XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда табиий-илмий, ижтимоий–фалсафий фикрлар - Философия - Рефераты

XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда табиий-илмий, ижтимоий–фалсафий фикрлар

Загружено в:

18.09.2022

Скачано:

0

Размер:

52 KB

XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда табиий- илмий, ижтимоий–фалсафий фикрлар Режа: 1. XIV – XVI асрларда Марказий Осиёда ижтимоий сиёсий ахвол. Тасаввуфда нақшбандийлик тариқатининг шаклланиши ва унинг жамият ҳаётидаги роли. 2. Улуғбекнинг табиий-илмий мероси ва унинг аҳамияти. 3. Алишер Навоийнинг ижтимоий–фалсафий қарашлари. 4. Захириддин Муҳаммад Бобурнинг ижтимоий–фалсафий ва ахлоқий қарашлари.

Таянч тушунчалар Амир Темур, сарбадорлар, мустақил давлат, «Темур тузуклари», Мирзо Улуғбек, «Зичи Кўрагоний», Алишер Навоий, комил инсон, Бобур Мирзо, Бобурнома. 1. XIV – XVI асрлар Марказий Осиёси тарихга Темурийлар даври номи билан кирган. Чунки халқимиз мўғуллар асоратидан озод бўлиб, марказлашган мустақил миллий давлатга эга бўлган давр ҳисобланади. Бу давр фалсафаси халқимизнинг Сохибқирон Амир Темур бошчилигида озодликка эришган ва мустақилликни сақлаш ҳамда мустаҳкамлаш учун амалга оширган буюк ишларининг ифодасидир. Мазкур даврда мамлакатда тартиб–интизом ва қонун устиворлиги таъминланди. Иқтисод, фан ва маданият юксалди, хорижий мамлакатлар билан мустаҳкам алоқалар ўрнатилди. Темур ва Темурийлар даврида ислом дини ва тасаввуфга катта эътибор берилди. Ислом асосида шаклланган Нақшбандийлик ғоялари бу давр мафкурасининг умумий йўналиши бўлиб қолди. Натижада ислом бағрикенглик динига айланиб, ундаги мутаассибликка мойиллик чеккага чиқиб қолди. Бу ҳол марказлашган давлат барпо этишда, иқтисод, маданият ва илм–фан равнақига эришиш учун маънавий ва нзарий асос бўлиб хизмат қилди. Амир Темур ўз фаолиятида унга таяниб иш кўрди. Сохибқирон тасаввуфдан мамлакатдаги салбий иллатларни йўқотишда, турли жанжал ва низоларни бартараф қилишда, ҳақиқат ва адолат ўрнатишда, инсонпарварлик ғояларини тарқатишда фойдаланган. Темур тасаввуфдаги покланиш, тўғри ва софдил бўлиш, зино ва фахш ишлар билан шуғулланмаслик, харом–хариш ишлардан қочиш, ҳалол меҳнат қилиш, бирор касбни эгаллаш, муҳтожларга меҳр–шафқат кўрсатишда моҳирона фойдаланди. Темурийлардан Шоҳрух, Улуғбек, Хусайн Бойқаро, Бобур Мирзолар давлатни бошқаришда тасаввуф қоидаларига амал қилишда, илм– фан ва маданиятни ривожлантиришда унинг тажрибаларига таяндилар.

