Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Қадимги замон фалсафасида инсон тўғрисидаги дастлабки тасаввурларнинг вужудга келиши Режа: 1. Қадимги Ҳинд ва Хитой фалсафасида инсон тавсифи. 2. Ортодоксал оқимнинг шаклланиши. 3. Олам ва одам борлиғининг ўзаро алоқадорлиги. 4. Қадимги Ҳинд фалсафасининг ноортодоксал оқими

Инсон борлиғи ҳақидаги дастлабки тасаввурлар Қадимги Шарқ мамлакатлари, айниқса Ҳиндистон, Хитой, Эрон, Турон халқлари томонидан яратилган афсоналар, эртаклар, достонлар, қўшиқларда ўз ифодасини топган. Одамлар ўзлари яшаб турган атроф-муҳитда содир бўладиган ўзгаришларни турли Худолар рамзида ифодалашган. Одамлар ва Худолар-нинг турмуш тарзлари бир хил, ҳатто улар бир хил хислатлар, фазилатлар ва бир хил нуқсонларга эга бўлганлар. Лекин Худолар қудратли, кучли, салобатли, ҳамма нарсага қодир, деб таърифланган. Аста-секин ўша қудратлилик, ўша буюк-лик, барча ишларнинг уддасидан чиқа олиш салоҳияти одам деган тирик мавжудот томон оға бошлаган. Қадимги Ҳинд ва Хитой фалсафасида инсон тавсифи Инсон тўғрисидаги дастлабки фалсафий фикрлар пайдо бўлган мамлакатлардан бири қадимги Ҳиндистон эди. Ҳин-дистонда инсон тўғрисидаги фалсафий фикрларнинг вужудга келиши, ҳозирги замон фани маълумотларига кўра, эра-миздан аввалги XII - VII асрларга тўғри келади 1 . Чунки бу даврларда Ҳиндистонда чорвачилик, деҳқончилик, ҳунармандчи- лик ривожланди. Дастлабки сув иншоотлари барпо этилди. Савдо-сотиқ жадаллик билан одимлаб бораверди. Ривожланиб бораётган ижтимоий- иқтисодий, маданий-маърифий муносабатларни мувофиқлаштириш зарурияти мамлакат ҳуду-дида кичик-кичик давлатчаларнинг юзага келишига сабаб бўлди. Ҳиндистонда инсон тўғрисидаги дастлабки фалсафий фикрларнинг вужудга келганлигидан далолат берадиган ишончли манбалардан бири эрамиздан олдинги XII - VII асрларда шаклланган қадимги Ведалардир. Қадимги Ҳинд Веда-ларида (тўрт асосий муқаддас китоб: Ригведа, Атҳарваведа, Самаведа ва Яжурведа), яъни диний билимлар, гимнлар, қў- шиқлар, урф-одатлар тўпламларида инсоннинг инсоний хусусиятлари 1

ҳақидаги дастлабки фикр-мулоҳазаларни учратиш мумкин. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, ҳинд Веда-ларида баён қилинган инсон тўғрисидаги фалсафий фикрлар мифологик-диний қарашлар билан қўшилиб- қорилиб кетган эди 1 . Ҳинд Ведалари ўз замонаси ижтимоий-иқтисодий, маданий-маърифий ҳаётини акс эттирувчи йирик маданий-маърифий меросдир. Ушбу маданий бойлик бир кунда ёки бир йилда шаклланган эмас. Унинг яратилиши узоқ давом этган. Хусусан, Ҳиндистонга қадимги орий қабилалари бостириб кирган пайтлардан бошлаб мамлакат худудида ягона давлат шакллангунга қадар бўлган даврда содир бўлган ўзгаришларни ўзида акс эттиради. Шубҳасиз, ўша тарихий тарақҚиёт жараёнида ҳинд жамияти ҳаётида, кишиларнинг фикрлаш тарзида муҳим ўзгаришлар содир бўлди. Жамият аъзолари асосан тўртта йирик табақага: браҳманлар (художўйлар), кшатрийлар (ҳукмдорлар, ҳарбийлар), вайшьалар (ер эгалари, хунармандлар, савдогарлар) ва шудраларга (меҳнаткашлар) бўлиндилар. Табақалар ичида энг фаросатлиси браҳманлар эди. Шунинг учун ҳам браҳманларнинг обрў- эътибори узлуксиз ошиб борди. Ведаларнинг якунловчи қисми упанишадлардир 3 . Упани-шадларда коинот билан одам орасидаги ўзаро алоқадорлик ҳақида бир талай фалсафий фикр-мулоҳазалар баён этилган. Хусусан, оламдаги барча ҳодисалар, воқеалар, шу жумладан инсон хулқ-атвори, хатти-ҳаракати ҳам олам билан боғлиқ, доимо ўзгариб туради. Оламдаги, одамдаги ўзгаришларнинг асосида шахссиз вужуд ётади. Шахссиз вужуд эса дунёвий жон билан индивидуал жоннинг бирлигидан иборат. Дунёвий жон нафақат оламнинг, балки одамнинг ҳам руҳий асосини ташкил этади. Шунингдек, упанишадларда жоннинг айланма ҳаракати, унинг ўлмаслиги, абадийлиги ҳақидаги қарашлар ҳам баён қилинган. Бундай қарашларга мувофиқ, одам ҳаёти доимо ўзгаришда бўлган занжирдан иборат, яъни бир туғи-лиш ҳолатидан қайта туғилиш ҳолатига ўтиб туради. Қайта туғилиш ўтган замондаги одам 1 3

ҳаётининг натижаси, янги формадаги шаклидир, деб таъкидланади. Қайта туғилиш нати-жасида одам инсонга айланиб боради. Унда инсоний хислат- лар, фазилатлар вужудга келади. Қадимги ёдгорликда таъ-кидланишича, ким яхши хулқ-атвор, хатти-ҳаракат эгаси бўл-са, савоб ишлар қилса, кейинги сафар туғилганида браҳман, кшатрий ёки вайшьа бўлиб туғилади. Қадимги Ҳинд Ведаларида инсон тушунчаси “ҳаммабоп”, барчага хос “умумийликни ифодаламасдан, балки ўзининг келиб чиқиши ва ривожланиш тарихига эга бўлган айримлик, яккалик рамзи сифатида таърифланган. Ведаларда таъкидла-нишича, айрим кишидаги ҳаммага хос, барчага тааллуқли фа-зилатларнинг вужудга келишига сабаб браҳманлардир. Браҳ- манлар туфайли одамда инсоний хислатлар, фазилатлар шаклланган. Чунки ўша браҳманлар жамики мавжудотнинг асоси, унинг вужудга келиши учун дастлабки абсолют субстанция вазифасини бажарар эмиш. Ведаларда ёзилишича, бир бутун яхлит борлиқнинг ай-рим хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган инсон икки йирик моҳият: тана билан жоннинг қоришмасидан иборат. Тана билан жон эса ҳамиша ўзаро алоқадорликда, бири-ик-кинчиси билан боғлиқ. Тана инсон жисмининг умумий асо-сини ташкил этади. Ўша асосни эса браҳман яратган. Жон атман (руҳ) томонидан яратилган бўлиб, у доимо абсолют мавжуд. Танадан кейин яратилган жон индивидуал хусусият-ларга эга бўлади. Шунинг учун ҳам жон инсон ўлиши билан яна атманларга (руҳга) айланиб қолади ва браҳманлар билан бирга абсолют субстанцияга қуйилади. Хуллас, қадимги Ҳинд Ведаларида ёзилишича, инсон “ат-ман– браҳманнинг” йиғиндисидан иборат. Бошқача айтгани-мизда, қадимги Ҳинд фалсафасида эътироф этилишича, инсон борлиғининг моҳиятида “Ҳамма нарса браҳмандан таш-кил топган, браҳман эса атмандан иборат” деган қоида ётади. Бироқ “атман-браҳман” бирлиги ҳамиша ҳам содир бўлавермайди. Инсоннинг ердаги фаолияти турли нопокликлар билан боғланмаса, атман- браҳманларнинг аралашиш жараёни содир бўлади. Мабодо инсон фаолияти

