Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари - Философия - Рефераты

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Қадимги давр ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари Режа: 1. Қадимги Шарқда ҳуқуқни тушунишга диний – мифалогик ёндашув. 2. Қадимги Шарқда ҳуқуқнинг аҳлоқ билан таснифланиши. 3. Антик даврда ҳуқуқий фалсафий қ арашларни даврлаштириш масаласи.

ҲУКУҚ ФАЛСАФАСИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ Марказий Осиё мутафаккирлари таълимотида ҳуқуқ фалсафаси Ўзбекистонда ҳуқук, фалсафасига оид тамшмотлар ижтимоий- иқтисодий, сиёсий иа маданий жараёнлар бшшн узвий боғлик. ҳолда ривожланган. Хуқук, фалсафасшшнг илк намуналариии милоддан олдинги Шингинчи йилларда саклар, массагетларнинг Тўмарис, Спитамен, Зарин ва Широқ ҳақидаги афсоналарда учратамиз. Бу манбаларда яхшилик ва ёмонлик, адолат ва адолатсизлик, жасурлик ва фидойилик, шуиингдек жамиятнинг ижтимоий табақаланишига оид кўплаб муҳим фалсафий- ҳуқуқий ва ахлоқий гоялар олга сурилади. Маълумкн, ҳар қандай мшшатиинг шаклланиши миллий дав- латларнинг шакллана бошланиши билан бевосита боглиқ бўлади. Зардуштийлик ғояларида эса фақаггина соф флсафий, диний таълимотлар эмас, балки ижтимоий-хуқуқий муносабатларга бевосита алоқадор фикрлар ҳам ўз ифодасини топган. «Авестода кишиларни маънавий согломлиги, мехнат килиш зарурияти, фаровон турмуши, адолатли бўлиши, яъни жамият ҳаётида «ёмонлик буткул йуқотилиши, адолат эса гапаба қилмоги керак», ёки ҳалоллик. халқнинг келажаги учун муқимдир», деган муҳим ахлоқий, ҳуқуқий фикрларни кўплаб учратиш мумкин. Мазкур манбанинг ҳуқук фалсафасига оид муҳим яна бир жиқати шундаки, ҳалоллик факдггина сўзда эмас, балки амалда факатгина амалда эмас, балки тафаккур кшшш тарзида, инсоннинг ички дунёсида, эътикодида, унинг онгида бўлмоги керак. Зардуштийлик ҳуқуқ фалсафаси ҳақида гап кстгаида, шаҳар давлат маданиятининг асосий ва зарурий асосларидан бири бўлган ахлоқ ва унинг моҳиятига тўхтачиш чарурдир. Зардуштийлик таъли-мотида ахлоқий нормачар асосан у 1 ! катта туркумга булинган; а) до-но-яъни яхши маъносида, б) фикр-гужата, в) яхши сўз-гукта, г) хайрли иш-гваригга. «Авесто»да

ахлок,ий нормалар билап ижтимоий нормаларнинг бошқа турлари, хусусан ҳуқукий нормачар бир-бири бнлан узвий боғлиқ холда тахлил этилади. Умуман зардуштишшк таълимоти, айникса уиинг ахлок.ий гоялари жамият ҳаётида!'И ижти-моий негатив ҳодисаларни қоралайди. Жумладан, ўғирлик ва татон-тарсш килишни, бировларни мулкига хиснат қилиш ёки тажовўз кдлишни фақатгина ахдоқи!! жиҳатдми нотўғри деб ҳисобламай, балки, уларни ҳукуқий нормалар позициясидан хам жамият ҳаётига ёт ходисапар экаилиги таъкидпапади. Зардуштийлик таълимотида ҳуқуқ фалсафасининг яна бир муҳим жиқати ўз ифодасини топган. У ҳам бўдса, жамиятда кишилар томонидан содир этиладиган ноқо-иуний ҳатти-ҳаракатларнинг жазоланиши масаласқдир. Мазкур муаммони тахлил зтишда фақат ҳуқуқ нормалари билан чекланмао дан, инсоннинг ички руҳияти, унинг онги тафаккури, ахлоқий- тарбнявий томонларига эътиборни каратмок лозим. «Авесто»да мана шундай ғайриинсоний ҳаракатларнинг жазолаш турларига алоҳида эътибор зтилган. Ер ва сув манбаларидан ва умуман табнат инсон-ларга ииъом этган бойликлардан фойдаланиш, шунингдек, оила-никох муносабатларининг тартибга солувчи қоидалар, суд амалиёти ва бошқа ижтимоий-ҳуқуқий, диний ахлоқий муаммолар ҳам кенг ёритилган, Умуман олганда «Авесто»да х.укуқ фалсафаси асосан диний рухда талқин этилган бўлсада, яъни муайан ҳуқуқий ва ахлоқий нормалар штохий куч томондан бслгилаб берилган деган ғояга асос-ланган. «Авесто» ва унинг зардуштийлик фалсафаси «миллатнинг ўз-ўзини англаб ета бошлагани, турли туркий элатларнинг бир бутун халқ («будун») сифатида бирлашуви ҳаёт ва мамот масаласи юзага чиққанлаиги ушбу матнлар (яъни «Авесто» кўзда тутилмокда-Б.Т.) мазмунида аниқ ифодалангандир».' Кадимдан Эрон ва Марказий Осиёда мелоядан аввалги УИ-У1 асрларда зардуштийлик диний-фапсафий ҳуқуқий таълимоти кенг ёйилган эди. Унинг назарий асосини «Авесто» 1 ташкил этади. Инсон ҳақ ҳукуки, уни эркинлиги ва умуман инсон ҳаетининг мазмуни, ҳаёт ва улим, яхшилик ва ёмонлик каби муаммолар «Авесто»да ўз ифодасшш топади. Ўша даврда энг ноеб ҳуқуқиЙ,