Маълумки, XIV аср ўрталарда Бахоуддин Нақшбанд асос солган тасаввуф сулуки нақшбандия деб аталади. Ўазрат Бахоуддин Нақшбанд таълимотида бошқалар меҳнати билан кун кечиришни, текинхўрликни, ижтимоий зулм ва истибдодни қатъиян қораланади. Мазкур таълимот тарафдорлари тарки дунёчиликка, бой-задагонларнинг зулм ва истибдодига қарши бўлганлар, кишиларни фақат ўз қўл кучи, пешона тери билан ҳалол меҳнат қилиб кун кечиришга чақирганлар. Шунинг учун ўз давридаги илм– маърифатнинг, адабиётнинг йирик намоёндалари бўлмиш Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Бедил, Сўфи Оллоёр, Машраб, Махтумқули сингари Шарқдаги улкан тараққиёпарвар, инсонпарвар шоирлар ва мутафаккирлар нақшбандия йўлини танлаб, баракали ижодларида ва унинг қадр-қимматини юксакларга кўтарганлар. 2. Улуғбек хукумронлик қилган даврда фан ва маданият кенг тараққий этди. Шу даврда Самарқандда қозизода Румий, Жамшид бин Маъсуди, Муйиддин ва унинг ўғли Мансур Коший, Али ибн Муҳаммад Журжоний, Хиротда Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, улуғ рассом Беҳзод, тарихшунос Хондамир, Султон Али Машҳадий ва бошқалар баракали ижод қилганлар. Бошқа табииётшунослар сингари Улуғбек ва унинг шогирдлари моддий оламни киши онгидан ташқарида, обғектив мавжудлигига шубҳа қилмадилар ва уни чуқур ўрганишга даъват этдилар. қомусий илмлар соҳиби бўлган Мирзо Улуғбек риёзиёт, фалакиёт, мусиқашунослик, фалсафа, тарих сохасида ижод қилган. «Бир даражанинг синусини аниқлаш ҳақида рисола», «Рисола дар илми мусиқа», «Рисолаи йирик тарихий китоб»ларнинг муаллифи Улуғбек номи бутун дунёга машҳур бўлди. Айниқса, унга шон-шуҳрат келтирган бебаҳо асар «Зижи жадиди Кўрагоний»дир. Бу асар Улуғбекнинг 20 йил давомида олиб борган астрономик кузатишларининг натижаси бўлиб, унинг асосий қисми юлдузлар жадвалидан иборатдир. Улуғбек ўлимидан кейин икки юз йил давомида бу жадвал ўзининг аниқлиги ва илмийлиги билан жаҳонда тенги йўқ хисоблаб келинган.

3. Шу даврнинг ёрқин юлдузларидан бири - ўзбек халқининг улуғ фарзанди, буюк мутафаккур, сиёсий арбоб, инсонпарвар шоир Алишер Навоий эди. (1441-1501). Навоий фан, адабиёт, санъатнинг турли соҳаларига доир қирқдан ортиқ асар яратди. «Чор девон», «Ўамса», «Махбуб-ул қулуб», «Мухокамат-ул луғатайн», «Мажолисун нафоис» асарлари шулар жумласидандир. Алишер Навоийнинг фалсафий қарашлари унинг асарларида ўз мужассамини топган. Уларда борлиқ ва унинг моҳияти, инсон ва инсон ҳаётининг мазмуни ҳақида чуқур фалсафий мулоҳазалар, инсоннинг бахт-саодати ҳақидаги орзу- умидлари, адолат ва аҳлоқий камолат, комил инсон ва фозил жамоа, уларга етиш йўллари ва чоралари хусусида изланишлар ўз ифодасини топган. Навоий Борлиқни Аллоҳ зуҳури маъносида тушунган, шу маънода оламдаги барча нарсалар унинг шуъласи, турли рангларда товланишдан иборат деган нуқтаи назарда турган. Изчил Нақшбандий сифатида эса реал ҳаётга реал кўз билан қараган. Унинг фалсафий қарашларида ҳамма нарса 4 моддий элементдан - ўт, сув, ҳаво, тупроқдан ташкил топгани хақида ҳам фикрлар учрайди. («Саъди Искандарий»га қаранг). Унингча, худо зуҳуридан иборат бўлган моддий олам доим ҳаракатда ва ўзгаришда. Навоий моддий оламни билиш мумкин эканини асосан эътироф этади. Унингча, билимнинг манбаи реал воқеликдир, дунёда мавжуд нарсаларнинг ҳаммаси хисларимизнинг предметидан (обғектидан) иборат. Навоий инсон ўзининг беш сезги аъзолари орқали ташқи моддий дунё билан алоқа боглайди ва у тўғрисида аниқ маълумотга эга бўлади, уларни тафаккур ёрдамида умумлаштиради, қайта ишлайди, сўнгра муайян ҳулоса чиқаради, дейди. Алишер Навоий инсонни бутун коинотнинг марказий сиймоси, бутун мавжудоднинг тожи деб билади. Инсонни безайдиган гўзал ҳислат ва фазилатлар сифатида одоб-аҳлоқли, камтар, мурувватли, ростгўй, меҳнатсевар, саҳий бўлишини алоҳида таъкидлайди.