ердаги нопокликлар билан алоқадор бўлса, унинг жони жон кўринишда эмас, балки ҳай-воний тана сифатида қайта туғилади. Шундай қилиб, қадимги Ҳинд Ведаларида айтилишича, олам бир бутун, тирик мавжудотларнинг ҳаммаси ўша бутуннинг зарраларидир. Инсон эса ўша тирик зотларнинг ўзига хос шакли, кўринишидир. Ҳозирги одамзот танасининг шак-ли жоннинг бир шаклли танадан бошқа шаклли танага сон- саноқсиз марта кўчиб ўтиши натижасида содир бўлган 1 . Замонлар ўтиши билан Ҳинд Ведаларида баён этилган олам ва инсон борлиғи ҳақидаги фикр-мулоҳазалар турлича шарҳланди. Чунончи, ортодоксал оқим тарафдорлари Веда-ларда баён қилинган олам ва инсон борлиғи орасида ўзаро алоқадорликнинг мавжуд эканлиги ҳақидаги ғояларни қўллаб-қувватлаган, уни ҳар томонлама ривожлантирган бўлсалар, ноортодоксал оқим яловбардорлари бундай қарашларни танқид қила бошладилар. Ҳинд фалсафасидаги ортодоксал оқимнинг шаклланишига: санкхья, вайшешика, ньяя, йога, миманса диний-фалсафий мактабларининг ижодкорлари кат-та ҳисса қўшишган бўлса, ноортодоксал оқим ривожида: жайнизм, буддизм, локаята, чорвака мактаблари мухлисларининг улуши салмоқли бўлди. Ортодоксал оқимнинг шаклланишига беқиёс ҳисса қўш-ган санкхья мактабининг асосчиси эрамиздан аввалги VII -асрларда яшаган Капила эди 2 . Ушбу мактаб ижодкорлари Ве - даларда баён қилинган олам ва одам борлиғи ҳақидаги фикрларни янада ривожлантирдилар. Уларнинг фикрига кўра, олам ва одам борлиғи бири-иккинчиси билан чамбарчас боғлиқ, яхлит бир бутун бўлиб, ягона қудрат туфайли вужудга келган. Ўша ягона қудрат Пурушадир. Шунинг учун ҳам дастлабки одам боласининг яратувчиси, уни инсон дара- жасига кўтарган ҳам Пурушадир. Пуруша одамда содир бўл-ган барча ўзгаришларга гувоҳ бўлиб, космос каби абадий, ўзгармас, коинотдан ташқарида турувчи, яъни соф транценден-тал онгдир. Уни жисмга ҳам, ҳис- туйғуга ҳам, ақлга ҳам, ин-теллектга ҳам тенглаштириб бўлмас эмиш. 1 2

Пурушанинг минг-та боши, мингта кўзи, мингта оёғи мавжуд эмиш. Унинг ақл-заковати ой, кўзи - қуёш, ҳориб-толиқиши олов, нафаси эса шамол эмиш. Оғзидан браҳман, қўлидан кшатрий, вайшьа, шудра каби жамиятнинг турли табақаларга мансуб “варна”лар вужудга келганмиш . Олам ва одам борлиғининг ўзаро алоқадорлиги ҳақидаги дастлабки фикр-мулоҳазалар ортодоксал оқим ривожига сезиларли ҳисса қўшган вайшешика мактаби намоёндала-рининг қарашларида ҳам ўз ифодасини топди 2 . Вайшешика диний-фалсафий мактабига эрамиздан олдинги учинчи асрда яшаган Канада асос солган. Аниқроқ Қилиб айтганда, Вайше-шика мактаби ижодкорларининг олам ва одам борлиғи, унинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги қарашларини Канада маълум бир системага солди. Вайшешика таълимотига кўра, олам ва одам орасидаги ўзаро алоқадорлик, ўзаро таъсир доимо ўзгариб туради. Ўзгаришлар эса доимий ёки мавсумий бўлади. Лекин ўша ўзгаришлар жараёнида доимий ўзгармас бир элементатом мавжуд бўлади. Атомлар абадий, бўлинмас, йў қ бўлмас бўлиб, у ҳеч ким томонидан яратилмаган. Атомлар ўзига турли хосса ва хусусиятларни, яъни турли сифат-ларни мужассамлаштиради. Инсоннинг сезги аъзолари сезишга қодир бўлган барча тирик ва ўлик мавжудотлар ана ўша атомларнинг қўшилувидан ҳосил бўлади. Ҳатто туғилиш ҳам, қайта туғилиш ҳам атомларнинг қўшилиши ёки ажрали-шининг натижасидир, деган ғояни баён қиладилар 3 . Вайшешика таълимотига кўра, ўзига турли хусусиятлар-ни, хоссаларни бирлаштириб турган сифатлар икки: умумий ва хусусий гуруҳларга бўлинадилар. Ҳар қандай сифатнинг субстанциясини моддий асос (сув, олов, ер, эфир) билан бирга номоддий руҳ (атман) ҳам белгилайди. Руҳ номоддий, чек-сиз бўлиб, икки хил шаклда намоён бўлади. Чунончи, бирин-чи шакли ишвара бўлса, иккинчи шакли параматмандир, деб таъкидланади. 2 3