фалсафий, диниЙ-ахлоқий ғояларни ватандошимиз Зардушт кайта ишлаб уларни яхлит қилиб бир китоб шаклига келтирган. Авестонинг энг муҳим тарки-бий қисмларидан бири бу. «Гота» бўлиб, унда ҳуқуқ фалсафасига оқд бир қатор фикрлар илгари сурилган. Жумладан ахлоқ ва одоб, жамиятдаги мавжуд ижтимоий нормалар, яхшилик ва ёмонлик, ёруг-лик ва зулмат, хаёт ва улим, адолат ва адолатсизлик ўртасидаги қарама-қаршиликлар курашига ва унинг натижасига боғлиқ деб ту-шунади. Зардушт жамиятдаги барча яхшиликлар Ахурамазда, ёмоиликлар эса Анхра-мапу томонидан амалга оширилади. Кизиги шундаки «Авесто»да қуқуқий-фалсафий тизимида олов гояси алоҳида ўрин эгаллайди, Олов инсо^шарни гунохлардан, улар-нинг мавжуд ахяоқий, ҳуқуқий нормаларига хилоф равиздда кдлган ҳатти-ҳаракатлари гунохлариии тозаловчи, сехрли бир куч экаилиги қайд эталади. Ииомназаров М. Миллий маънаинятимизнинг такомил боскичлари. Т.,199б, 21-бег. Зардуштийлик таълимотига кўра жамиятда ҳар бир инсон калбида иккита бир-бирига карама-қарши бўлган рух мавжуд булиб ва улар ўртасида доимий равишда кураш бўлади. Яъни диалектиканинг қарама-кдршиликлар бирлиги ва кураши қонуни эзгулик ва ёвўзлик, адолатсизлик билан адолатлилик, яхшилик ва ёмо!шик ўртасидага бу кураши окибатида яхшилик галаба қилади, жамиятда чинакам фаро-вонлик, осойишталик бошланади. Инсонлар ўзаро муносабатларида яхшшшкни Ахурамазда, емонлик килувчилар, жиноят содир этувчилар ва ахлоқсиз кишилар эса Ахруману таъсирида бўладилар. 1 Бу гоялар гоят соддадек туюлсада, инсонларни, хусусан ёт ав-лодни конунга итоатгуйлик, адолатга, яхши хулқ-одобга чорловчи бирон-бир ғоялар бўлган ва асосан диний-фалсафий шаклларда ифодаланган. Зардуштийлик фалсафаси ижтимоий-сиёсий,ҳуқуқий-ахлоқий карашларга бевосита ижобий таьсир этган таълимотдир. Жумладан, Ислом

қуқуқ фалсафасига, шариатга ҳам Зардуштийлик ғоялари кейинчалик ижобий таъсир этган эди. Антик давр ҳуқуқ фалсафаси 1. Дике ва номос: адолат асосларини нзлаб «Ҳомер Юнонистони» давридаёқ (милоддан аввалги II минг йилликнинг охири) Ҳомернимг «Илиада» ва «Одиссея» достонларида (миллоддан аввалги VIII аср) тасвирланган эллинлар, жумладан, дике (ҳақиқат, адолат), темис (ёки фемис - одат, одат ҳуқуқи), тиме (ор-номус, фахрий ҳуқуқ -даъво), номос (қонун) 1 каби тушунчаларни ишлатишган. Ўз табиатига кўра илоҳий бўлган адолат ҳуқуқий ҳолатнинг объектив асоси ва мезони сифатида намоён бўлган. Геснод (милоддан аввалги VII аср) адолат ва қонуннинг идцизлари ҳамда асослари ягоналигини ўзининг «Теогония» ва «Меҳнатлар ва кунлар» достонларида қуйидагича тасвирлаган: Адолат (Дике) ва Эзгу қонунчилик (Эвномия) Олимпия олий худоси Зевс ва одилсудлов худоси Фемиданинг қизлари бўлган икки опа-сингил маъбудалардир, Гесиод талқинидаги адолат ҳам Ҳомер асарларидаги каби кучга ва зўравонликка қарши қўйилган. Дике Олий худо (барча илоҳий мукаммалликнинг тимсоли) Зевснинг ва (абадий, табиий тартибнинг рамзи) Фемиданинг қизи сифатида илоҳий адолатни муҳофаза қилган ва ундан чекинганларни жазолаган. Оламлар ахлоқининг бузилиши ва илоҳий адолатли йўл-йўриклардан чекиниш, Гесиоднинг сўзлари бўйича («Меҳнатлар ва кунлар», 174-193), «ҳақиқатнинг ўрнини мушт эгаллашига», «куч қаерда бўлса, ҳақиқат ўша ерда бўлишига» олиб келган. Бундай ўрин эгаллашни Гесиод ҳуқуқ ва адолат тўғрисидаги тасаввурларнинг сохталаштирилиши сифатқца қоралаган. Эрнст Кассирер Гесиоднинг хуқуқий гояларини тавсифлаб бундай деб ёзган эди: «Эпос энг аввало ҳуқуқ гояси туфайли янги қиёфага эга бўлди. Ҳуқуқ ғояси эпосга янгича ҳаёт бахш этди. У эпосга Ҳомерда мавжуд бўлмаган тарздаги шахсий тус берди» 1 .

Адолат ва ҳуқуқнинг ўзаро алоқаси тўғрисидаги тасаввур кейинчалик «етти донишмацд» ижодида ривожлантирилган. Уларнинг барча иш ва ҳаракатда муайян «ўлчов» ҳамда «ўртачалик»ка риоя қилиш зарурлиги ҳаққдаги қарашлари ва қисқа ҳикматлари (ҳикматли шеърий сўзлари) кишиларнинг хулқ-атворини тартибга солувчи нормаларнинг объектив табиати тўғрисидаги рационал-назарий тасаввурларни чуқурлаштириш борасида анча қизиқиш уйғотади. Масалан: «Ўрта йўл энг яхши йўл» (Клеобул), «Ҳеч нарса меъёридан ортиқ бўлмаслиги керак» (Солон), «Бошқалар қилганда сен танбеҳ берадиган ишни ўзинг қилма» (Фалес) каби ҳикматли сўзлар кенг ёйилган эди. Солон ўзининг қонунлари билан (милоддан аввалги 594 й.) қарзли қулчиликни йўқ қилган, Афинада зодагондар ва демоснинг, бойлар ва камбағалларнинг муросаси ғояси билан суғорилган мўътадил цензли демократияни жорий этган. Солон ўз элегияларида «кучни ҳуқуқ билан қовуштириб, қонун ҳокимияти» билан ислоҳ қилганлигини, барчага «тўғри ҳақиқат»ни курсатганлигини ва «оддий одамга зодагон билан тенг» қонунларни берганлигини қайд этган 2 . Пифагор ва унинг издошлари (милоддан аввалги асрлар) одамларнинг турмуши ислоҳ қилиниши ҳамда фалсафанинг ҳуқуқ ва эркинлик тўғрисидаги хулосаларига мувофиқлаштирилиши кераклиги ҳақидаги тасаввурларни ривожлантирган. Улар «адолат бошқаларга тенг ажр (савоб) берилишидан иборат»дир, дейишган 3 . Ушбу таъриф ўзида қадимги талион принципи («қонга қон, жонга жон») нинг фалсафий абстракцияси ва талқинини ифодалаган эди. Пифагорча қарашларнинг теранлиги ва янгилиги шунда эдики, «зарур мезон» ва «мутаносиблик» тушунчалари ости-да улар маълум (ўз табиатига кўра рақамли) мувозанатни, яъни қандайдир тенглаштиришни, хуллас, тенгликни назарда тутган эдилар. Ҳуқуқий тенглик ғоясини шаклланти-риш жараёнида бу муҳим аҳамиятга эга бўлган.

