XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари - Философия - Рефераты

XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари

Загружено в:

18.09.2022

Скачано:

0

Размер:

212 KB

XX- асрдаги ҳуқуқни тушунишнинг фалсафий методологик негизлари Режа : 1. Ҳуқуқий оқимлар моҳияти ва уларнинг вакилари. 2. Юридик позитивизм, ҳуқуқ феноменологияси, социологик юриспруденция, ҳуқуқий реализм, прагматик позитивизм оқимларининг ҳуқуқий моҳияти. 3. 19-20 аср бошларида Россия ва Туркистондаги ҳуқуқий қарашларнинг фалсафий илдизлари. 4. Собиқ мустабидлик даврида ҳуқуқни материалистик- легистик тушуниш.

XX-асрдаги хуқуқни тушунишнинг фалсафий методолигик негизлари Умумий тавсиф XX асрда фалсафий-ҳуқуқий тадқиқотлар кенг кўлам касб этди. Олдинги фалсафий-ҳуқуқий таълимотлар (неокантчилик, неогегелчилик) билан узвийлик янги ғоялар ва ёндашувлар, ишлаб чиқилган бир қатор янги (онтологик, экзис-тенциалистик, антропологик ва шунга ўхшаш) концепцялар билан тўлдирилди. Шу муносабат билан асосий фалсафий-ҳуқуқий концепциялар (жумладан, «тикланган» табиий ҳуқуқ, «ашёлар таби-ати», неогегелчилик, неокантчилик, экзистенциализм, онтологик фалсафа концепциялари ва бошқалар) юридик фан вакиллари томонидан ишлаб чиққанлиги жуда ибратлидир. Ушбу тенденция XX асрнинг иккинчи ярмқда сезиларли даражада кучайди. Тўғри, юридик ихгасосдаги тегишли фалсафий-ҳуқуқий концепшялар муаллифлари ҳуқуқ фалсафаси предмети, мақсадлари ва вазифаларини тушунишда, ўзларининг ҳуқуққа нисбатан методологак ёндашувларида, ҳуқуқ ва қонун-нинг нисбатини фалсафий талқин қилишда, гюзитив ҳуқукқа баҳо беришда ва ҳоказоларда бир-биридан фарқ қилади. Масалан, австриялик таниқли ҳуқуқшунос А.Фердросснинг ёндашувига мувофиқ ҳуқуқ фалсафасининг юридик фан сифатидаги вазифаси позитив ҳуқуқ назарияси билан чекланиб қолмай, позитив ҳуқуқ мажбурийлигини ахлоқий-маънавий асослаб беришдан ҳам иборат. Юридик позитивизм бу вазифани бажара олиш ҳолатқда эмас. У фалсафий-юридик таҳлилни фалсафий тафаккурнинг умумий эволюцияси би-лан қовуштириш зарурлигини таъкқдлайди. Ўзининг ҳуқуқ тўғрисидаги фалсафий тасаввурларини у «табиий ҳуқуқ тўғри-сидаги онтологик-телеологик таълимот» ўзанида ривожлантиради. В.Кубеш ҳуқуқ фалсафасини фундаментал юридик фан сифатида талқин қилади. У ҳуқуқ фалсафасини ҳуқуқнинг адолат, инсон эркинлиги,

