XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр - Философия - Рефераты

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр Режа: XVI – XVII асрлар ижтимоий-фалсафий фикрининг умумий хусусияти Юсуф Қорабоғий Муҳаммад Шариф Бухорий Умумфалсафий муаммолар

XVI – XVII асрлар марказий Осиё ҳаётида бурилиш даври бўлди. темурийлар ҳокимити Шайбонийхон томонидан ағдариб ташланди. Шайбонийлар ҳукмронлиги даврида марказий давлат барпо қилишга уриниб кўрилди. Сўнгра ҳокимият Аштархонийлар сулоласи қўлига ўтди. Ўзаро феодал низолари ўз чўққисига чиқди. Уч давлат ташкилоти пайдо булади – олдин Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги, XVIII асрнинг охирида эса – Қўқон хонлиги. Умуман XVI – XVII асрлардаги Маворауннаҳрдаги вазиятни қуйидагича таърифлаш мумкин: - Қачонлардир иқтисодий ва маданий жиҳатдан ривожланган минтақа бўлган Марказий Осиё – янги, капиталистик ишлаб чиқариш воситасига асосланган ривожланиш йўлидан бораётган Европа мамлакатларидан орқада қола бошлади; - айни бир вақтнинг ўзида, бир томондан, марказлашишга бўлган тамойил билан боғлиқ бўлган, иккинчи томондан эса, ўзаро урушлар таъсирида шаклланган давлатларнинг бўлинишларининг кучайишига сабаб бўлган қарама-қарши жараёнлар ўзаро мавжуд эдилар; - марказий давлат барпо қилиш учун олиб борилган кураш миллий давлатларнинг ирқий тарихий асосда шаклланиш жараёнининг, жумладан, Бухоро амирлигининг моҳиятий тамойилларидан бирини ифода қилар Эдики, бундай интилиш кейинчалик Россия томонидан Марказий Осиёни босиб олиниши билан барҳам топди. Маворауннаҳрда адабиёт ва тасвирий санъат, тарих ва фалсафа, меъморчилик ва бинокорлик санъати ривожланишда давом этди. Самарқанд, Тошкент ва айниқса, Бухоро маданий фаолият маркази сифатида ўз мавкеларида қолган эдилар. XVI – XVII асрлар адабиёти Турди, Машраб, Мавлоно, Вафоий, Нодир, Мулло Мастий, Равнақ, Роқим, Андалиб, Нишотий, Умар Боқий, акмал каби сиймолар ижодида ўз аксини топган эди. марказий Осиёдан чиққан XVII асрнинг кўплаб шоирлари ўз туғилган жойларидан йироқда яшадилар ва ижод килдилар. Шавкат Бухорий (ваф. 1695) Ҳиндистон. Афғонистон, Эронда яшади; Мулло Мулҳам – Ижтимоий-сиёсий

Ҳиндистонда, Муҳаммад Солиҳ Самарқандий – Бухоро, Балх. Ҳиндистон, Лаҳорда. Бобурийлар даврининг Ҳиндистон тарихчиси Абдулқодир Бадаюнийнинг гувоҳлик еришича, ҳинд адиблари бўлган гулуий, Кашмирий, Камолий, маҳсумий, рамзий, Лоҳурий, Жомий, Кобулий ва файзи Дукконийлар Маворауннаҳр шаҳарларида бўлган эдилар. Араб ва форс йилларида ёзилган бир қатор тарихий асарлар ўзбек тилига таржима қилинди. XVI асрда илм-фан алоҳида мураккаб вазиятга тушиб қолди. Бу даврда биз энди Улуғбек ва Али Қушчи каби йирик олимларни кўрмаймиз. XVI асрдан бошлаб Маворауннаҳр фалсафий фикр икки асосий йўналишда ривожланади. Биринчи йўналиш – Мирзажон Шерозий, Юсуф Қ орабоғий, Мухаммад Шариф Бухорий каби мутафаккирлар ва бошқалар ижодида ўз ифодасини топган Маворауннаҳрнинг ўзидаги ижтимоий- фалсафий фикр ривожи. Иккинчи йўналиш - Марказий осиёдан чиқиб, Ҳиндистонда ижод қилган мутафаккирлар томонидан ривожлантирилган фалсафа. Бобурийлар империясининг уч юз йил давомидаги мавжудлиги марказий Осиё ва унга қўшни бўлган бошқа мамлакатлар тарихида чуқур из қолдирди. Бобур давлатининг жуғрофий жиҳатдан алоҳида узоқ ўлкада жойлашганлигига қарамасдан, унинг маънавий ҳаёти ҳамиша Мраказий Осиё маданиятининг бир қисми бўлиб қолаверди. Негаки, у ва унинг ворислари бу маданиятга тааллуқли бўлиб, ўз фаолиятларида ушбу маданият анъаналарини ривожлантиришда давом этдилар. XVI асрнинг бошида Эронда шиаликнинг расмий мазҳаб сифатида эълон қилиниши муносабати билан маданият вакилларидан кўпчилик қисми таъкибларга учраганли туфайли сабабидан Маворауннаҳр ва Ҳиндистоннинг бир-бирларига яқинлашишларига муҳим омил бўлди. улардан купчилиги маворауннаҳр ва Ҳиндистондан бошпана топдилар. Ҳукмрон ғоявий оқим ислом мафкураси бўлган калом эди. файласуфларнинг дунёқараши у ёки бу жиҳатдан ҳам ўз келиб чиқиши таянчида диний мафкурага эга эди. уларнинг кўп ютуқлари диний жиҳатдан шаклланган эди. Аммо бу воқейликни XVI – XVII асрлар ижтимоий-фалсафий фикрининг умумий хусусияти

мутлақлаштириш керак эмас, негаки, у билан бир қаторда муайян фалсафий ғоялар ислом мафкурасиинг турли жиҳатларидан фарқ қилар эдилар. Бу давр ижтимоий-фалсафий фикри ривожида ўз маънавий-тарихий манбаларини идрок қилишга бўлган интилиш, диндан кучли маънавий бирлаштирувчилик ва бошқарувчилик омили сифатида фойдаланиш муҳим аҳамият касб этган эди. Ибн Мухаммаджон Юсуф ал-Қорабоғий Муҳаммад Шаҳий (1563-1647) келиб чиқиши жиҳатидан Озарбайжонлик эди. 1579 йили у ўн олти ёшида Ширвонга келади, сўнгра Шерозга бориб Ҳабибулло Мирзажон Шерозий ал-Бонавийга шогирд тушади. Ўз устозининг таъсири остида Юсуф фалсафа ва илоҳиёт ихтисослиги бўйичка шугуллана бошлайди ва бу соҳадаги кизиқишларини Марказий Осиёга олиб келади. Қорабоғий аввал Самарқандда, кейин Бухорода дарс беради. Умрининг сўнгги йиларида Қорабоғий Бухородан икки километр нарида жойлашган «Се пулон» деган жойда яшайди ва ўша ерда вафот этади. Муҳаммад Шариф ибн Муҳмамад ал-Ҳусайний ал- Алавий ал-Бухорий (ваф. 1697) Бухорода таваалуд топган. Ал-Мавлоний лақаби билан машҳур. Бизгача олимнинг ўн бешдан кўпроқ асарларининг номи, жумладан қуйидагилар етиб келган: 1. «Хоқон учун фойдали маслаҳатлар китоби» («китаб фавоиди хоқониййа»). Ушбу рисола 1643 цилда ёзилган бўлиб, XVIII асргача кўчирилиб келинган. Унинг нусхаларидан бири «Ташаккурнома рисоласи» деб аталган. Қўлёзма муаллиф яшаган даврнинг ижтимоий ҳаёти, ҳамда илоҳиёт бўйича ҳуқуқшуносликка доир қимматли маълумотларга эга. 2. «Даврийлик ҳақида рисола». Унинг XIX асрнинг бошларига тааллуқли бир неча нусхалари сақланган бўлиб, улардан бири «Муттасилликдан даврийликнинг тааллуқлигининг зарурияти ҳақида рисола» деб аталади. Ушбу рисола муттасиллик ва мунфасиллик масалаларига бағишланган. Муҳаммад Шариф Бухорий Умумфалсафий муаммоларЮсуф Қорабоғий

Юсуф Қорабоғий ва Муҳаммад Шариф Бухорийларнинг ижоди фалсафанинг кўпгина муаммоларини қамраб олган. Барча Шарқ перипатетиклари каби Қорабоғий ҳам барча мавжуд нарсаларни икки турга бўлади: вожибул вужуд ва мумкин ул вужуд ёки оддийгина зарурий ва имконий нарсага. Зарурий нарса тушунчаси шундан биоратки, унинг моҳиятига нисбатан ташқида ётган нарса ҳеч қандай ҳолатда ҳам йўқ бўлиши мумкин эмас. Имокний нарса – бу шундайки, унинг моҳияти учун ташқарида бўлган нарса ҳар томонлама борлиқ ва йуқлик ҳам бўлиши мумкин. Муҳаммад Шариф Бухорий бу хусусда ўзидан олдин ўтган мутафаккир таърифидан унчалик фарқ қилмайдиган таърифни беради. Унинг қайд этишича, зарурий нарса – бу шундайки, у мавжуд бўлмаслик табиатидан маҳрум бўлиб, ишнинг учун йуқликнинг таркибий қисмларидан ҳеч бирини таърифлаб бўлмайди. Имконий нарса бу шундайки, юқорида айтилган икки табиатдан маҳрумдир. Агар у иккидан биридан маҳрум бўлса ҳам, унинг имконияти рад этилмайди. Зарурий нарсанинг борлиғини Бухорий барча ибтидолардан юқорикўяди. Унинг фикрича, вожибул вужуд замон ва маконга боғлиқ бўлмасдан, барча ибтидоларнинг бошланишидир. Барча етукликнинг сабабини Бухорий худода кўради. Кейинги феодал даврининг бошқа мутафаккирлари каби Қорабоғий ўзининг дунёни тушуниши асосига сабабият қоидасини кўяди. Қорабоғий ақидасига кўра, сабаб-оқибат алоқаси чексиз бўлиб, «бугунги кун билангина ўз интиҳосига етмайди…» Бу билан барча борлиқнинг сбаабий шарт асосида чнксизлиги қайд этилади. Қорабоғий сабаб-оқибат алоқасини бир-бирига оддий равишда боғланган ҳодисаларнинг бир қатор боғланганлиги сифатида тасаввур қилмайди. Бу алоқа қандайдир юқори турган нарсанинг оқибати асосида майдонга чиқади. Бу оқибат, ўз навбатида янада юқорироқ турган нарсанинг сабаби сифатида намоён булади ва ҳоказо. Бу ерда алоқа ўсиб борувчи бурама шаклга эгалиги ҳақидаги тарқоқ фикр яширинган. Бунда шу нарса ҳам муҳимки, юқори босқичлар шаклланиши, қуйи босқичларни йўққа

чиқаради. Сабабий боғланишни тушуниш борган сари кўпроқ мураккаб ва умумий алоқаларни идрок этиш билан ўсиб боради. Бу масала ўз ривожини Бухорийнинг асарларида, жумладан, унинг даврийлик ҳақидаги рисоласида топади. Бухорийнинг фикрича, «юқорида турувчи» ва «қуйида жойлашган» босқичларнинг шаклланиши даврида майдонга даврийлик чиқади, унинг мавжудлигининг замини эса муттасилликдир. «Билки, - деб ёзади у, -кишилар даврийликнинг муттасилликдан зарурий равишда боғлиқлигини кўрсатганлар». Юқори томон узлуксиз равишда бораётган босқичларнинг қайтарилиши чексизликдир. Қорабоғий ва Бухорийларнинг эътиборини жалб этган бошқа муҳим муаммо жисмлар бўлинишининг чекли ва чексизлигини аниқлаш эди. Бу масала уларнинг қарашларида макон ва замон ҳақидаги таълимот билан мустаҳкам равишда аралашиб кетган. Чексиз равишда кўпайиб ёки камайиб борадиган ҳар қандай қаторнинг миқдори унинг аъзолари ҳажмига кўра чексиз миқдор бўлганлигидан, шундай чексиз йўлни чегараланган замон бўлагида босиб ўтиш мумкин эмас. Бу давр мутафаккирларининг фалсафий кизиқиш ва изланишлари ўз ичига муҳим таркибий қисм сифатида борлиқнинг асосий муаммоларини, аввало, перипатетик ва шарқий- перипатетик йўналишдаги жиҳатларни тасаввуфнинг борлиқ ҳақидаги муайян қарашлари билан бойитган ҳолда ишлаб чиқишни қамраб олган эди.

Адабиётлар: 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда табиий-илмий, ижтимоий–фалсафий фикрлар

XVI-XIX (16-19) асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрлар. Фалсафий фикрлар кашшоклиги

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар)

XVII асрдан XIX асрнинг биринчи ярмигача ижтимоий-фалсафий фикр