Гераклит (милоддан аввалги 530-470 йиллар атрофида) томонидан полис қонунларини объектив умумжаҳон қонуниятлари билан изоҳлашнинг чуқур концегшияси ривожлан-тирилган 1 . Адолат, қонун ва бошқалар - умуман олам, коинот ҳақидаги («тартибга солинган олами», «жаҳон тартиби» каби) билимларнинг бир қисмидир. Гераклитга кўра, коинот тақцири ўзгарувчан олов ўлчови билан боғлиқлиги - умумий қонуният, жаҳондаги барча воқеалар асосида ётувчи абадий логосдир. Жаҳондаги барча нарса мана шу логосга мувофиқ, кураш орқали ва заруриятга кўра содир бўлади. Адолат умумий илоҳий логосга амал қшшшдан иборатдир. Логоссиз одамларда адолат (дике) тўғрисидаги тасаввурнинг ўзи бўлмас эди 2 . «Агар бу бўлмаганда эди, улар Ҳақиқатнинг номидан ҳам бехабар бўлур эдилар» (В 23). Ҳуқуқнинг объективаклий табиати ва моҳияти тўғрисидаги кейинги барча концепциялар Гераклитнинг ҳақиқат ва адолат тўғрисидага ўзгариб турадиган инсоний тасаввурларнинг объеюив (илоҳий-космик) асоси бўлмиш акл ҳақидаги, номос (қонун)нинг асоси бўлмиш логос тўғрисидаги ғояларига бориб тақалади. Демокрит Демокритга (милоддан аввалги 470-366 йиллар атрофида) кўра, полис ва унинг қонунлари одамларнинг пода бўлиб яшашдан цивилизацияли турмушга табиий, сабабий-боғланишли шартланган эволюцияси жараёнида улар томонидан белгиланган сунъий, инсоний тузилмаларни ўзида ифодалайди 3 . Табиийлик ва сунъийликнинг нисбати - бу «ҳақиқат бўйича» (яъни табиатга кўра, хақиқий воқелик бўйича) мавжуднинг ҳамда фақат «умумий фикр»га мувофиқ мавжуд бўлганнинг нисбатидир. Демокрит табиатга монандликни этика, сиесат, қонунчиликдаги адолат мезони сифагида бахрлаган. «Нимаики адолатли деб ҳисобланса, - деб қайд этган Демокрит, - адолатли эмас: табиатга зид нарса адолатсизликдир» 1 . Демокрит полис тартиблари ва қонунларини моҳиятан мана шу таби-ий-

ҳуқуқий нуқтаи назардан танқид қилган, чунки улар фақат «умумий фикр»ни ифодалайди, бироқ табиатдан айричадир. «Қонунларнинг кўрсатмалари, - деб ёзган Демокрит, - сунъийдир. Табиатга кўра атомлар ва бўшлиқ мавжудцир» 2 . Демокрит табиий ва сунъийни мана шу тарзда бир- бирига зид қўйиш орқали «қонунлар - аҳмоқона ихтиродир», деган, шу сабабли «донишманд қонунларга бўйсунмаслиги, эркин яшаши керак» 3 . Бу ўринда «зркин яшаш» одамларнинг «умумий фикри»га ва улар томошдан ҳосил қшшнган шартли ва сунъий кўрсатмаларга боғлиқ бўлмаган ҳолда «табиатга кўра», табиат «ҳақиқати бўйича» яшашни англатган. Софистлар Табиий ва сунъийни фарклаш софистларнинг (милодцан аввалги У-1У асрлар) полис қонунлари ҳақидаги таълимотига асосланади. Инсон «барча ашёларнинг ўлчови» деган машҳур таъриф софист Протагорга (милоддан аввалги 481-411 йиллар) тегишлидир (Платон. Теэтет, 152а). Протагорга кўра, полислар ва қонунлар табиат томонидан берилмаган, балки донишмандларча қилинган кашфиётдир. Табиий ва сунъийни, улар-нинг нисбатини фарқлаш, Протагор талқинига кўра, ин- соннинг сунъий нарса (полис, қонунлар) - «ашёлар» (ашёлар табиати)ни билиб олиши маҳсули, «ашёлар мезони» инсоний тушунчасининг ифодаланишидир. Бунда у демократик нуқгаи назардан бундай билиш полиснинг барча аъзолари учун хос эканлигини таъкқцлаган. Полис аъзолари биргаликдаги полис ҳаёти учун зарур бўлган инсоний сахо-ватлар (адолат, мулоҳазакорлик ва диёнат)га бир хил дара-жада дахлдордир. Софист Горгий (милоддан аввалги 483-375 йиллар) «ёзилган қонунларни, адолатнинг ушбу муҳофизларини» 1 инсон маданиятининг муҳим ютуқлари қаторига кириттан. Ёзилган қонун - мақорат билан қилинган инсоний кашфиёт, яъни қандайдир сунъий нарса. Горгий ёзилмаган «адолат»ни «ёзишган қонун»дан фарқлаган, уни қадрига кўра полис

қонунидан юқори қўйган ҳамда «ишнинг моҳияти», «илоҳий ва умумий қонун» деб таърифлаган 2 . Софист Гиппий (милоддан аввалги 460-400 йшшар) табиат (фюсис) ва қонун (номос)ни аниқ-тиниқ қилиб бир-бирига зид қўйган 3 . Гиштий ҳар хил полислар фуқароси бўлган эллишшк ўз тингловчиларига қарата бундай деган: «Эй бу ерда йиғилтан одамлар! Мен сизларнинг барчангизнинг қонун бўйича эмас, табиатан қариндош, қуда-анда ҳамда бир хил фуқаро деб ҳисоблайман: чунки бундай қариндошлик табиатга хосдир, қонун эса одамлар устидан ҳукмронлик қилиб, кўп нарсаларга мажбур этади, бу табиатга зиддир» (Платон, Протагор, 337). У табиатнинг талаби (табиат бўйича ҳуқуқ) деганда «ҳар бир мамлакатда бир хилда ижро этиладиган» (Ксенофонт, Восломинания о Сократе, IV, IV, 19) ёзилмаган қонунларни тушунган. Софист Антифонт (милоддан аввалги 400 йиллар атрофида) барча одамларнинг табиатан тенглиги тўғрисидаги қоида-ни асослаган: «Ҳаммамиз - варварлар ҳам, эллинлар ҳам барча муносабатларда табиатан бир хидда тенгмиз. (Бу ўринда) та-биатга кўра барча одамларнинг эҳтиёжи бир хилда эканли-гига эътиборни қаратиш жоиздир» 4 . Антифонт полис қонунларини ва табиат амрини фарқ-лаб, иккинчисига аниқ устунликни раво кўрган, «Қонунга кўра - адолатли (деб эътироф этиладиган) кўплаб нарсалар (кўрсатмалар), - деб айтган у, - инсон (табиатига) душмандир. Чунки қонунларнинг кўрсатмалари ўзбоишмчалик билан (сунъий) чиқарилган, табиат (амри эса) зарурдир. Ва (боз устига) қонунларнинг кўрсатмалари ўзидан ўзи пайдо бўлган (табиатнинг маҳсули) эмас, балки (одамларнинг) битишуви (келишуви) натижасидир; табиат амри эса битим (одамларнинг ўзаро) келишуви маҳсули эмас, балки ўзидан ўзи пайдо бўлади (асли туғма)» 1 . Софист Каллнкл табиий ҳукуқнинг аристократик концепциясини ривожлантирган ва полис қонунларини шу нуқтаи назардан танқид қилган. «Менимча, - деган у, - қонунларни кўпчилик эмас, балки энг ожизлар

