Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг вужудга келиши - Философия - Рефераты

Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг вужудга келиши

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Қадимги Маразий Осиёда ижтимоий- фалсафий фикрларнинг вужудга келиши Режа: 1.Кадимги Марказий Осиёдаги фалсафий карашларда борлик, олам,инсон хакидаги содда тасавурларнинг ифодаланиши.(халк огзаки ижоди ва ёзма манбаалар.) 2. Зардуштийликнинг пайдо булиши, «Авесто»да олам, борлик ва рух, табиат ва одам тўгрисидаги қарашлар. 3. Монийлик фалсафаси. Маздак таълимоти 4.Буддавийлик диний-фалсафий таълимотининг Марказий Осиёда таркалиши.

1. Марказий Осиё жаҳоннинг илм, фан, фалсафа, дин, адабиёт ва санъат қадимдан ривожланган, тарихи нихоятда бой минтақалардан бири Милоддан илгари X - VIII асрларда Турон (Марказий Осиё)да ижтимоий муносабатлар равнақ топа бошлайди. Шу даврда Марказий Осиёда яшаган халқлар Юнон тарихчилари томонидан скифлар деб аталса, Эрон манбаъларида саклар деб номланганлар. Аммо катта ҳудудга тарқалиб кетган турк қабилалари яшайдиган улкан маскан Турюок, Турон, Туркистон деб атаб келинган. Собиқ Шўролар даврида шу масканларни Ўрта Осиё, Марказий Осиё деб аташ расм бўлган. қадимги Турон халқлари хаётида дехқончилик ва чорвачилик мухим ахамият касб этган. Бу худудда дехқончилик сунъий суғоришга асосланган бўлиб, у суғориш иншоотларининг ривожланишига олиб келган. Шундай қилиб дастлабки маданий марказлар вужудга кела бошлайди. Мана шу даврда Туронда оромийлар алифбоси кенг тарқалган. Унинг асосида эса Хоразмликлар, Сугдиёналиклар алифбоси вужудга келади. Шу билан бирга бу жойда яшаётган халқларнинг бой адабий мероси пайдо бўла бошлайди. Туронликларнинг оғзаки ижодининг энг дастлабки намуналари бизгача етиб келган. Масалан, Тўмарис, Спитамен, Зарин, Чўпон, Широқ хақидаги афсоналар шулар жумласидандир. Уларда Турон халқларининг ватанпарварлик хислатлари мадх этилади. 2. Милоддан аввалги VI асрдан то милоднинг III асригача Туронда зардуштийлик ва у билан боглиқ дунёқараш хукмронлик қилган. Зардуштийлик фақат дин бўлиб қолмай, балки ўша даврнинг хукмрон мафкураси ҳам эди. Зардуштийликнинг муқаддас китоби «Авесто» материали (12000 ошланган қора мол терисига ёзилган) милоддан илгари бир қанча асрлар давомида тўпланган. Александр Македонскийнинг босқинчилик даврида унинг кўп қисми йўқолган. Эронлик Аршохийлар даврида унинг қолган қисми «Авесто» сифатида тартибга солинган.

Унда Турон халқларининг ижтимоий-иқтисодий, хуқуқий, ахлоқий қарашлари ва умуман дунёқараши ўз ифодасини топган. «Авесто»да ўтмиш аждодларимизнинг диний тасаввурлари, коинот ва ердаги дунёнинг яратилиши билан боглиқ афсона ва ривоятлар, ижтимоий- сиёсий, иқтисодий ҳаёти, географияси, табиати, набототи, илм-фани ўз аксини топган. Унда қадимги Турон ўлкасининг иқлими, суви, хайвонот дунёси, ер тузилиши, саҳролари, тоғлари ҳақида қимматли маълумотлар берилган. ғаразгўйлик, хасад, манманлик, фитна-фасод «Авесто»да қаттиқ қораланса, ваъдага вафо қилиш, ахдга садоқат, самимият, холислик, ўзаро иззат-икром каби одамлар ўртасида устивор бўладиган ахлоқий қоидалар улуғланади. «Авесто» дунёни инсон учун синов майдони деб тушунтиради. «Авесто»да одамларни имонли бўлишга, доимо пок-тоза юришга, танани озода тутишга, ҳар қандай ёвуз ният ва сўзлардан юз ўгиришга даъват этадиган ахлоқий қоидалар диний ўгитлар, фалсафий ғоялар ниҳоятда кўп. «Авесто»да қайд этилган энг мухим фалсафий фикрлардан бири – инсонларни меҳнат қилишга, ўз қўллари билан моддий бойликлар яратиб, тўқ-фаровон ҳаёт кечиришга даъватлардир. Зардуштийлик дини ва унинг «Авесто» китобида дунёнинг моддий асоси деб ҳисобланган ер, сув, тупроқ, олов муқаддаслаштирилади. Ер ва хаво шундай эъзозланганки, хавони булғаш, ифлослантириш, хайвонлар ўлиги у ёқда турсин, одамлар жасадини ҳам ерга кўмиш, сувга оқизиш, оловда ёқиш гунохи азим бўлган. Мархумлар ерни, сувни, хавони заҳарлаб қўймасликлари учун уларнинг жасадларини махсус сопол идишлар – остадонларда кўмиш расм бўлган. Шундай қилиб, «Авесто» яккахудочилик (вахдоният)га асосланган дунёда энг биринчи дин бўлган. Ундаги барча асосий ғоялар ҳозирги жаҳон динларида ўз мужассамини топган. Шунинг учун инглиз тадқиқотчиси Мэрэ Бойс хоним зардуштийликни билмай туриб, жаҳон динлари моҳиятини англаш қийин, дейди. Зардуштийликнинг муқаддас китобида