Вайшешика ньяя таълимоти билан бевосита боғлиқ. Бу икки таълимот бири иккинчисини тўлдиради. Ньяя мактабининг асосчиси Акшанада Готама (Гоутама) бўлиб, эрамизнинг бошларида яшаб, ижод этган. Ньяя мактабининг ижодкорлари инсоннинг билиш борасидаги фаолиятини тавсифлашга ҳаракат қилдилар Ортодоксал оқимнинг шаклланишига сезиларли ҳисса қўшган мактаблардан бири йогадир. Йога диний-фалсафий мактабига эрамиздан аввалги тахминан иккинчи асрда яшаган Патанжали асос солган. Ушбу мактаб ижодкорлари турли машқлар ёрдамида инсон руҳиятини, маънавиятини, фикрлаш тарзини ўзгартириш мумкин, деган ғояни баён қилдилар. Ҳатто турли машқлар ёрдамида инсонда хайриҳоҳликка, эзгу- ликка, яхшиликка интилиш каби олийжаноб хислатларни шакллантириш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Қадимги Ҳинд фалсафасидаги ортодоксал оқим-мактаблардан яна бири мимансадир. Ушбу мактабга эрамизнинг учинчи асрларида яшаган Жаймини асос солган. Миманса мактабининг мухлислари яна Ведаларга қайтишга даъват этадилар. Уларнинг фикрича, ҳақиқатни инсон ақли ёрдамида била олмайди. Ҳақиқатга фақат билим ва онгли ҳаракат ёрда м ида эришилади, деган ғояни илгари сурадилар. Кишиларни диний урф-одатларга риоя қилиш, ижтимоий бурчни бажаришга чорлайдилар. Миманса мактабининг мухлислари фик-рига мувофиқ, ижтимоий бурчга (дхармага) садоқат инсонни ўзлигини англашга олиб келиши мумкин. Ўзлигини илғаб олиш- инсонга ҳар қандай бадбахтликлардан қутулиш учун охирги нажотдир, деган фикрни баён қиладилар. Ноортодоксал оқимнинг шаклланишида салмоқли ҳисса қўшган диний- фалсафий мактаблардан бири жайнизмдир. Жайнизм мактабига эрамиздан аввал олтинчи асрда яшаган, Кшатрий табақасига мансуб Бихарлик Махавира Вардхамана асос солган. Махавира (ёки Жина) асос солган жайнизм таъ- лимотига кўра, инсон борлиғини икки: моддий ва маънавий (руҳий) асос ташкил этади. Ўша асослар бири - бири билан “кармалар” орқали боғланиб,

бири-иккинчисига таъсир ўтказиб туради. Инсон танасининг асосини ҳам худди ўша карма-лар (нозик материал, ёхуд нозик материя) ташкил этади. Ин-сон танасида нозик материя дағал материя билан қўшилиши унинг маънавий-руҳий ҳолатининг доимийлигини таъминлайди. Жайнизм мактаби ижодкорлари карма концепциясини ишлаб чиқдилар. Ушбу концепцияга мувофиқ, моддийлик билан маънавийлик орасидаги ўзаро алоқадорликнинг саккизта тури бўлади. Ўша саккизта тур бири- иккинчисидан ўзига хос хусусиятлари билан тубдан фарқ қ илади. Лекин ўша саккиз хусусият орасида муҳим икки фундаментал хусусият: яхшилик ва ёмонлик инсон амалий фаолияти учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Худди ўша яхшилик ва ёмонликка бўл-ган муносабат инсоннинг оламдаги ҳодиса ва воқеаларга бўлган муносабатини белгилайди. Кишининг руҳий- маънавий оламини бошқаради. Жайнизм таълимотининг ахлоқий қоидалари асосида уч асосий принцип ётади. Чунончи: 1) тўғри эътиқодга эга бўлиш; 2) тўғри эътиқодга эга бўлиш учун тўғри билимга асосланиш; 3) тўғри ҳаётий мўлжалга эга бўлиш. Ушбу принцип-ларга риоя қилган инсоннинг руҳий-маънавий қиёфаси ҳар қандай ахлоқий заифликлардан, айниқса худбинлик, ичиқо- раликлардан озод бўлади, деган фикр-мулоҳазаларни баён қиладилар. Инсон ҳаётининг маъноси ҳақидаги дастлабки фикр-мулоҳазаларни, ноортодоксал оқим ривожига муносиб ҳисса қўшган буддизм мактаби мухлисларининг қарашларида ҳам учратиш мумкин. Буддизм - эрамиздан аввалги VI асрда Шимолий Ҳиндистонда вужудга келди. Унинг асосчиси Сиддхартхи Гаутама тахминан эрамиздан аввалги 623-544 йилларда яшаган. У Капиловаста вилояти Шакья уруғи ҳукмдорининг ўғли бўлиб, 29 ёшида таркидунё қилади. Ўзининг ҳаётий мўлжали қилиб бадхини (йўл) танлайди. Ушбу таълимот аста-секинлик билан кишилар қалбидан жой ола бошлайди. Буддизм қоидалари, унинг ахлоқий принципларига аввал кишилар суҳ- батларида, оғзаки айтишувларда амал қилинган бўлса, кейинчалик (тахминан юз йиллардан сўнг) ёзма матнларда рас-мийлаштирилди. Йирик эътиқод

даражасига кўтарилди. Аста-секин илоҳийлаштирилиб, инсон шахсини яратувчи асосий куч деб таърифлана бошланди. Буддавий эътиқоднинг асосида тўртта ҳақиқат ётади. Чунончи: 1. Инсоннинг бутун ҳаёти турли азоб-уқубатлардан иборат (туғилиш, касаллик, ўлим билан курашиш ва ҳоказо) деб қараш. 2. Азоб-уқубатларнинг асосий сабаби ҳаётдан кўпроқ лаззат олишга, роҳат-фароғатга интилиш эканлигини ино-батга олиш. Худди шу интилишлар туфайли барча истаклар пайдо бўлади, деб ҳисоблаш. 3. Азоб-уқубатлардан қутилиш учун барча хоҳиш ва истаклардан воз кечиш. 4. Азоб-уқубатларни бартараф этмоқ, ундан қутилмоқ учун тўғри фикр юритиш, тўғри қарорга келиш, ҳодиса ва воқеаларга диқ қ ат билан қараш, ҳаётда тўғри йўл танлаш. Ушбу принципларга асосланган эътиқод, буддизм таълимотига кўра, мустаҳкам эътиқод бўлади. Ўз навбатида, бундай эътиқодга асосланган инсон фаолияти самарали, хайрли ишларга қаратилади. Қадимги Ҳинд фалсафасининг ноортодоксал оқимига мансуб диний- фалсафий мактаблардан бири локаятада ҳам инсон борлиғи, моддийлик билан маънавийлик орасидаги ўзаро алоқадорлик муаммолари ҳақида ажойиб фикр-мулоҳазалар баён қилинган. Локаята мактабига эрамиздан аввалги биринчи минг йиллик ўрталарида яшаган Брихаспати асос солган. Ушбу мактаб ижодкорларининг фикрига кўра, оламнинг асосини тўрт элемент: сув, ҳаво, ер ва олов ташкил этади. Ўз навбатида, худди шу элементлар инсон танасида ҳам мавжуд бўлади. Олам ҳам, одам ҳам ўша элементларнинг комбинациясидан иборат бўлиб, илоҳий қудрат томонидан яратилмаган. Худо ҳақидаги гап-сўзлар шунчаки бир афсонадир. Худо, руҳ, жамият, у дунёда ҳаётнинг мавжудлигига ишониш бу ёлғончиликдир. Ҳар қандай организм ўлгандан сўнг яна ўз субстанциясига қайтади, дейиш бемаъниликдир. Инсоннинг онги номоддий нарса бўлиб, сезиш орқали ҳосил бўлади. Шахс инсон танасидан ташқарида бўлиши мумкин эмас, деган фикрларни баён қиладилар.