ўрнатади. Улар ҳам мақтов, ҳам танбеҳларни ёғдириб, қонунларни ўзи учун ва ўз фойдасини кўзлаб белгалайдилар» (Шатон, Горгий, 483-б.) Кўпчиликни ташкил этувчилар ўз пасткашликлари туфайли барча учун тенг бўлган улуш билан кифояланадилар. Табиат қонунига кўра эса, деб таъкидлаган у, ҳамма жойда (хайвонлар, одамлар орасида, давлатлар ва халқларда) адолат кучли кучсизга буюришидан ва ожиздан юқори туриши- дан иборатдир. Софист Ликофрон полисни одамларнинг биргалиқца яшаш тўғрисидаги ўзаро шартномаси натижаси сифатида талқин килинган. «Ҳа, бундай ҳолда қонун ҳам оддий шартнома бўлиб чиқади ёки, софист Ликофрон айтганидек, шунчаки шахсий ҳуқуқлар кафолатидир, фуқароларни эзгу ва адолатли қилишга эса у қодир бўлмай қолади» (Аристотель, Политика, 111,5,11,1280^33). Горгийнинг шогирди Элейлик Алкидам (милоддан ав-валги IV асрнинг биринчи ярми) одамлар табиатан тенглиги тўғрисидаги фикрни ривожлантирган. Қуйидаги машҳур сўзлар унга тегишли деб хисобланади: «Худо барчани эркин қилиб яратган, табиат эса ҳеч кимни қул қилиб ярат- маган» 2 . Суқрот Суқротнннг (милоддан аввалги 469-399 йиллар) полис ва унинг қонунларининг объектив ахлоқий табиати тўғрисида-ги фалсафий таълимоти 3 асосида «адолат ва бошқа ҳар қандай эгзулик билимдир», деган рационалистик тасаввур ётади (Ксенофонт, Воспоминания о Сократе, Ш,1Х,5). Ёзшшаган илоҳий қонунлар ҳам, инсонлар томонидан ёзилган қонунлар ҳам, Суқротга кўра, айни бир хил адо-латни назарда тутади. У ўзининг адолат тўғрисидаги таъли-моти мазмунини софист Гиппийга қуйидагича тушунтир- ган: «Мен шахсан адолатсизликни истамаслик адолатнинг етарлича исботи бўлиб хизмат қилади, деган фикрдаман. Дгар сен бунга қаноат қилмасанг, у

ҳолда, сенга қуйидаги фикр маъқул келадими: таъкидлайманки, нимаики қону-ний бўлса, у адолатлидир» (Ксенофонт, Воспоминания о Сократе, IV, IV, 12). Суқрот «инсон учун ҳам, давлат учун ҳам гўзал ва улуғвор бойлик бўлган» полис эркинлиги мав-жуддигининг ўзини оқилона ва адолатли қонунлар ҳукмронлиги билан боғлаган (Ксенофонт, Воспоминания о Сократе, ГУ,У,2). Суқрот ахлоқий ва ҳуқуқий муаммоларни муҳокама қилишни мантиқий дефиннциялар ва тушунчалар даражасига кўтарган, бу билан мазкур соҳада назарий тадқиқотларга асос солган. Бу жиҳатдан Платон ва Аритотель Суқротнинг умум-фалсафий ва фалсафий-ҳуқуқий ютуқларининг тўғридан-тўғри давомчилари бўлганлар. Платон : Платон (милоддан аввалги 427-347 йиллар) фалсафасида «Ҳақиқий борлиқ - бу қандайдир ақи билан англанадиган ва танасиз ғоялардир» (Платон, Софист, 246Ъ). Ғоя - образ ва унинг бирламчи асоси ҳамда принципини белгилаб берувчи ашё моҳиятидир. Ғоялар олами - ашёлар ва хрдисалар оламининг мазмун ҳосил қилувчи жиҳатидир. Ҳодисалар ва муносабатларни (масалан, полис ҳаёти, қонунлар ва бошқаларни) дунёвий оламга хос бўлган оқилона ҳақиқий борлиққа ва илоҳий бирламчи намунага мувофиқ бўлган) тартибга солиш ҳақида гап борган жойда ғоя нафақат ҳодисалар оламининг онтологик асоси ва бирламчи са-баби, балки уни ташкил этишнинг амал қилинадиган принципи, андозаси ва намунаси (парадигма) сифатида ҳам намоён бўлади. Идеал давлат ва оқилона, адолатли қонунлар Платон томонидан ғояларнинг амалга оширилиши ва ғоялар оламининг дунёвий, сиёсий ва ҳуқуқий ҳаётда энг кўп ифодаланиши сифатида талқин қилинган 1 . Адолат ғоя ҳамда полис ва унннг қонунларининг моҳияти сифатида ҳар бир ибтидо (ҳар бир табақа ва давлатнинг ҳар бир аъзоси) ўз

иши билан шугулланишидан ва ўзгаларнинг ишига аралашмаслигидан иборатдир. Платон идеал давлатдаги адолатни тавсифлаб бундай деб ёзган: «Ҳар бир кишининг ўз иши билан шуғулланиши адолатли иш бўлур эди»; «адолат ҳар кимнинг ўз иши бўлишидан ва ўз ишини бажаришидан иборатдир» (Государство, 433b,е). Адолат «ҳеч ким ўзганинг молини эгаллаб олмаслигини ва ўз молидан маҳрум бўлмаслигини» талаб этади (Государство, 433е). Адолатнинг (diksyne) ва ҳуқуқнинг (dikaion) ушбу тавсифи ва хоссалари, табиий ҳуқуқни 2 полис хуқуқидан фарқлаган ҳолда, платонча тушунишнинг маъносини аниқлаб беради. Бироқ Платон табиий ҳуқуқнинг ва полис қонунининг ушбу тафовутини Суқрот сингари уларни бир-бирига зид қўйиш ва бир-биридан ажратиш маъносида эмас, балки полис қонунларининг объектив (пировард натижада - илоҳий, оқилона, идеал) илдизларини очиб бериш учун тал-қин қилган. Платонга кўра, адолат «зарур меъёр»ни, муайян тенгликни тақозо этади. Бунда у (Суқротга ҳавола қилган ҳолда) тенгликнинг икки турини: «геометрик тенглик» (қадр-қиммат ва хайрихоҳлик тенглиги) ва «арифметик тенглик» («ўлчов, тарози ва сон тенглиги»)ни фарқлаган. Платон бундай фарклашнинг мазмунини изохлаб, «агар зарур даражадаги ўлчовга риоя қилинмаганда, тенг бўлмаганлар учун тенг тенг бўлмаган бўлур эди», деб қайд этган (Законн, 757а). «Геометрик тенглик» - бу энг ҳақиқий ва энг яхши тенгликдир: «у табиатига яраша инъом этиб, каттага катта, кичикка кичик эътибор беради» (Законьг, 757Ь,с). Полис ва қонунларнинг ўзаро алоқаси ҳамда бирлиги Платоннинг бутун сиёсий фалсафасининг муҳим принципи ҳисобланади. «Мен, - деб сзган Платон, - қонун кучга эга бўлмаган ва кимнингдир ҳокимияти остида бўлган давлат-нинг ҳалокати яқинлигини кўраман. Қонун ҳукмдорлар устидан хоқон, ҳукмдорлар эса унинг қули бўлган жойда мен давлат қутқарилади