аждодларимизнинг узоқ ўтмиш тарихи ва тафаккур тараққиётининг қомусий йигиндиси, тили, ёзуви, бой маданияти, фалсафаси, бадиий ижоди ўз ифодасини топган. Бироқ, уруғлар, қабилалар, элатлар ўртасидаги келишмовчиликлар, ўзаро можаролар ташқи душманлар учун қўл келади. Туронни аввал Эрон шохлари босиб олади. Кейин эса греклар уни ўз мустамлакасига айлантиради. Турон халқлари, элатлари бирлашган даврларда йирик қўшни давлатлар улар билан ҳисоблашганлар, савдо-сотиқ алоқаларини кенгайтиришга интилганлар. Айни чоғда улар бу кўҳна халқнинг «орасини бузиб, ҳукмронлик қил» тамойилига амал қилиб, уларни парчалаб юборишга муваффақ бўлганлар. Бу аччиқ тарихий халқиқатлар Тош битикларда ўз ифодасини топган: Турк ҳоқонлари унда турк қавмларига мурожаат қилиб, сизлар бирлашсангиз душманлар хизматингизда бўлади, мабода парокандаликка йўл қўйсангиз, унда сизлар душманлар малайига айланасизлар, деган маънодаги фалсафий фикрлар бор. Эрон хоқонлари зардуштийликдан ўз манфаатлари йўлида фойдаландилар. Ундаги бирлик, эзгулик учун кураш ғоялари қадрсизланиб борди. 3. Бундай шароитда бошқа ғоялар тарқалиши учун қулай мухит юзага келди. Ироқда туғилган ва даставвал Эрон шохлари марҳаматига сазовор бўлган Моний (216-277) кейинчароқ қувғинга учради ва ижодининг кўп қисмини Туронда рўёбга чиқарди. У зардуштийлик, христианлик, яккахудолик (иудаизм) динларини бирлаштириб, Монийлик номи билан ягона дин яратмоқчи бўлди. У яккахудолик ва христианликдан холоскорлик ғоясини, Зардуштийликка қиёсан нур ва зулмат ғоясини олади. Бу таълимотда Моний ўзи Само нури элчиси ҳисобланади. Борлиқнинг 2 субстанция асоси - ёруғлик, яхшилик ва руҳ олами билан зулмат, ёвузлик, материя олами ўзаро курашади, деб таълим беради. Моний, биринчи оламда худо, иккинчисида шайтон ҳукм суради, дейди. Икки олам кураши фалокат билан тугайди, натижада материя ҳалокатга учраб, руҳ озодликка чиқади.

Моний таълимотига кўра, инсон руҳ-нур ва жисм-зулмат бирлигидан иборат мавжудот бўлгани сабабли, у зулмат кучларига қарши курашда руҳи покланиб, нур фарзандига айланади. Монийнинг бу таълимоти авом халқ орасида кенг тарқала бошлади. Бундан таҳликага тушган шоҳ Баҳром уни остириб юборди. Маздакийлик ҳам Туронда кенг тарқалган. Унинг асосчиси Маздак (470-529) зардуштийлик кохинлари ва зодагонларига қарши курашга бошчилик қилган. Унинг таълимотига кўра, оламда эзгулик, ёруғлик манбаъи билан қоронғулик (жоҳиллик) ўртасидаги курашда «яхшилик» «ёмонлик» устидан ғалаба қозонади. Маздакийлик ғоялари Эрон ва Туронда кенг ёйилиб, салтанат ҳамда бой-зодагонлар учун хавф солади. Чунки бу таълимотга кўра, ўзига тинч, бой одамлар ночор кишиларга ёрдам қўлларини чўзишлари керак эди. Акс ҳолда улар мулкининг бир қисми зўрлик билан қашшоқларга олиб бериларди. Маздакийлик ҳаракати бостирилиб, Маздак қатл этилган бўлса-да, аммо унинг таълимоти Эрон, Турон, Озарбайжон халқларини зулмга, адолатсизликка қарши курашида қўл келди. Туронни араблар босиб олгач, уларга қарши кураш (Муқанна, Бобак қўзғалонлари) учун ғоявий мадад ролини ўйнади.

Адабиётлар:1.Каримов И.А. Тариҳий хотирасиз келажак йўқ. –Т.:Узбекистон,1998. 2.Туленов Ж., Ғофуров 3. Фалсафа (дарслик). - Т.: Ўқитувчи, 1997, 34-48 6., П 1-118 6.-бетлар. 3.Юлдашев С.А. Антик фалсафа. -Т., 1999.

Похожие

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Кадимги Шарк мамлакатларида илк фалсафий фикрларнинг вужудга келиши

Марказий Осиёда фалсафий фикрларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр