XVII асрдан XIX асрнинг биринчи ярмигача ижтимоий-фалсафий фикр - Философия - Рефераты

XVII асрдан XIX асрнинг биринчи ярмигача ижтимоий-фалсафий фикр

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

XVII асрдан XIX асрнинг биринчи ярмигача ижтимоий-фалсафий фикр Режа: Мирзо Бедилнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари Машраб Махтумқули дунёқараши Чўқон Валихонов

Мирзо Абдулқодир Бедил (1644-1721) Ҳиндистоннинг Азимобод шаҳрида туғилди. Унинг ҳаёти ва ижоди Бобурийлар сулоласи ҳукмронлиги даврига туғри келди. Бедил кўп асарлар ёзиб қолдирди: «Чор унсур» («Тўрт унсур»), «Нукот» («Аския»), «Ирфон» («маърифат»), «Рубоиёт» («Рубоийлар») ва бошқалар. Борлиқ ҳақида таълимот . Бедил Шарқ машоиюнлари (Арасту изидан борувчилар) анъанасини давом эттирди. Унинг фикрича, модданинг ибтидоси ҳам, интиҳоси ҳам (боши ва охири) йўқ. У пантеистик ақидага эга бўлиб, «Ваҳдати мавжуд» - борлиқнинг ягоналиги нуқтаи назарида турар эди. Барча нарсалар зарурият юзасидан вужудга келади: - «Барча ашёларда уларнинг бўлакчалари ўзгарганлиги сабабли, янги нарса келиб чиқади: - бу ажойиб сирли ҳодиса зарурият юзасидан рўй беради, бу зарурият ашёларнинг ўзида ва улар орасидаги ўзаро муносабталарда мавжуд бўлади. Масалан, ёғ, пилик, ва оловнинг бир-бирига қўшилишидан зарурий равишда ёруғлик келиб чиқади» 1 . Дунё ўзгаришда ва доимий ҳаракатдадир. Дунёни асоси сифатида Бедил ҳавони олади. Бедил фикрича, модда ва шакл бирлик ҳолатидадирлар: - «Агар модда шаклсиз бўлса, шакл қаердан келиб чиқади, агар шакл – ҳар нарсага қодир бўлса, модда қандай кийим кияди?» 2 . Бедил озодлик ва зарурият ҳақидаги масалага ҳам тўхтайди. Унинг фикрича, инсон ўз ҳатти -ҳаракатларида эркиндир. Унинг ўзи қандай иш тутишлигини белгилаши лозим. Бедил табиий заруриятни, табиат қонунларини тан олади. Иккинчи томондан, у заруриятни илоҳий ироданинг намоён бўлиши, деб қарайди. Бедил суфийларнинг тарки дунёчилик ғояларини, тақдири азалга ишониш назариясини танқид қилади. У Ҳиндистонда кенг тарқалган таносух - руҳни кўчиб юриши ҳақидаги ақидага танқидий муносабат билдиради, диннинг баъзи қоидаларига шубҳа билан қарайди. Бедил фикрича, дунёнинг ва инсоннинг келиб чиқиши қуйидагича: - 1 Материал о истории прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекистане. Т., 1976. 509-б. 2 Ўша жойда. Мирзо Бедилнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари

Худо тупроқ, сув ва оловни бирга қўшди, Ҳазиллашиб тартибга солди. Ундан ўсимлик ўсиб чиқди. Ривожланишда давом этиб ҳайвонга айланди, Оғизни нутқ учун очиб-инсон бўлиб қолди. Билиш назарияси . Билишнинг биринчи босқичи ташқи ҳис-туйғу ёрдамида амалга ошади. Ақл, тафаккур билишнинг мукаммалроқ босқичидир. Файласуф ҳиссий ва ақлий билишни ягоналикда ва ўзаро алоқадорликда қарайди. У ақлга катта аҳамият беради: « Тафаккур сирли маънони тушунди, ҳукм ишнинг келиб чиқиш ва оқибатини идрок этди. Агар ақл уни озмаган бўлса, ҳеч ким ҳеч нарсани кўрмади» 3 . Ақл билан билиб олинган барча нарса, инсонга беркдир». Дунёни ақлан билишда илм-фан катта аҳамиятга эга: Илм қаламини қўлингга олмагунингча, Ҳеч қандай ашёнинг тасвирини чиза олмайсан. Илмдан бошқа нимаики ёзилган бўлса, Беъманиликдан бошқа ҳеч нарсани англатмайди. Илм ҳамма ерда –ақлий меъёрларга кафилликдир, Ғалаба – фаолият далилидир 4 . Борлиқни тушуниб етишда, табиат сирларини билишда фалсафа муҳим ўрин тутади. Фалсафа –бу ҳикмат, у илм-фан сирларини очади, руҳнинг ашёларга бўлган муносбаатини ўрганади . Ижтимоий-сиёсий қарашлари. Бедилнинг дунёқарашида унинг ижтимоий ва инсонпарварлик ғоялари муҳим ўрин тутади. Бедил меҳнаткаш инсонни кўйлайди. Айниқса у барчани истеъмол маҳсулотлари билан таъминловчи деҳқонлар меҳнатига юқори баҳо беради. Унинг фикрича, у бахт-саодатга эришиши мумкин. Ҳунари йўқ одам, арзимас ва ожиздир. 3 Ўша жойда. 510-б. 4 Ўша жойда 512-б.