ҳамда худолар давлат орқали барча нарсани инъом этади, деб ҳисоблайман» (Законм, 715Й) 1 . Платон томонидан «Қонунлар»да қайд этилган давлат айнан хукмдорларга ҳам қонунлар ёзиб берилган давлатга тегишлидир - бу қонунлар «аклни аниклаб олишдир» (Законы, 713е). Платон илоҳий ва мўъжизавий қонун (потоз) ва акл (поуз)нинг бир хилда жаранглаши бежиз эмас, деб ҳисоблаб, қонунлар тўғрисидаги фанни жуда юксакка қўйган. «Чунки барча фанлар ичида, - деб қайд этган Платон, - қонунлар тўғрисидаги фан инсонни барчасидан кўпроқ камолга етказади» (Законн, 957 с). Шу муносабат билан у ҳуқуқ тўғрисидаги асарларни ўрганишни қатьият билан тавсия қилган, Аристотель Аристотель (милоддан аввалги 384-322 йиллар) сиёсат тўғрисидаги фанни ҳар томонлама ишлаб чиқишга уринган. Бу фан, шунингдек, сиёсий адолат шакллари сифатида ҳуқуқ ва қонун тўғрисидаги таълимотни ҳам ўз ичига олган эди. Аристотель (Этика, V, §-2) бундай деб ёзган: «Шундай қилиб, «адолат» тушунчаси айни бир вақтнинг ўзида қону-нийликни ҳам, тенг ўлчовлиликни ҳам, адолатсизлик эса -қонунга зидлик ва тенгсизликни (одамларга нисбатан) англатади». У адолатни муайян тенг ўлчовлилик сифатида таҳлил этиш жараёнида тақсимловчи адолатни ва тенглаштирувчи адолатни фарқлайди. Тақсимловчи адолат - бу ҳокимиятни, иззат-икромни, тўловларни ва ҳоказоларни «муносиб» тақсимлашда адолатнинг намоён бўлишидир (Этика, V, §-6). Тенглаштирувчи адолат алмашув соҳасида амал қилади ва «алмашув мавзусини ташкил этганни тенглаштиришда намоён бўлади» (Эти-ка, V, §-5). Адолагнинг ушбу тури фуқаролик-ҳуқуқий битишувларида, зарарни қоплашда, жазо ва жиноятда қўлланилади.

Сиёсий адолат, Аристотелга кўра, фақат эркнн ҳамда тенг одамлар ўртасида бўлиши мумкин ва ўзида ҳокимиятнинг сиёсий ҳамда ҳуқуқий шакллари бўлмаган деспотизмдан фарқли равишда ҳукм юритишнинг сиёсий шакли принципини ифодалайди. Аристотель сиёсий адолатни сиёсий ҳуқуқ сифатида талқин қилиб, бундай тушунтирган: «Биз томонимиздан изланган тушунча умуман адолатдан ҳам, шунингдек сиёсий алодатдан (ҳуқукдан) ҳам иборат эканлиги эътиборимиздан четда қолмаслига керак. Сиссий адолат бир жамоага тегишли бўлган ва мақсади уларнинг ўзидан ўзи қониқиши бўлиб, боз устига тенг ва эркин кишилар, мазмун ёки мутаносиблик, ёхуд умуман сонига кўра тенг одамлар ўртасида мавжуд бўлади. Бундай муносабатда бўлмаган одамлар бир-бирларига нисбатан сиёсий адолатта (ҳуқуққа) эга бўлмайдилар, бироқ олдинги кўринишига ўхшашлиги учун шундай деб аталадиган бирмунча адолатга эга бўладилар. Бундай одамлар ҳуқуққа эга бўладилар, улар учун уларнинг муносабатини белгилаб берувчи қонун мавжуд; қонун эса жиноятни назарда тутади, суд - ҳақиқат ва ҳақиқатсизликнинг тақсимланишини назарда тутади» (Этика, V, §-10). Аристотель ҳуқуқни умуман сиёсий ҳодиса сифатида «сиёсий ҳуқуқ» деб атаган. Бу, жумладан, умуман муомаланинг, ижтимоий тузилишнинг ва бошқарувнинг носиёсий (деспотик) шаклларида ҳуқуқнинг мавжуд эмаслигини англатади. Ҳам табиий, ҳам шартли (одамлар томонидан ўрнатилган, ҳукм билан белгиланган) ҳуқуқ - сиёсий ҳодиса бўлиб, сиёсий тусга эга. «Сиёсий ҳуқуққа келганда эса, -деб ёзган Аристотель (Этика, V, §- 10), - у табиийнинг,шартлининг бир қисмидир. Табиий ҳуқуқ - ҳамма жойда бир хил аҳамиятга эга ва унинг эътироф этилиши ёки эъти-роф этилмаслигига боғлиқ эмас. Шартли ҳуқуқ, даставвал, жиддий тафовутсиз шундай ёки бошқача бўлиши мумкин бўлган ҳуқуқ, бироқ унга таъриф берилган экан (ушбу тафовут тўхтатилади) ва тутқунни бир минага сотиб олиш ҳамда икки қўй ўрнига бир эчкини қурбон қилиш орасида фарқ бор. Айрим якка ҳоллар учун тавсия этиладиган, масалан, Бразидга қурбонлик

