровонлигидан ажратилмаган ва унга зид қўйил-маган. Мазкур ҳамжамиятнинг ўз ҳаётининг тегишли давлат-хуқуқий шакяларини тенглик, эркинлик ва адолат асосида ташкил этувчи аъзоларининг ўзи (ҳар бири алохдца ва бар-часи биргаликда) умумий фаровонликнинг бирламчи ва до-имий эгалари бўлади. Умумий фаровонлик концепцияси қамраб оладиган эр-кин ва тенг шахслар доираси тарихан (қадимги даврдан ҳозир-ги даврга қадар) ўзгариб турган, бироқ мазкур концепция ўзининг ҳар қандай вариантида ушбу доиранинг барча аъзо-лари учун умумий бўлган ҳуқуқий тенглик принципини, умуммажбурий ҳуқуқий қонунни, умумий ҳуқуқ-тартиботни тақозо этади. Умумий фаровонлик - бу эркин ва тенг ҳуқуқли субъектлар снфатида кшпилартшг нжгимонй-сиёснй ҳанжамиятини таш- ЕИЛ этишнинг ҳуқуқий тшшнинг мазмуни ва изланган натижа-сидир. Тарихий тажриба ва назария кишилар ҳамжамиятини ташкил этишвинг фақат мана шундай тапи ҳамда ҳамжами-ят ва унинг аъзолари манфаатларининг, яхлитнинг ва қисм-нинг, хусусийнинг ва оммавийнинг, индивидлар ва ҳокимиятнинг мувофиклаштирилиши одамларнинг эркинликла-ри ва ҳуқуқларига, инсон шахсининг қадр-қиммати ва қад-риятлари эътироф этилишига мос келади. Сўз моҳият эътибори билан тенглик, эркинлик ва адолатнинг ҳуқуқий принципи талабларига мувофиқ социумни, кишиларнинг хусусий ва оммавий муносабатларини ташкил этиш тўғри-сида

бормоқда.Одамлар турмушини ташкил этишнинг қолган барча (но-ҳуқуқий) типлари моҳият эътибори билан одамларнинг эрк-сизлиги ва ҳуқуқсизлиги, зўравонлик ва ўзбошимчаликка асосланган. Ҳуқуқ (ва тегашли ҳуқуқий давлат) - бу якка инсон ва умуман инсоният манфаати принципи ҳамда тартиби-нинг ўзидир.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Абдурахмонов Ф.Р. “ Мустақиллик ва миллий манфаатлар ” Т. 1994 й. 2. Ахмедова М. “ Основы философии ” Т. 1998 й. 3. Бобоев Х. Б. “ Постижение истории ” М. 1991. 4. Тихонравов “ Основы философии права ” М 1997 5. Давлат ва ҳуқуқ № 2001й 6. Ҳуқуқ –права № 3.-4 2004 й

Похожие

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

Дунёкараш ва унинг тарихий типлари. Фалсафий дунёкараш, унинг хусусиятлари ва тамойиллари

Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳуқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти

Тафаккур услуби, унинг моҳияти ва билишдаги аҳамияти