Локаята таълимоти чорвака мактаби мухлислари томонидан ҳар томонлама ривожлантирилди. Чорвака таълимотининг асосий қоидалари эрамиздан аввалги IV - III асрларда яшаган Каутилья трактатларида баён қилинган. Чорвака мактаби ижодкорларининг фикрига кўра, инсон у дунёда эмас, балки бу дунёда, ер юзида рўй берадиган ҳодиса ва воқеаларга қараб мўлжал олиши зарур. Инсон танаси ҳузур-ҳаловат ва азоб-уқубатлар билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам инсон кундалик амалий фаолиятида ҳузур- ҳаловат (кама) ва фойда олиш (артха) принципларига амал қилмоғи даркор. Ҳузур-ҳаловат, шубҳасиз, инсоннинг кундалик амалий фаолияти билан боғлиҚ. Қилган меҳнатидан ҳузур-ҳаловат олиш, ундан қониқиш ҳосил қилиш инсоннинг энг олий мақсадидир. Бойлик ва эзгулик эса унга эришиш воситасидир. Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан кўриниб турибдики, чорвака мактабининг мухлислари ҳаётдан қониқиш туйғусини инсоннинг энг муҳим хусусияти деб қарайдилар. Уларнинг фикрига кўра, инсон ҳаётининг маъносини кундалик ҳаётдан кўпроқ ҳузур-ҳаловат олиш, азоб-уқубатлардан холи бўлиш ташкил этмоғи лозим. Лекин айрим ҳолларда ҳузур-ҳаловат, турли азоб-уқубатлар билан бирга рўй бериши ҳам мумкин. Азоб-уқубат- лардан эса кўр-кўрона, бирдан воз кечиб бўлмайди. Чунки баъзан ҳузур- ҳаловат азоб-уқубат билан чирмашиб кетади. Кишиларда ўзининг кундалик амалий фаолиятидан, турмуш тарзидан роҳатланиш туйғусини шакллантириш - чорвака мактаби ижодкорларининг улкан орзуси эди. Шунинг учун ҳам чорвакаликлар – “егин, ичгин, хурсандчилик қилгин” де- ган қоидага кўпроқ амал қилар эдилар. Шундай қилиб, қадимги замон Ҳинд фалсафасининг ўзига хос энг муҳим хусусияти транцендентализмга мойиллиги, яъни инсон ва унинг руҳий–маънавий олами, тақдири ва истиқболи коинотдан ташқарида яшаётган транцендентал билимлар билан боғланганлигини эътироф этишдир. Қадимги Ҳинд фалсафасига кўра, инсон тана билан жоннинг йиғин-диси, “дунёвий жон”нинг ажралмас бўлагидир. “Дунёвий жон” одамнинг инсон даражасига кўтарилишида муҳим аҳамият касб этади. “Дунёвий жон”нинг

инсон табиий-ижтимоий қиёфасига таъсир ўтказиш жараёни доимо ўзгариб тура-ди. Ўз навбатида, якка кишининг жони (“индивидуал жон”) ҳам “дунёвий жон”га ўз таъсирини ўтказади. Бундай ўзаро таъсир туфайли инсон табиатида ижобий ўзгаришлар рўй бериши билан бирга камчиликларга йўл қўйиш, алдаш, фи-рибга мойиллик каби салбий ҳолатлар ҳам вужудга келади. Бундай салбий ҳолатларни бартараф этмоқ учун инсон ҳамиша эркинлик томон интилади. Худди шунинг учун ҳам инсоннинг бошқа тирик мавжудотлардан фарқ Қилувчи энг муҳим хусусияти эркинликка интилишдир. Ҳинд файласуфлари инсон табиатида учрайдиган ижтимоий иллатларни бартараф этиш, ўз навбатида, кишиларнинг эркинликка эришиш йўлларини қидирдилар. Инсон тўғрисидаги дастлабки фикр-мулоҳазаларни қадимги Хитой манбаларида ҳам яқ қ ол кўриш мумкин. Бунга қадимги Хитой маданий меросининг тожи хисобланган уч асосий китоб: “Ашулалар китоби” (“Ши цзин”), “Ўзгариш китоби” (“И цзин”), “Тарих китоби” гувоҳлик беради. Хитой афсоналарида, ривоятларида дастлабки инсон Одамато Паньго қиёфасида намоён бўлади. Эрамиздан аввалги Х II асрда мавжуд бўлган Чжоу давлатида дастлабки инсон (Одамато) Паньго яшаган экан. У шунчалик куч- Қудратга эга бўлганки, унинг нафасидан шамол, булут, бошидан мо- мақалдироқ, чап кўзидан қуёш, ўнг кўзидан ой, бели, оёқлари ва қўлларидан ёруғ дунёнинг тўрт томони, қонидан дарёлар, терларидан ёмғир ва шудринг, кўзининг ярқирашидан яшин пайдо бўлган эмиш. Чексиз бўшлиқлардан иборат бўлган олам унинг қудратли зарбасидан ер ва осмонга бўлиниб кетибди. Ўзининг сеҳрли куч-қудрати билан оламда тартиб-интизом ўрнатган Одамато Паньгодан одамзот бир умрга қарздор эмиш. Дастлабки одам боласининг вужудга келиши, унинг инсон даражасига кўтарилиши ҳақидаги фикр-мулоҳазалар узлуксиз ўзгариб борган. Чунончи, қадимги “Ашулалар китоби” (“Шеърлар тўплами”)да айтилишича, одамни (“Тянь”) осмон яратган эмиш. Осмон энг умумий яратувчи, буюк бошқарув- чи бўлганлиги учун ҳам одам деган зотни яратди ва унга ҳаёт ато этди.

Қадимги Хитой манбаларидан бири “Ўзгариш китоби”да баён қилинишича, одам олам билан бевосита боғлиқ. Оламни олам қилиб ушлаб турган ўнта асосий устун бор. Бутун олам ўнта устун: ян, инь, осмон, ер, инсон, олов, сув, металл, ёғоч, уруғларга таяниб туради. Ўша устунларнинг мустаҳкамлиги инсон ва унинг амалий фаолияти билан боғлиқ. Инсон фао- лияти эса дунёқараш билан алоқадор. Осмон, ер ва инсон дунёқарашнинг асосий элементлари эмиш. Кўриниб турибди-ки, қадимги Хитой манбаларида инсон, осмон, ер орасида ўзаро алоқадорлик мавжудлиги эътироф этилади. Қадимги Хитой манбаларида таъкидланишича, одамзот ҳаётида космос билан оқилона муносабатда бўлиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Ўша уйғунлашув (гармония) инсоннинг хулқ-атворида, хатти-ҳаракатида, расм- русумлари, урф-одатлари, таомларида яқҚол намоён бўлади. Инсон ҳатти-ҳа- ракатида яхшилик ва ёмонликнинг вужудга келиши учун туртки беради. Ёмонлик космос билан инсон орасидаги нооқилона муносабатларнинг натижаси эмиш. Одамнинг инсон даражасига кўтарилиши, унинг бошқа тирик мавжудотлардан фарқ Қилувчи инсоний хусусиятлари ҳақидаги дастлабки фикр-мулоҳазаларни ҳам, юқорида биз эслатиб ўтган, қадимги Хитой манбаларида учратиш мумкин. Чунончи, одамдаги инсонийлик, энг аввало, инсонпарварлик-да ўз ифодасини топади. Инсонпарварлик деганда ахлоқий нормалар, удумлар, этикетларга амал қилиш, хусусан тўғри сўзли, оқкўнгил, мард бўлиш тушунилади 1 . Шунингдек, одамдаги инсонпарварлик, хайриҳоҳлик ҳар бир киши ўзига топширилган вазифани аниқ бажариши билан амалга оширилмоғи, чунончи, давлат бошлиғи – давлат ишларини, ота- оталик, ўғил-ўғиллик вазифасини бажариши зарур 2 . Инсон тўғрисидаги мифологик-диний қарашлар ўрнини аста-секин фалсафий қарашлар эгаллай бошлади 3 . Бундай қарашларни қадимги Хитой фалсафа мактабларидан Ян инь цзи (эрамиздан аввалги VIII - VI асрлар)да 1 2 3