қилишга тегишли бўлган қонун-қоидалар, овоз бериш йўли билан кучга эга бўладиган қонун-қоидалар шу жумлага киради». Шартли (инсоний) ҳуқуқ, «гарчи энг яхши нарса табиатан ягона бўлса ҳам», сиёсий тузилма шакли сингари ҳамма жойда бир хил эмас (Этика, V, §-10). Сиёсий ҳуқуқнинг Аристотель табиий ҳуқуқнинг бир қисми деб атайдиган қисми 1 , энг аввало, сиёсий, инсоннинг сиёсий табиатига муқобил бўлгани учун табиийдир ва бундан келиб чиқувчи инсоний муносабатлардаги сиёсий адолат тўғрисидаги талаблар ва тасаввурларни ифодалайди. Қонуннинг сиёсий адолатга, ҳуқуққа мувофиклиги унинг сиёсий фазилатининг мухим жиҳати ҳисобланади. «Ҳар қандай қонун, - деб ёзган у (Политика, I, 2,18,1255а,19), - ўз асосига кўра ўзига хос ҳуқуқни назарда тутади». Қонуннинг адолатсизлиги ҳокимият сиёсий шаклининг деспотик зўравонликка томон оғишини ифодалайди. «Нафақат ҳуқуқ бўйича, балки ҳуқуққа зид равишда ҳукмронлик қилиш, - деб таъкидлаган Аристотель (Политика, VII, 2,4,1324в,11), -қонуннинг иши бўлиши керак эмас; зўрлик билан бўйсундиришга қаратилган интилиш, албатта, хуқуқ ғоясига зиддир». Аристотель таълимотида очиб берилган, деспотизмга қарши қўйиладиган сиёсий ва хуқуқий шакллар ҳалада ҳодисаларнинг пршшип жиҳатидан умумийлиги унинг давлатниҳуқуқий тушунишидан ва талқин қилишидан далолат беради 1 . Сиёсий бошқарув - бу, Аристотелнинг фикрича, одам-лар бошқаруви эмас, қонунлар бошқарувидир. Бунда гап сиёсий адолат, яъни табиий ҳуқуқ талабларини ифодаловчи оқилона қонунлар ҳақида бормоқда 2 . Эпикур Эпикур (милоддан аввалги 341-270 йиллар) фалсафасида ҳуқуқ ва давлат одамлар ўртасидага уларнинг умумий фойдаси ва ўзаро хавфсизлиги тўгрисидага табиат (табиий ҳуқуқ) талабларига мувофиқ келадиган шартнома натижаси сифатн-да талқин қилинади. «Табиатдан келиб

чиқувчи адолат, - деб ёзган эди у, - бир-бирига зиён етказмаслик ва зиён топмаслик мақсадидаги фойдалилик ҳақидаги шартномадир» 3 . У адолатнинг шартномавий хусусиятини қуйидагача изоҳ-лаган: «Адолат асли бирон-бир нарса эмас, бироқ одамлар-нинг қандай жойда бўлмасин бир-бирлари билан алоқала-рида ҳамма вақг зиён етказмаслик ва зиён кўрмаслик тўғрисида қандайдир шартнома мавжуд... Умуман адолат ҳамма учун бир хил, чунки у одамларнинг бир-бирлари билан алоқасидаги фойдали нарсадир» 4 . Ҳар бир жой ва вақт учун ўзининг «адолат тўгрисидаги табиий тасаввури» 5 мавжуд, бироқ ушбу ўзгариб турувчи тасаввурлар учун бу тасаввурларнинг барчаси фойда тўғрисидаги умумий келишувнинг ифодачиси эканлиги умумий ҳолат ҳисобланади, «Адолатли деб эътироф этилган хагги-ҳаракатлар жумласидан,- деб қайд этган Эпикур, - фойдалилиги одамларнинг ўзаро муомалага бўлган эҳтиёжи билан тасдиқланадигани, ушбу ўзаро муомала ҳамма учун бир нарса ёки бир нарса эмаслигидан қатьи назар, адолат гаровидир. Агар кимки қонун чиқарса, бироқ у одамларнинг ўзаро муомаласи учун фойдали бўлиб чиқмаса, унда адолатлилик табиати бўлмайди. Ҳатто агар адолатда мавжуд бўлган фойдалилик ўзгарса (йўқолса), бироқ бирмунча вақт мобайнида адолат тўғрисидаги табиий тасаввурга мувофиқ бўлиб турса, у ҳолда ўша вақт мобайнида ўзини бефойда товушлар (сўзлар) билан уялтирмай, фактларга қарайдиганлар кўз ўнгида унинг адолатлилиги асло камаймайди» 1 . Шундай қилиб, Эпикур таълимотида «қонун билан нисбатда «адолат» - (жой, вақт ва ҳолатга боғлиқ равишда) ўзгарувчан табиий ҳуқуқднр. Ўзаро муомаладаги ўзгарувчан умумий фойда мана шудир..Адолатга мувофиқ бўлган қонунлар «донишмандлар»ни «оломошдан тўсиш ва ҳимоя қилиш воситаси сифатида, индивиднинг эркинлиги, хавфсизлиги ва автономиясининг оммавий кафолати сифатида намоён бўлади. «Қонунлар, - деган Эпикур, - донишмандлар учун улар

ёмонлик қилмасликлари учун эмас, балки уларга ёмонлик қилинмаслиги учун чиқарилган» 2 . Давлат ва ҳуқуқнинг Эпикурча шартномавий талқини шартномавий жамият аъзоларининг тенглиги, эркинлиги ва мустақиллигини назарда тутади ҳамда аслида тарихан либерализм ва либерал индивидуализмнннг биринчи фалсафий-ҳуқуқий концепциясн ҳисобланади. Стоиклар Кадимги юнон ва қадимги рим стоиклари ҳаммабоп табиий ҳуқуқнинг умуман фаталистик концепцияси ҳар хил вариантларини ривожлантирганлар. Тақдир бошқарувчи ва ҳукмрон асос (Кеёетоп&оп) сифатида - бу, стоикларга кўра, айни вақгда «олам ақли ёки башорат бошқарадиган оламдаги бутун борлиқнинг қонуни, ёхуд акл бўлиб, унга биноан воқеъ бўлган - бўлди, бўлаётган -бўлади ва келгуси - қарор топади» 1 . Бунда такдир айни вақгда илоҳий хусусият ва маъно ташувчи «табинй қонун» («умумий қонун») сифатқда намоён бўлади. Стоицизмнинг асосчиси Зенонга мувофиқ, «табиий қонун илоҳийдир ва тўғри иш қшшшга буюрувчи ва унинг зиддини тақиқловчи кучга эгадир» 2 . Стоишзмнинг асосий табиий-ҳуқуқий талаби табиат билан иноклиқца, оламнинг табиий (умумий) қонуни талабларига мувофиқ яшашдан иборат. Шу муносабат билан сто-ик Хрисипп бундай деб ёзган эди: «Шу сабабли (олий) мақсад - табиат билан инокликда - умумий қонун томонидан тақиқланадиган ҳеч бир ишни қилмай, балки барча нарсага кириб борувчи тўтри қонун билан ўз табиатига ва умумий табиатга мувофиқ яшаш; у бутун борлиқнинг яратувчиси ва бошқарувчиси Зевсга ҳам хосдир» 3 . Юнон стоиклари Зенон ва Хрисипп давлат тўғрисидаги асарларида, уларнинг изидан римлик издошлари (Сенека, Марк Аврелий, Эпиктет) табиий ҳуқуқнинг универсал хусусиятта эга эканлиги тўғрисидаги

тасаввурларга (ва тегишлича - табиат бўйича адолатга) таяниб, барча одамлар (ўз табиатига кўра ва умуман олам қонуни бўйича) - ягона жаҳон давлатининг фуқаролари эканлиги ва инсон оламнинг фуқароси эканлиги тўғрисидаги космополитик гояларга асос солганлар. «Огоиклар мактабига асос солган Зенон ифодалаб берган бошқарув шаклида, - деб ёзган эди Плутарх стоикларнинг ушбу ғояси муносабати билан, - биз шаҳарлар ва музофотларда истиқомат қилишимиз ва ўзимизнинг алоҳида қонунларимиз ҳамда қоидаларимиз билан фарқ қилишимиз эмас, балки барча кишиларни ўз биродарларимиз деб қарашимиз, олам ягона бўлгани сингари ҳаёт ҳам битга деб қаралиши жуда ҳайрон қоларлидир. Бу умумий қояунга кўра умумий яйловда боқиладиган подага ўхшайди» 4 . Стоикларнинг табиий-ҳуқуқцй тасаввурларига кўра қулчиликни оклаб бўлмайди, чунки у умумий қонунга ва одамларнинг биродарлигига зиддир. Сенекага кўра, Олам, - ўзннинг табиий ҳуқуқларига эга бўлган табиий давлатдир. Уни эътироф этиш зарурий ва оқилона ишдир. Табиат қонунига мувофиқ, буни улар тан оладими - йўқми, бундан қатьи назар, барча одамлар ушбу давлатнинг аъзоларидир. Алоҳида давлат тузилмалари ва уларнинг қонунларига келганда эса, улар тасодифийдир ва бутун инсоният қавми учун эмас, балки чекланган сонли одамлар учун аҳамиятлидир. «Биз, - деб езган эди Сенека, - ўз хаёлимизда икки давлатни тасаввур қилишимиз керак: улардан бири худо ва одамларни ўз ичиға олади; бу давлатда бизнинг назаримиз ернинг у еки бу бурчаги билан чеклан-маган, биз ўз давлатимиз чегарасини қуёшнинг ҳаракати билан ўлчаймиз; бошқа давлат - бу бизни тасодифий равишда рўйхатдан ўтказиб қўйган давлатдир. Бу иккинчи давлат Афина ёҳуд Карфаген ёки бошқа бирор шаҳар билан боғланган бўлиши мумкин; у барча одамларга эмас, балки уларнинг муайян гуруҳига тегишлидир. Шундай одамлар борки, бир вақгаинг ўзида катта давлатга ҳам, кичик давлатга ҳам хизмат қилади, шундайлар борки, фақат катта давлатга хизмат қилади, баъзилар эса фақат кичик давлатга хизмат қилади» 1 . Сенека

концепциясига мувофиқ, «катта давлат» ахло-қий қимматли ва шакшубҳасиз ҳисобланади. Сенека табиий ҳуқуқ тўғрисида барча учун умумий мажбурий ва тенг дунёвий қонун сифатидаги тасаввурдан келиб чиқиб, барча одамларнинг, шу жумладан қулларнинг маънавий эркинлиги ва тенглиги ғоясини стоиклар ичида энг изчил равишда ҳимоя қилган. «Ўзишта раво кўрмаганни бошқага ҳам раво кўрма», деган табиий-ҳуқуқий прннципни қимоя қилган Эпиктет шунга ўхшаш тасаввурни ривожлантирган 2 . Стоик Марк Аврелнн Антонин (161-180 йилларда Рим императори бўлган) «қонунлари барча учун тенг бўлган, бар-чанинг тенглиги ва тенг хуқуқлилигига мувофиқ бошқариладиган ҳамда табаанинг эркишшгини ҳамма нарсадан ортиқ улуғлаган подшолик давлати» тўғрисидаги тасаввурни | ривожлантирган 1 . Цицерон Цицероннинг (милоддан аввалги 106-43 йиллар) ҳуқуқ, қонун, давлат тўғрисидаги фалсафий таълимоти табиий ҳуқуқ нуқтаи назаридан ишлаб чиқилган. Цицеронга кўра, ҳуқуқ асосида табиатга хос бўлган адолат ётади. У табиий ҳуқуққа бундай кенг таъриф берган: «Ҳақиқий қонун - бу табиатга мувофиқ бўлган, барча одам-ларга тааллуқли, доимий, абадий бўлган, буйруқ берган, тақиклаган ҳолда бурчни адо этишга чақирувчи, қўрқитган ҳолда жиноятдан қайтарувчи оқилона қонундир, бироқ бу қонун зарур бўлмаганда ҳалол одамларга ҳеч нимани буюрмайди ва тақикламайди ҳамда вюкдонсиз одамларга бирор нарсани буюриб ёки тақиқлаб таъсир кўрсатмайди. Бундай қонунни тўлиқ ёки қисман бекор қилишни таклиф этиш -куфрдир; унинг амал қилишини бирор даражада чеклашга йўл қўйилмайди; уни тўлиқ бекор

қилиш мумкин эмас ва биз на сенатнинг қарори билан, на халқнинг қарори билан ушбу қонундан озод бўла олмаймиз» (О государстве, Ш,ХХП,33). Ушбу «ҳаққоний қонун» - ҳамма жойда ва ҳамма вақт бир хилдир ва «битга азал-абад ва ўзгармас қонун исталтан вақтда барча халкларга ёйилади, боз устига барча одамларнинг бамисоли устози ва йўлбошчиси, яъни қонуннинг яратувчиси, ҳаками, муаллифи бўлган умумий битта худодир» (О государстве, Ш,ХХ11,33). Цицерон адолатнинг маъноси ва моҳиятини «у ҳар кимга раво кўрилганни ато этишида ва улар ўртасида тенгликни сақлаб қолишида» кўрган (О государстве, Ш,УП,10). Адолат бошқаларга зарар етказмасликни ва ўзгаларнинг мулкини бузмасликни талаб этади. «Адолатнинг биринчи талаби, -деб ёзган у, - адолатсизлик туфайли найранг қилинмаса, у ҳеч ким ҳеч кимга зиён етказмаслигидан иборат, сўнгра, барча умумий мулкдан умумий мулк сифатида, хусусий мулкдан ўз мулки сифатида фойдаланишидан иборатдир» (Об обязанностях, 1,20). Табиий ҳуқуқ (олий, ҳақиқий қонун), Цицеронга кўра, «ҳар қандай езма қонундан олдин, аниқроғи, умуман давлатга асос солинганидан илгари» (О законах, 11,19) пайдо бўлган. Давлатнинг ўзи (умумий ҳуқуқ-тартибот сифатида) қонунлари билан биргалиқда табиатан адолат ва ҳуқуқ бўлган нарсанинг ифодаланиши ҳисобланади. Ҳуқуқ одамларнинг қарори билан эмас, балки табиат томонидан ўрнатилади. «Агар хуқуқ халкларнинг хоҳшпи, илғор одамларнинг қарорлари, судьяларнинг хукмлари билан ўрнатилгақда, - деб ёзган Цицерон, - ушбу оломоннинг овоз бериши ёки қарори билан маъқулланиши мумкин бўлганда, босқинчилик ҳуқуқи, зинокорлик ҳуқуқи, сохта васиятлар такдим этиш ҳуқуқи мавжуд бўлган бўлур эди» (О законах, 1,143). Инсоний қонунларнинг табиатга (ва табиий ҳуқуққа) мувофиклиги ёки номувофиклиги уларнинг адолатлилиги ёки адолатсизлиги мезони сифатида намоён бўлади. Цицерон, жумладан, милоддан аввалги 404-403 йилларда Афинада ҳукмрошшк қилган ўтгаз мустабид қонунларини ҳамда Суллага