Алишер Навоий асарлари марказида турган белгиловчи ва йўналтирувчи бош масала – инсон, ҳалқ, Ватан, унинг гуллаб-яшнаши, истиқболи ҳақидаги муаммолардир. Навоий инсон ва унинг тақдири, ҳалқ ва унинг манфатлари йўлида ғамхўрлик қиладиган кишиларни улуглайди. 4. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1529) Темурийлар сулоласининг энг буюк вакилларидн бири, Хиндистонда «Буюк мўғуллар» салтанатини қурган, туркий, араб-мусулмон, форс-тожик, хинд маданияти, бадиий- фалсафий, ижтимоий-сиёсий, аҳлоқий ва диний-тасаввуфий фикрига катта ҳисса қўшган мутафаккирдир. Бобурнинг хизмати шундаки, у Хиндистонда марказлашган давлатни ташкил этди, мамлакатда тинчлик ўрнатди, ободонлаштириш ва қурилиш ишларини ривожлантирди, маданият, санъат, адабиёт ва илм-фанни юксалтирди. «Бобурийлар сулоласи» Хиндистонда 300 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилиб, темурийлар давлати ва маданиятининг давомчиси сифатида машҳур бўлди. Бобур нафақат сиёсатчи, сулола асосчиси, ақлли харбий лашкарбоши, балки жуда иқтидорли олим, исломий илмлар, шариат ҳамда тасаввуф ифодачиси, тариқатлар билимдони, мухлиси, буюк сўз устаси, шоир, воиз эди. Унинг ижтимоий-фалсафий, сиёсий, хуқуқий, бадий-ахлоқий қарашлари у қолдирган жуда бой маънавий мерос – девонлари «Бобурнома» асари, шариат асослари баёни бўлган «Мубаййан» рисоласи, бадиият назарияси бўйича «Аруз рисоласи», Хўжа Ахрор Валий «Рисолаи волидия»сининг туркий назмий баёни, мусиқа, лашкаркашлик бўйича рисолалар, у ўзи яратган ва қўллай бошлаган махсус алифбо «Хатти Бобурий», туркий-мўғулий қонунчилик анъанасида тузилган «Тузукати Бобурий»лар бизгача етиб келган. Бобур дунёқарашининг асосий йўналиши инсонпарварлик, маърифатпарварлик, санъатсеварлик, бадиият, ўз Ватанини севиш, қумсаш ва айни пайтда бошқа халқлар, миллатлар, диний эътиқодларга эътиқодий бағрикенглик, хурмат муносабатида бўлиш, қонунни, хуқуқ анъаналарини устун санаб, хайрли ишларни қилишдир.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Маънавий юксалиш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1998. 2. Каримов И. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. -«Фидокор» 2000 й. 8 июнғ. 3. Каримов И. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 2000. — 352 б. 5. Маънавият юлдузлари. Т., Ўзбекистон, 1999. 6. И.Мўминов. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. Т. 1968. 7. Темур тузуклари. Т. 1991. 8. Бобурнома. Т. 1989. 9. «Мустақиллик» изоҳли илмий-оммабоп луғат. Т. «Шарқ», 1998.

Похожие

XVI-XIX (16-19) асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрлар. Фалсафий фикрлар кашшоклиги

XVI – XVII асрларда Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр

VI-VIII (6-8) асрларда Марказий Осиёда диний-фалсафий фикрлар

Кадимги Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикрларнинг шаклланиши

Темур ва Темурийлар даврида Марказий Осиёда ижтимоий-фалсафий фикр (XIV-XV асрлар)