кўриш мумкин. Ушбу мактаб мухлисларининг фикрига кўра, Коинотда тар- тибсиз учиб юрган ўн минг нарсалар замирида икки илоҳий қудрат: Янь ва Инь вужудга келди. Янь (эркак ҳоҳиш-иро-дасининг асоси) бутун осмонни бошқарган бўлса, Инь (аёл-ликнинг асоси) ерни бошқарган эмиш. Ўша икки қудрат орасидаги ўзаро алоқадорлик бутун олам биносининг асосини барпо этибди. Эркаклик ва аёллик, шунингдек “беш стихия”: сув, олов, металл, ёғоч, уруғ орасидаги ўзаро алоқадорлик инсон руҳий-маънавий қиёфасининг асосини ташкил этаркан. Қадимги Хитойда инсон тўғрисидаги фалсафий фикрлар доираси узлуксиз кенгая бошлади. Чунончи, қадимги даосизм таълимотида одамнинг инсон даражасига кўтарилиш жараёни, инсоннинг инсонийлигини ифодаловчи принциплар, уларнинг фаровон турмуши, бахт-саодати ҳақида бир қа-тор янги фикр-мулоҳазалар баён этилган. Даосизм таълимо-тига эрамиздан аввалги VI - V асрларда яшаган Лао-цзи асос солган. Даосизм таълимотига кўра, дао - оламда мавжуд бўлган барча мавжудотларнинг ибтидоси. Унинг мавжудлигини таъминловчи асосий принципдир. Дао оламдаги барча ҳодиса ва воқеаларни, нарсаларни нарса қиладиган қудратдир. Дао кос-мик жон бўлиб, ҳамма томондан оқиб туради, у ўнгда ҳам, сўлда ҳам бўлиши мумкин. Унинг шарофати билан бутун мав- жудот туғилади ва доимий ўсишдан тўхтамайди.... Ҳамма мавжудот эртами- кечми унга қайтади 2 . Даосизм таълимотига мувофиқ, инсоннинг инсонийлиги ишонч, умид принципига риоя қилишига қараб белгиланади. Умидга эса истакни, орзуни чеклаш воситаси ёрдамида эришилади. Истак, орзуни чеклай олмаслик инсонда худбинлик, ичиқоралик каби иллатларнинг пайдо бўлишига туртки бе-ради. Кишиларнинг худбинлиги нафақат одамни, ҳатто оламни ҳам деформацияга гирифтор қилади. Бундай ҳолат оламнинг асоси бўлган даонинг гармоник табиатига, яъни “Ҳар бир киши ҳамма нарса учун” қоидасига мос тушмайди. 2

Даосизм таълимотида ҳар томонлама гармоник ривожланган инсон қиёфаси ҳақида бир талай ажойиб фикрлар баён этилган. Ушбу таълимотга кўра, гармоник ривожланган инсон, табиийликка кўпроқ майли бор, ҳар қандай беҳуда ишлар билан ўзини овора қилмайдиган, ҳар қандай васва- салар таъсирига берилмайдиган кишидир. У осмонга қиёс л анади. Бундай кишилар ўзининг осмон даоси билан узвий алоқадор эканлигини ҳис қилиб туради. Чунки инсон космос билан боғлиқ бўлиб, ўзига хос микрокосмосдир. Даосизм таълимотига кўра, инсоннинг бахтиқболи, фаровон турмуши ҳукмдор (император) фаолияти билан боғлиқ. Ҳукмдор фуқароларнинг орзу- истакларини эзгулик томон бош қ ариши лозим. Шунинг учун ҳам ҳукмдор фаолиятининг асосида халқ даоси билан осмон даосининг аралашуви ётмоғи даркор. Осмон даоси табиат қўйнида яшовчи оддий одамларнинг идеал жамиятини бунёд этишга ҳаракат қилади. Донишманд император осмон даоси муддаосини, яъни идеал жамият қуриш истагини турли амалдорлар ёрдамида бажаради. Ўша амалдорлар идеал жамият қуриш жараёнида ву- жудга келган турли нифоқларни оқилона бартараф этмоқлари лозим. Шундай қилиб, даосизм таълимотида ижтимоий идеал, ҳар томонлама ривожланган инсон осмон даоси сиймосида намоён бўлади Қадимги Хитой фалсафасида инсон тўғрисидаги фикр-мулоҳазалар Конфуций таълимотида янада янги босқичга кўтарилди. Конфуций ўзидан мерос қилиб ҳеч қандай асар қолдиргани йўҚ. У ўзининг фалсафий қарашларини оғзаки баён қилган. Конфуций вафотидан сўнг унинг шогирдлари устоз суҳбатларини тўплаб, “Луньюн” номи билан алоҳида трактат этиб расмийлаштирганлар. Конфуций хитойликларни аждодларидан қолган буюк маданий- маънавий мерос-уч буюк китобда: “Ашулалар китоби”, “Ўзгариш китоби”, “Тарих китоби”да баён қилинган қоидаларга амал қилишга чорлаган. Ўша китобларда баён қилинган қоидаларни ўтмиш билан бугунни, аждодлар билан ав-лодларни, инсон билан осмонни боғловчи йирик руҳий-маънавий қудрат деб ҳисоблаган. Шунинг учун ҳам хитойлик мутафаккир “Мен фақат