Подшо ва унинг атрофидагилар тўкин-сокинликда ва фароғатда яшайдилар, деҳқонлар эса фақирона ҳаёт кечирадилар, очликдан ўладилар, золимлардан азоб чекадилар. Шоир ўз замонаси ҳақида алам билан ёзади: Мамлакат ҳокимият остида қолди: Бойликлар айрим шахслар қўлида тўпланди, Олий табақалар ерини деҳқонлар ҳайдаб бошладилар, Деҳқонларнинг эзилиши, чорасизлигидан Подшолар пайдо бўлдилар, такаббур давлатпаноҳлар. Фиръавнлар нафси, Насрудлар зўравонлиги Ҳаётнинг барча томонларига ёйилди. Олтин ва кумуш ўлжалар нимлаар қилди… Саройлар қурилиши, ўзини худо деб эълон қилишлар расм бўлди 5 . Очкўз ва манфаатпараст кишилар бойлик учун курашиб, қуроллана бошладилар ва қўшин йиғдилар. Натижада ўзаро урушлар бошланиб, бегоналар ерини забт қилиш одатга кирди. Шундай қилиб, ҳокимият ва давлат пайдо бўлди: Кескин кураш бошланди, Ғолиблар ва мағлублар пайдо бўлди, Ҳукмронлик қилиш истаги мукаммаллашади, Салтанат пайдо бўлди 6 . Бедил, ўтмишдаги кўплаб мутаффакирлар каби, мамлакатни маърифатли ва адолатли ҳукмдор бошқаришини орзу қилар эди. Бобораҳим Машраб (1657-1711) йирик ўзбек шоири ва мутафаккири эди. У Наманганда таваллуд топди. У Қашғар, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Қарши ва Марказий Осиёнинг бошқа шаҳарларида, Ҳиндистон ва Яқин Шарқда бўлди. Шоир қаерда бўлмасин, диннинг ва тасаввуфнинг асосий қоидаларига тўғри келмайдиган ҳатти - ҳаракатларини кескин танқид остига олиб, ўз 5 Ўша жойда. 507-б. 6 Ўша жойда. 514-б. Машраб

шеърларида улар устидан кулганлиги учун руҳонийлар томонидан қаршиликка учради. Машраб ҳаётининг сўнггги йилларида Балх шаҳрига (ҳозирги Афғонистонда) келади. Ўзининг ҳур фикрлиги ва ҳукмрон доираларни танқид қилганлиги учун 1711 йилда Балх ҳукмдори Маҳмудхон фармонига биноан қатл этилади. Унинг қабри Хонобод шаҳрининг жанубидаги Ишкошим қишлоғидадир (Афғонистон). Бобораҳим Машраб катта ижодий мерос қолдирди. Унга тааллуқли «Мабдаи нур» («Нур асоси») достони, «Девони Машраб» тўплами, кўплаб рубоийлар, ғазаллар, мухаммаслар, мусаддаслар халқ орасида кенг тарқалган. Бобораҳим Машраб мумтоз адабиётимиз буюк намояндаларининг илғор анъанларини ўрганиб йирик шоир бўлиб шаклланди, камолга етди. У қолдирган меросда, биринчи навбатда, ишқий мавзудаги ғазал- мухаммаслардан ана шу анъаналарнинг баракали таъсирини аниқ кузатиш мумкин. Машрабнинг ижодий камолотида, айниқса, Навоий меросининг ижобий таъсири катта бўлди. Бобраҳим Машраб қолдирган ижодий меросда диний ва тасаввуфий ғоялар ҳам, ўша замонда кенг тарқалган қаландарлик тариқатининг айрим оҳанглари ҳам сезиларли ўрин эгаллайди. Мутафаккир исломнинг асосий назарий қоидаларини шубҳасиз қабул этади. Аммо, айни замонда, ислом таълимотининг бир қатор зоҳирий белгиларини, бирламчи деб ҳисоблаган қонун-қоидаларини, шариатнинг айрим кўрсатма-талабларини, фарз- суннатларини тан олмаслик ва паст назар билан қараш ҳам кўзга ташланади, айрим диний рукн-тушунча ва муқаддас деб билинган маросим ва одатларга, талқин ва ақидаларга шубҳа билан қараш, ҳатто, очиқдан-очиқ менсимаслик ва масхараомуз муносабат анча-мунча учрайди. Турли-туман шакл ва талқинларда жиловланувчи бу дунёқарашнинг бутун моҳият-мағзи шоирнинг қуйидаги қатъий эътирофида ниҳоятда яққол ва лўнда ифодаланган: -Бир Худодин ўзгаси барча ғалатдур, Машрабо,

Гул агар бўлмаса илкимда тиконни на қилай?! Машраб қолдирган ижодий меросда ҳаётийлик, тирик инсон ва унинг инсоний кечинмаларини ифодалаш, хислат-фазилатларини таърифлаш, орзу- умидлари, шодлик-кувончлари ва ғам-ташвишларини ҳаққоний тасвирлаш ишқ-мухаббатни улуғлаш, гўзал ёрни-маъшуқа хусну латофатини таърифлаш, ошиқнинг севги-садоқатини ишончли тасвирлаш жараёнида таҳлил этилади. Махтумқули (1733-1793) туркман шоири ва мутафаккири, туркман адабиёти ва маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган талант соҳибидир. Ўз илмини ошириш мақсадида у Хива, Бухоро ва Андижон мадрасаларида таҳсил олиб, ўзбек адабиётининг ўтмиш намояндалари асарлари билан яқиндан танишади. У Туркистондаги шаҳарлардан ташқари Озарбайжон, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистонга ҳам саёҳат қилиб, у ердаги халқлар турмуши билан ҳам танишади. Марказий Осиё, Озарбайжон, Эрон фольклори ва адабиётини чуқур ўрганади. Низомий, Фузулий, Алишер Навоий, Фирдавсий ижодидан баҳраманд бўлади. Махтумқули, айниқса, ўзбек маданияти тарихи билан яқиндан танишиб, бир қанча лиро - эпик достонлар, жуда кўп ғазаллар яратиб, ўз даври ҳаётини, ўз халқи урф-одатлари, ўтмиш тарихини куйлайди. Махтумқули асарларининг етакчи ғояси - бу туркман ерлари устида ёпирилиб турадиган чет эл босқинчиларига барҳам бериш, тарқоқ яшаётган, ўзаро нифоқ ва зиддиятлардан зада бўлган қабила ҳамда уруғларни бирлаштириш билан осойишталик ва иттифоқликка асосланган қудратли бир давлатни барпо этишдек миллий ватанпарварлик ҳис-туйғудан иборат. Ана шу миллат манфаатлари йўлида қайғуриш, маърифатпарварлик йўли билан бу ғояни самарали кучга айлантириш шоир ижодининг асосига айланди. Панд-насиҳат Махтумқули ижодининг муҳим бир йўналиши бўлиб, унинг бизгача етиб келган поэтик мероси ўша давр адабий ҳаётининг ҳамма мавзуларини қамраб олади. Зотан, Махтумқули ижодининг халқчиллик касб этиб, равнақ топиб боришида Шарқ лирикасида анъаналари билан бир Махтумқули дунёқараши

қаторда туркий қўшиқлар, фольклор мураббалари шаклидаги ижод намуналарининг ўрни катта бўлди 7 . Махтумқули ижодида Аҳмад Яссавий пандомалари услубининг излари яққол кўзга ташланиб турадики, одамнинг ҳаётда ўз мақомини идрок қилиши, ота-боболарнинг ҳамма яхши хислатларини ўзлаштира бориши ва аксинча такаббурлик, манманлик, дилозорлик, мол-давлатга ҳирс қўйиш, нафс куйига кириб кетиш каби иллатларни енгиш ғоялари, пандномаларнинг асосий мазмунини ташкил этади. Махтумқули ўз даврининг жароҳатларига ақл - заковатли, имон ва эътиқодни, аҳиллик ва ҳамжиҳатликни, аждодлар удумига асосланган ҳамдарлик ва адолатли курашни қарши қўяди ва туйғуни поэтик сўз қудрати билан маънавий қурол даражасига кўтаради. Чўқон Валихонов (1835-1865) асл исми-Муҳаммад Ҳанафия бўлиб, қозоқ халқининг буюк олими, демократ - маърифатпарвари, тарихчиси, этнографиги, фольклоршунос, сайёҳ ва жуғрофидонидир. Ғарбий Сибирь генарал-губернаторлигида хизмат қилган Чўқон Валихонов, Хитой ва Марказий Осиёга уюштирилган илмий-текшириш экспедицияларида иштирок этади. 1858-1859 йилларда Қошғарга саёҳат қилади, 1855 йили Омскидан Семиипалатинскийга, шунингдек, Аякўз, Қопал орқали Қирғиз Олатоғларигача бўлган ерлар билан танишади. Чўқон Валихонов 1860-1861 йиллари Санкт-Петербургда яшаган пайтларида рус демократлари, олимлари билан яқиндан алоқа боғлаб, Фанлар академияси ва Рус жуғрофия жамияти ишларида фаол қатнашади. Чўқон халқ оғзаки ижодини чуқур илмий ўрганиб, «Қозоқнинг халқ достонларининг турлари ҳақида», «Ўрта юз қозоқларининг афсона-эртаклари тўғрисида», «XVIII аср ботирлари ҳақида тарихий афсоналар» каби илмий тадқиқотларини яратди. Қирғиз халқ достони «Манас»нинг кўп қисмини ёзиб олган, рус тилига ўгирган ва чуқур ўрганган эди. Бу асарни «Илиада», 7 С.Эркинов. Маънавият юлдузлари. –Т.: А. Қ одирий номидаги хал қ мероси нашриёти. 1999, 294-б. Чўқон Валихонов

«Одиссея» асарлари билан бир қаторга қўйиб, юксак баҳо берган ҳам Чўқон Валихонов эди. Чўқон Валихонов подшоҳ Россияси тузумини, мустамлакачилик зулмини кескин танқид қилди, рус маданиятини тарғиб қилди, қозоқ халқини кўчманчиликдан ўтроқ ҳолатга ўтишга даъват этди, маърифатли бўлишга чақирди. Д.И.менделеев, П.П.Семенов –тяньшанский, Г.Н.Потанин каби рус олимлари билан ижодий мулоқотда бўлди. В.Г.Белинский, Н.Г.Чернишевский ижодлари таъсири остида қозоқ ижтимоий-фалсафий фикрида биринчи бўлиб реалистик анъаналарни илгари сурди 8 . Чўқон Валихоновнинг фалсафий дунёқараши моддиюнча хусусиятга эга. Унинг фикрича, табиат абадий ва хилма-хил бўлиб, у-бирламчидир, онг эса иккиламчи бўлиб, унинг ҳосиласидир. Моддийликга эга бўлган ҳодисалар ўз қонунларига мувофиқ ривожланадилар. Дунёдаги ҳодисалар ўртасида сабабий алоқа мавжуд. Валихоновнинг ақидасича, мутаассибликдан ҳоли бўлган, ўз ҳатти-ҳаракатида диний ақидаларга эмас, балки воқейликни ўзини тадқиқ қилиш асосида хулоса чиқарадиган уқимишли киши учун табиат ва жамият қонунларини тўлалигича тушуниб етиш мумкин. Ижтимоий ҳаёт ҳақида фикр юритиб, мутафаккир қайд этадики, инсоннинг истак ва манфаатлари жуда ҳам бир-бирига қарама-қарши ва чигаллашгандир. Аммо уларни ягона асосга, яъни инсон онги эриша оладиган «жисмоний ва ижтимоий шароитлар» таъсирига олиб келиб боғлаш мумкин. 8 Ўша жойда, 91-б.

Адабиётлар: 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

XVI-XIX (16-19) асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрлар. Фалсафий фикрлар кашшоклиги

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар)

Мустакилликнинг ижтимоий, фалсафий муаммолари

XIX асрнинг иккинчи ярмидаги Ғарб фалсафаси