римлик фуқароларга нисбатан чексиз ваколатлар, шу жумладан тирик қолдириш ва ўлдириш ҳуқуқини берган милоддан аввалги 82 йилдаги Рим Қонунини адолат ва ҳуқуққа зид бўлгаи қонунлар мисоли сифатида қайд этган. Цицероннинг сўзларига қараганда, бунга ўхшаш адолатсиз қонунлар, кўплаб бошқа «халқдарнинг ҳалокатли қарорлари» сингари, «қароқ- чиларнинг умумий розилиги билан қабул қилинган қарор-дан бошқа нарса бўлмаган қонун, деб аталишга лойикдир» (О законах, 11,13). Рим ҳуқуқшунослари Ҳуқуқ тўғрисидаги таълимот билан бир қаторда давлат тўғрисидаги таълимотни ҳам ўз ичига оладиган мустақил фан - ҳуқуқшунослнк (юриспруденция)нинг яратилиши қадимги рим ҳуқуқий тафаккурининг салмокли ютуғидир. Шу муносабат билан ҳуқуқнинг оммавий ва хусусий ҳуқуққа бўлиниши муҳим аҳамиятта эга бўлган. Ульпианга мувофиқ (Д.1.1.1,3.) оммавий ҳуқуҳ «Рим давлати қоидасига тегишлидир», хусусий ҳуқуқ эса, «алоҳида шахслар фойдасига» тегишлидир. Хусусий ҳуқуқ, ўз навбатида, қуйида-ги уч қисмни ўз ичига олган: табиий ҳуқуқ (ius naturae, ius naturali), халқлар ҳуқуқи (ius gentium) ва цивил ҳуқуқ (ius civile). Табиатнинг ҳуқуқ нуқтаи назаридан барча аҳамиятли кўрсатмалари табиий ҳуқуққа тегишли эди. Ульпиан (Д. 1.1.1.3.) бундай деб ёзганди: «Табиий ҳуқуқ - бу табиат барча жонли нарсага ўргатган ҳуқуқцир: чунки бу ҳуқуқ фақат инсон қавмига эмас, балки ерда ва денгизда туғиладиган барча ҳайвонларга ҳамда паррандаларга ҳам хосдир». Ульпиан (ўша жойда) табиий ҳуқуқ институтларига, жумладан, никоҳ ва болалар тарбиясини ҳам киритган, «ҳайвонлар, ҳатто ёввойи ҳайвонлар ҳам ушбу ҳуқуқ тўғрисидаги билимларга эга» эканлигини қайд этган. Халқлар ҳуқуқини рим хуқуқшунослари инсоният фойдаланадиган ҳуқуқ сифатида тушунганлар. Унинг табиий ҳуқуқцан фарқини осон

тушуниб олиш мумкин. Табиий ҳуқуқ барча ҳайвонлар учун умумий бўлган хуқуқ, халклар хуқуқи эса - одамлар учун (уларнинг) ўзаро муносабатларида) амалда бўлган ҳуқуқдир (Ульпиан -Д.1.1.1.4.). Шундай қилиб, халқ-лар ҳуқуқи Ульпиан томонидан табиий ҳуқуқнинг бир қис-ми сифатида талқин қилинган. Хусусий ҳуқуқнинг бир қисми бўлган цивнл ҳуқуқ деган-да аслвда Рим ҳуқуқи тушунилган. «Цивил ҳуқуқ, - деб изоҳлаган Ульпиан (Д.1.1.6.), - табиий ҳуқуқ ёки халқлар қуқуқидан тамомила ажратилмайди ва барча нарсада унга амал қилавермайди; агар биз умумий ҳуқуққа нимадир қўшсак ёки ундан ниманидир чиқариб ташласак, биз ўз ҳуқуқимизни, яъни цивил ҳуқуқни яратамиз. Бизнинг ушбу ҳуқуқимиз езилган ёки ёзилмаган (хуқукдан) иборатдир». Рим ҳуқуқшуносларининг ҳуқуқни тушунишига мувофиқ, табиий ҳуқуқ адолат талабини ифодалайди ва ҳуқуқ умуман адолатлнднр, деган асос ғояни ифодалайди. «Ҳуқуқ» сўзи, -деб езганди ҳуқуқшунос Павел, - бир неча маъноларда кўлланилади: биринчидан, «ҳуқуқ» адолатли ва эзгу бўлган нарса-ни англатади - табиий хуқуқ шундайдир» (Д.1.1.11). «Табиий ҳуқуққа кўра барча эркин бўлиб туғилади» (Ульпиан - Д.1.1.4,). Кулчилик ва қулчилиқдан озод бўлиш ҳамда одамларни эркин одамларга, қулларга ва озод қилинган одамларга ажратиш, рим ҳуқуқшунослари талқинига мувофиқ, халқлар ҳуқуқи бўйича жорий этилган (Д.1.1.4.). Ҳуқуқни адолат ва эзгулик сифатида тавсифлаш милоддан аввалги I асрдаги машҳур ҳуқуқшунос Цельсга бориб тақалади. Шу муносабат билан Ульпиан (Д.1.1.1.) бундай деб ёзган эди: «Ҳуқуқ билан шуғулланувчилар дастлаб ҳуқуқ атамаси қаердан келганлигини аниқлашлари зарур. У адолатга (iustitia) бориб тақалади: чунки Цельс назокат билан таърифлаганидек, ius est ars boni et aequi («ҳуқуқ эзгулик ва тенглик санъатидир»). Адолатли ва адолатсиз ҳуқуқ ўртаси-даги қарама-қаршилик Рим ҳуқуқшунослигида aequum ius (муқобил тенг ҳуқуқ)ни ius iniquumга (муқобил бўлмаган, тенг бўлмаган ҳуқуққа) қарама-қарши қўйиш йўли билан ифодаланади.

Ҳуқуқий адолат принципи бўлган Ае quitas позитив ҳуқуқ нормаларини талқин қилишда раҳбарий ғоя ролини бажар-ган ва кўп ҳолларда, аслида, амалдаги ҳуқуқ нормаларига қўшимча бўлган, позитив ҳуқукдаги бўшлиқни тўлдирган.

Адабиётлар: 1. Каримов И. А. - Узбекистон XXI – асрга интилмокда Т-1999 й. 2. Алесеев С.С. - Философик права М-1999 г. 3. Керимов Д.А. - Филосовские проблемы право М-1972 г. 4. Туйчиев Б.Т.- Хукук фаосафаси Т-2004 й. 5. Тохир Карим. “Авесто изидан” Т. 2000 й. 6. Аристотель “Метафизика” М. 1986 й.

Похожие

Қадимги давр фалсафаси

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси

Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг вужудга келиши

Умумий манфаат концепцияси ва унинг фалсафий –ҳуқуқий аҳамияти

Миллий ғоя ва мафкуранинг дунёвий характери