узатаман, лекин бунёд этмайман; мен ўтмишга ишонаман ва уни севаман” 3 деб айтган эди. Конфуций ҳам ўз ўтмишдошларининг олам ва одам тўғрисидаги фикр- мулоҳазаларини давом эттириб, осмон бу табиат, худо ва инсондир, деб тушунтирди. Осмон уларга куч ва ақл ато этган. Шунинг учун ҳам инсон ўз ихтиёри билан ҳа-ракат қилолмайди, ўзини-ўзи ярата олмайди. Чинакам инсон ўз фаолиятининг осмон билан боғлиқлиги учун ўз тақдиридан ҳамиша миннатдор бўлмоғи керак. Конфуцийнинг фикрига кўра, осмон ва ерда туғилганлар ичида энг қудратлиси инсондир. Инсон ўз моҳиятига кўра яхлит, бир бутундир. Шунинг учун ҳам одамлар ўз табиатига кўра бир-бирларига яқиндирлар. Лекин ўзларининг хулқ-атворлари, урф-одатларига кўра бир-бирларидан йироқдир-лар 1 . Инсон ўзининг ички моҳиятига кўра бошқаларга яхши-лик қилишга, эзгуликка мойиллиги бор. Хусусан, бошқаларга хайриҳоҳлик (жень), адолатпарварлик (и), самимият (синь), уруғ-аймоқ, Қавм- қариндошларга ҳурмат (сяо), ҳукмдорга садоқат (чжун) шулар жумласидандир. Лекин бундай олижа-нобликлар инсоннинг амалий фаолиятида бирдан намоён бўлади, деб бўлмайди. Ҳамма ҳам бундай олийжанобликлардан ҳузур-ҳаловат олади, деб ҳам бўлмайди. Яхши одам ўзининг олийжаноб ишларида юксак ахлоқий принципларга асосланади. Ўша ахлоқий принциплар аста-секин инсоннинг ташқи қиёфасида, амалий фаолиятида намоён бўла бошлайди. Турли урф-одатлар, расм-русумлар ва удумлар ахлоқий принципларнинг рўёбга чиқиши учун ички импульс беради. к им ўзининг қалби ва ақли имкониятларидан тўла фойдаланса, ўзлигини намоён қилади. Ўзлигини намоён қила туриб, бутун борлиғини намоён қилади. Шундай қилиб, машҳур хитойлик мутафаккир инсонпарварлик билан яхшилик орасида уйғунлик – кўприк ўрнатади. Бундай уйғунлик қадимги замон Хитой фалсафасида яратилган ахлоқийликнинг “олтин қоидаси” эди. 3 1

Худди шу қоида аста-секин “сўз билан иш” орасидаги мутаносибликнинг вужудга келиши учун замин яратди. Конфуций фалсафасидаги инсонпарварлик билан яхши-лик орасидаги уйғунлик инсоннинг инсонийлигини ифодаловчи олийжаноблик кўринишларини ягона бир бутунга бирлаштиради ва қудратли ижтимоий тартиб-интизом тизимининг вужудга келиши учун асос яратди. Ўз навбатида, бундай тартиб-интизом инсоннинг эзгуликка қаратилган хайрли ишларида намоён бўлади. Агар ўша хайрли ишлар давлат томонидан бошқарилса кишилар тарбиясида туб бурилиш содир бўлади. Конфуций Хитой фалсафаси тарихида биринчилар д ан бўлиб, одамнинг инсон даражасига кўтарилишида жамият, давлат, ижтимоий муҳитнинг таъсири бўлади, деган ғояни илгари суради. Ўзи фаолият кўрсатаётган жамиятда, фуқаро-ларнинг тўҚ-фаровон яшашлари учун зарур бўлган сиёсий, маънавий-ахлоқий принципларни ишлаб чиқишга ҳаракат қилади. Конфуцийнинг фикрига кўра, жамиятнинг асосий ячейкаси - оиладир. Жамиятни, давлатни у катта оила, деб тушу-нади. Оилада азал-азалдан ўрнатилган тартиб-қоидага кўра – кичиклар катталарга бўйсуниши лозим бўлганидек, давлатда ҳам кичиклар катталарга бўйсунишлари даркор. Оиладаги тартиб-интизом қавм-қариндошлик, уруғ-аймоқчилик белгиларига асосланса, давлатда ўрнатилган тартиб-интизом кў-пинча шахснинг ижтимоий мавқеига, жамиятда эгаллаган ўр-нига қараб белгиланади. Қадимги Хитой файласуфи Конфуцийнинг жамиятни бошқариш ҳақидаги фикр-мулоҳазаларнинг марказида “Ҳик-матли зот” туради. “Ҳикматли зот” ҳукмрон табақанинг идеал намоёндасидир. Бундай давлат арбоби ўзида фуқаролар фаровонлигини таъминлай оладиган барча олийжаноб фазилат-ларни мужассамлаштирмоғи лозим. Конфуций ўзининг суҳ-батларида жамият бошқарув ипларини қўлида ушлаб турган “Ҳикматли зот”нинг бешта инсоний хислатлар: бурч, адолат, мардлик, урф-одатларга риоя қилиш, билимдонлик безаб турмоғи лозим, дейди. “Ҳикматли зот” фуқароларга нисбатан мурувватли, хизмат вазифасини сидқидилдан

бажарувчи, эгаллаб турган лавозимидан ўзига шон-шуҳрат орттириш учун эмас, балки жамият аъзолари фаровонлигини таъминлашга қаратмоғи даркор. Унинг ҳатти-ҳаракатлари оҳиста ва хотиржам, табиатига дағаллик ва фаҳмсизлик бегона, кийи-нишлари озода ва ўзига муносиб, жамиятда ўрнатилган маъ-навий-ахлоқий қоидаларнинг моҳиятини чуқур англаб етувчи, бойлик ва мартабани “тақдир инъоми” деб, уларга атайин интилмайдиган, хайру-саховатли, лекин исрофгарчиликка йўл бермайдиган, ҳалоллик бобида собитқадам ва дуч келган гуруҳга қўшилиб кетавермайдиган кишидир. Конфуций бундай хислатлар соҳиби бўлган кишини “Гўзал инсон” деб билади. Жамиятни, давлатни шундай “Гўзал инсон”лар бошқарса, шубҳасиз, ундай юртда фаровонлик таъминланади. Конфуций “Ҳимматли зот” шахсининг антиподини – “Нобакор кимса” деб атайди. “Нобакор кимса”нинг ҳатти-ҳаракати, “Ҳимматли зот”никига тескари. У ўз нафсининг қули, бурч, инсоф нималигини умуман билмайди. Жамиятда ўрна-тилган тартиб-интизомни маккорлик билан бузади. Жамият- нинг ҳукмдори бўлган “Осмон ўғли” хоҳиш-иродасини сезмайди. Унинг бисотида жамиятнинг мартабали кишиларига, донишмандларига, олиму- фозилларига ҳурмат-иззат бўлмайди. Энг муҳими ўз қадр-қимматини билмайди, ҳатто талон-чилик қилишдан ҳам уялмайди. Шундай қилиб, Конфуций таълимотида инсоннинг шахсий, ахлоқий хислатлари чуқур ижтимоий мазмунга эга бўлган меъёрга айланади. Конфуцийнинг эътироф этишича, “Ҳимматли зот” ҳасад билан шуғулланмаслиги, ҳасадгўйлар даврасида бўлмаслиги, бировларга ҳасад билан қарамаслиги, ўзидан юқори марта-бали кишиларга иззат-икромли, қўл остида ишловчи фуқароларга мурувватли, халқни бошқаришда адолатли, ўз ҳаётини гаровга қўйиб бўлсада тўғриликни ҳимоя қилиши зарур. Жамиятни, давлатни бошқарувчи олий “Ҳимматли зот” бийрон сўзли нотиқ ёки олий ҳимматли киши бўлмаслиги мумкин. Чинакам “Ҳимматли зот” сўзи ишига мос тушмаса қаттиқ азият чекади. Бундай кишилар ҳамиша обрўли, довруқли

бўламан, деб эмас, балки ўзида бор имкониятларни, қобилиятларни тўла рўёбга чиқара олмадим, деб азият чекадилар. Конфуцийнинг фикрига кўра, “Ҳимматли зот” қуйидаги тў ққ из ҳолатни ўзининг амалий фаолиятида муҳим аҳамиятга эга деб қарамоғи даркор. Чунончи: қараганда кўра олишни (кўришни); тинглаганда эшита олишни (эшитишни); бировлар билан сўзлашганда чеҳрасида самимият, қиёфасида ўзгаларга эҳтиром бўлишни; нутқида садоқат, ишида шинавандалик бў- лишини; шубҳаланганда, бошқалардан сўрашни; тутақ қ ан пайтда оқибатни ўйлашни; бир нарсани бошқалардан олаётганда унинг қарз эканлигини тушуниб етишни унутмаслиги даркор. Мамлакатни бошқарганда, бешта гўзал усулга астой-дил амал қилишни ва тўртта ҳолатдан ўзини олиб қочиши зарур. Чунончи, “Ҳимматли зот” жамиятни бошқарганда, энг аввало исрофгарчиликка йўл қўймаслиги; иш пайтида талабчан бўлиши, лекин бошқаларда норозилик уйғотмаслиги; истак-хоҳишни рўёбга чиқараётганда очкўзлик қилмаслиги; кенг хулқ-атворга эга бўлиши, лекин такаббур бўлмаслиги; ҳамиша ўзининг улуғворлиги билан ажралиб туриши, лекин атрофдагиларга важоҳат солмаслиги керак. Конфуций “Ҳимматли зот” жамиятни бошқарганда, бошқарувнинг тўрт ярамас усулидан қочишини маслаҳат беради. Чунончи, Қонунни четлаб ўтиб, шошмашошарлик билан тут-қинни ўлимга ҳукм этишни, яъни шафқатсизлик қилишни; топширилган иш натижасини огоҳлантирмасдан туриб талаб этиш, яъни зўравонлик қилишни; иш тугатилиб, якунига етиб қолган бўлишига қарамасдан, тегишли буйруқни ҳаяллатиб ўтириш, яъни қароқчилик қилишни; меҳнатга ҳақ тўлашда хасислик, яъни пасткашлик қилишни тушунади. Қадимги Хитой мутафаккири инсонда инсонийлик хусусиятларининг шаклланишида жамиятни бошқариб турган раҳбарнинг мурувватли бўлиши катта аҳамиятга эга экан-лигига эътиборни қаратади. Мурувватли раҳбар деганда, энг аввало, халқ қ а фойда келтирувчи юмушлар билан шуғулла- нишни; фуқароларнинг қобилиятларига қараб иш беришни ва берилган ишни

ўз вақтида бажарилишини талаб қилишни; катта ва кичик, босиқ ва тез одамлар билан бир хил муома-лада бўлишни; қарашларидаги қатъиятни тушунади. Бундай хислатлар “Ҳимматли зот”ни янада улуғвор қилиб кўрсатади. Конфуций ўзи яшаётган жамиятда содир бўлаётган ахлоқсизликлардан қаттиқ ташвишга тушади, фуқароларни тарбиялашга ҳаракат қилиб, уларни инсоф-диёнатга, бир-бирларини ҳурмат қилишга, атроф-муҳит мусаффолигини таъминлашга чорлайди. Унинг тушунтиришича, инсонийликнинг турли-туман кўринишларини ўзида мужассамлаштирган чинакам инсон фақат ўзи учун эмас, бошқалар учун ҳам яшамоғи даркор. Инсоннинг инсонийлиги, энг аввало, қуйидаги талабларга жавоб бермоғи даркор. Чунончи а) ўзи эришишни орзу қилган муваффақиятларга бошқалар эришиши учун ҳар томонлама кўмак бер; б)ўзингнинг бошингга тушишини иста-маган кулфатларни бошқаларга ҳам раво кўрма. Конфуцийнинг фалсафий таълимотида одамнинг чина-кам инсон даражасига кўтарилишида жамият, унда ўрнатилган тартиб-интизом ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигига алоҳида эътибор қаратилади. Шунинг учун ҳам етук инсон жамиятда мавжуд бўлган тартиб - қоидаларни ҳурмат қил- моғи даркор. Жамиятда инсонпарварликка (жень) асосланган барча тартиб- интизомлар осмондан тушган, унга ҳамма итоат қилиши шарт. Барча тартиб- интизомлар, ахлоқий қоидалар, Конфуций қарашларида “Ли” деган тушунчада ўз ифодасини топган. Жамиятда “Ли” бўлмаса тартиб-интизом ҳам бўлмайди, тартиб-интизом йў қ жойда эса ривожланиш бўлмайди, деган фикр-мулоҳазалар Конфуций таълимотида марказий ўринни эгаллайди. Конфуций таълимотида ушбу ғоялар жамиятни бошқариб турган ҳукмдорлар учун ўз ҳукмларини сўзсиз бажартириш, фуқароларга тобелик руҳини сингдириш, ҳеч қандай эътирозсиз бўйсуниш кайфиятини шакллантириш учун қўл келганлигини ҳам унутмаслик лозим. Жаҳон цивилизацияси тарихида биринчилардан бўлиб хитойлик мутафаккир Конфуций инсон фаолиятини баҳоловчи мезонни яратишга

ҳаракат қилди. Унинг тушунтиришича, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар табиат қонунларига асосан эмас, балки аллақандай ўзига хос қонуниятларга асо-сан содир бўлади. Кишилар фаолиятини тўғри баҳоламоқ учун, энг аввало, ўша фаолиятнинг содир бўлиш сабабларини аниқламоқ зарур. Бир ибора билан айтганда, инсон фаолиятига баҳо берганда, унинг сўзига, нутқ ирод қилишига қараб эмас, балки кундалик ишига қараб баҳоламоқ зарур, 2 деган хулосага ке-лади. Қадимги Хитой фалсафасида инсон тўғрисидаги фалса-фий фикрлар тарақ қ иётига муносиб ҳисса қўшган таълимотлардан яна бири моизмдир. Моизм таълимотининг асосчи-си Мо ди (Мо-Цзи)дир.(Мо ди эрамиздан аввалги 480-400 йилларда яшаган).У яратган инсон тўғрисидаги фалсафий фикр-лар асосида “умумий, ўзаро муҳаббат ва манфаат” уйғунлиги ҳақидаги ғоя ётади. Моизм, Конфуций таълимотидан фарқли ўлароқ, адолат билан манфаатни ягона бир тугунга бирлашти-ришга ҳаракат қилди. “Адолат – бу фойда демакдир”, деб тушунтирди. Фойда, манфаат, моизмда фақат киши учун эмас, балки бутун жамият, бутун халқ учун характерли хусусият эканлигини исботлашга уринади. Шунинг учун ҳам, Моизм мухлислари “фаолият” (вей) ва ахлоқий хулқ-атвор, ҳатти-ҳа-ракат” (син) тушунчаларини бирини-иккинчисидан ажратдилар. Уларнинг фикрига кўра ахлоқ-одобнинг ягона мезони - эзгуликка қаратилган ҳатти-ҳаракатдир. Бундай ҳатти-ҳаракат фақат шахсий ўрнак кўрсатиш орқали рўёбга чиқади. Эзгуликка қаратилган ҳатти-ҳаракат унинг мақсади, сабаб ва оқибатларига қараб ани қ ланади, “хизмати”, “мукофоти”, “шон-шарафи”, “жиноятлари”, “жазоси”да ўз ифодасини топади. “Умумий, ўзаро муҳаббат ва манфаат” принципи намоён бўлишининг идеал ҳолати осмон хоҳиш-иродаси билан боғлиқ, дейилади, Моизм таълимотида. Чунки, осмон оламдаги бутун мавжудод учун андоза(эталон)дир. Ердаги унинг ўғли (император) худди шу андозани 2

турмушга татбиқ этиш учун масъулдир. Ерда унинг амалдорлари шундай тартиб-интизом ўрнатишлари зарурки, у туфайли барча кишилар бир-бирла- рини севишлари, бир-бирларига ёрдам қўлларини чўзишлари, чунончи: “бойлар ўз бойликларини камбағаллар билан баҳам кўришлари”, “ў қ имишли кишилар саводсиз одамларни саводли қилишлари”, “зўрлар заифларни ҳимоя қилишлари” даркор. Халқ энг олий қадрият ҳисобланади, шунинг учун ҳам унинг эҳтиёж ва истакларини рўёбга чиқариш, ҳукмдор учун осмон хоҳиш- иродасини намоён қилишдир. Мо ди ёзганидек, чинакам жасорат эгаси бўлган ҳукмдор ўзининг ҳатти-ҳаракатини осмон остининг манфаати билан тақ қ ослайди, уларнинг чарчаб-хоришларини янада чигаллаштирмайди. Чинакам инсонпарвар ҳукмдор халқнинг мол-мулкига зиён-заҳмат етказадиган, уларнинг кийим б оши, озиқ-овқатларини тортиб оладиган бирон иш қилмайди. Ана шундай мақсадда, ҳукмдор ҳаммага бир хил талаб қўйган қонун ва адолат имкониятларидан фойдаланиши даркор. Мансабдорларнинг ўзбошим-чаликларига чек қўйилиши керак. Ана шундай йўл билан ос-мон ўғли билан халқ ва давлат орасида мажбурият (шартнома), алоқа ўрнатилади. Бундай шартноманинг бажарилиши-да, шубҳасиз, ҳукмдор ҳал қилувчи роль ўйнайди. Моизм таълимотига кўра, осмоннинг хоҳиш-иродаси инсон тақдирини, келажагини белгиловчи омил эмас. У фақат кишиларни бир-бирларига адоват, нафрат билан эмас, балки уларни дўсту-биродар, ҳамкору-ҳамдард, хайриҳоҳ бўлишга, ҳурмат қилишга чорлайди. Одамларнинг ўзаро муносабат-ларида ана шундай муносабатлар шакллангандагина жами-ятда уйғунлашув, барқарорлик содир бўлади. Моистлар инсоннинг билиш борасидаги фаолиятини такомиллаштиришга ҳаракат қилдилар. Оламдаги ҳодиса ва воқеаларни ўрганишда, билишнинг ҳиссий ва ақлий шаклларидан оқилона фойдаланиш йўлларини изладилар. Шундай қилиб, қадимги Хитой файласуфлари, инсоннинг руҳий- маънавий қиёфасининг шаклланиш жараёнини, осмон ва ер муносабатларининг уйғунлашуви чиғириғидан ўтказиб таҳлил қилдилар.

Хуллас, қадимги Ҳинд файласуфлари – инсон икки йирик қудрат тана билан жоннинг уюшмасидан иборатлиги, жон танани тарк этиб руҳга айланиб туриши, руҳ эса ўлмаслиги, у маълум вақт ўтгач яна бошқа танага қайтиб кириши мумкинлигини, тана билан жон бири-иккинчиси билан боғ- лиқ бўлиб, бири-иккинчисига ҳамиша таъсир ўтказиб бориши, одамзот танасининг шакли (жисми) узоқ давом этган эволюцион ўзгаришларнинг натижаси эканлигини исботлашга уринган бўлса, қадимги Хитой файласуфлари инсон кундалик амалий фаолиятини ахлоқий нормалар ёрдамида бошқариш мумкинлиги, айниқса, кишидаги инсоний фазилатлар- нинг шакллантиришда тарбия, тартиб-интизом муҳим аҳамиятга эга эканлиги, инсон камолотида табиий-ижтимоий муҳит ҳал қилувчи омиллигини тушунтириб беришга ҳаракат қилди-лар. Шунингдек, инсон ахлоқининг ижтимоий мақомини (ста-тусини) яратишга асос солдилар. Қадимги Ҳинд ва Хитой файласуфлари, одамни инсон даражасига кўтариш жараёнини, асосан, ақл имкониятларидан фойдаланиб таҳлил қилдилар. “Фикрловчи мавжудод” инсон ўзининг кундалик амалий фаолиятидан ақлан қониқ-мас экан, турган гапки, қолган ишларидан ҳам ҳеч қачон қониқиш ҳосил қилмайди. Ақл имкониятларига асосланган қадимги Ҳинд ва Хитой файласуфлари инсон ҳаётининг маъно ва мазмунини бойитиш учун фуқаролар ташвишларини камайтириш йўлларини изладилар. Энг муҳими, фаровон тур-муш қуришни орзу қилдилар. Ана шундай ҳаётни барпо этишда, асосан, инсоннинг ўзи мутасадди эканлигини исбо т лашга уриндилар. Шунинг учун ҳам инсонни буюк қадрият, деб эълон қилдилар. Қадимги Ҳинд ва Хитой файласуфлари фаровон тур-мушни яратиш учун одамлар орасидаги муносабатларни ўзгартириш зарурлигини алоҳида таъкидладилар. Ўша муносабатларга гуманистик мазмун ато қилдилар. Энг муҳими инсоннинг ўзини ўзгартириш, унинг руҳий-маънавий оламини такомиллаштиришга эътиборни қаратдилар.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиё-сат, мафкура. Том 1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Том 2. Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Том 3. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Том 4. Тошкент, 1996. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Том 5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тарақҚиёт йўлида. Том 6. Тошкент,1998. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қура-миз. Том 7. Тошкент,1999. 8. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт- пировард мақсадимиз. Том 8. Тошкент, 2000. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъ-улмиз.Том 9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ ке-рак. Том 10. Тошкент,2002.

Похожие

Қадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Қадимги Юнон файласуфларининг инсон тўғрисидаги қарашлари

Ўрта аср фалсафасида инсон муаммоси

Кадимги Эрон ва Турон фалсафасида инсон тасвири

Ахлокий карашларнинг вужудга келиши ва тараккий этиши