хавфсизлиги ва мақсадга мувофиқлиги диалектик синтез қилинган норматив ғояси сифатида таърифлайди. Кубешга кўра, ҳуқуқ фалсафаси умум- фалсафий муаммолар билан ҳам, соф юридик (юридик догматика, ҳуқуқ социологияси, ҳуқуқ психологияси ва ҳуқуқий сиёсат билан бирга) муаммолар билан ҳам шугулланиши керак. У ҳуқуқ фалсафасининг асосий вазифалари ҳуқуқ дунёсини тадқиқ этиш, унинг моҳиятини очиб бериш, айрим юридик фанлар учун ҳуқуқ тўғрисидаги фундаментал билимларнинг аҳамиятини аниқлаш, илмий ҳуқуқий дунёқарашни яратишдан иборат, деб ҳисоблайди. Немис ҳуқуқшуноси А-Кауфманнинг фалсафий-ҳуқуқий концепцияси марказида умумий муаммоларнинг бирмунча бошқа доираси туради. Унинг қарашларида гап, энг аввало, ҳуқуқцаги инсон, ҳуқуқ ҳокимият ўлчови сифатида, табиш ҳуқуқ ва ҳуқуқий позитивизмнинг нисбати, ҳуқуқий реляти- визмни енгиб ўтиш, ҳуқуқий давлат табиати, суд давлати, қонун давлати ва ҳоказо муаммолар ҳақида боради, Ҳуқуқ фалсафаси, деб таъкидлайди у, «ашёлар табиатини» ва ҳуқуқнинг онтологик тузилмасини, айбнинг теран мазмуни-ни ва айб учун жазолашни, ҳуқуқнинг адолатсизликка қаршилик сифатидаги мазмунини тадқиқ этишга даъват этилган. Умуман олганда, замонавий ҳуқуқ фалсафаси, Кауфмангг кўра, «умиднинг ҳуқуқий фалсафаси» 3 сифатида ишлаб чи-қилиши керак. Немис ҳуқуқшуноси Г.Коингаинг фикрича, адолат принциплари, позитив ҳуқуқ моҳияти ва юридик тафаккур спецификаси ҳуқуқ фалсафасининг уч асосий масаласи ҳисобланади. Қонунга кўра, ҳуқуқ фалсафаси доирасида юридик! муаммоларни кўриб чиқиш фалсафанинг умумий муаммола-1 рини тадқиқ этиш, ҳуқуқни умуминсоний маданиятнинг муҳим таркибий қисми сифатида тушуниш, ҳуқуқнинг ахлоқий асослари ва этик аҳамиятини тушуниш билан қушиб олиб борилиши керак. Бошқа бир немис ҳуҳуқшуноси К.Бринкман ҳуқуқ фалсафасини ҳуқуқий қадриятлар ва аксилқадриятлар тўғрисидаги фан сифатида ишлаб чиқади. Унинг фикрича, адолат олий қадриятдир, ҳуқуқий қадриятларни ва

аксилқадриятларни ва, тегишли равишда - ҳуқуқий тартиб ҳамда ахлоқий тар-тибни фақат адолат билан боғлиқдикда аниқлаш мумкин. Бунда у мутлақ асос сифатида Худога бориб тақаладиган эътиқод орқали эришиладиган метафизик типдаги адолат нормасини ва рационал типдаги адолат нормасини фарқлайди. Ҳуқуқ фалсафасини, деб таъкиддайди Бринкман, зарур ва адолатли ҳуқуқ туғрисидаги масалани қўймайдиган амалдаги ҳуқуқни позитивистик оқлашга мойил бўлган ҳукуқнинг умум назариясидан ва ҳуқуқ социологиясқцан фарқ қилувчи мустақил юридик фан сифатида ривожлантириш керак. Г.Хенкель ҳуқуқ фалсафасини юридик фан соҳаси ва ҳуқуқнинг асоси сифатида талқин қилади. «Ҳуқуқ фалсафасининг асоси, - деб ёзади у, - бу ҳуқуқнинг умумий кўриб чиқилиши, унинг мазмунини асослаш ва мана шу негизда ҳуқуқнинг барча алоҳида феноменлари ўзаро нима билан боғланишини аниклашдир». Ўз концепцияси асосида ётадиган ҳуқуқ ғоясини адолат, мақсадга мувофиқяик ва ҳуқуқий хавфсизлик тушунчаси орқали очиб беради. Умумий манфаат ҳуқуқнинг асосий қадрияти сифатида намоён бўлади. Хенкель ҳуқуқни ҳокимият мезони сифатида тушуниб, позитив ҳуқуқни ҳуқуқий ҳокимият деб ҳисоблайди. У мана шу нуқтаи назардан қонун ижодкорлигини, ҳуқуқ, давлат ва ижтимоий тузилмалар нисбатини, ҳуқуқнинг социал мақсадини тадқиқ этади. Шу билан бирга Хешсель ҳуқуқ фалсафасини умумий фалсафа тармоғи сифатида (табиат фалсафаси, тарих фалсафаси, дин фалсафаси билан биргаликда) ишлаб чиқиш зарурлигини таъкиддайди. Француз хуқуқшунос профессори Г.А.Шварц-Либерман фон Валендорф ҳуқуқ фалсафасининг асосий вазифасини позитив хуқуққа қадриятли ёндашувда баҳо беришда, - деб ҳисоблайди, чунки «фалсафа ўз моҳиятига кўра бизни ўраб турган оламга нисбатан қадриятлар иерархияси белгилани- шидир» 1 . Ҳуқуқнинг ўзи Валендорф томонидан «қадриятлар мантиқи» сифатида, қонунлар эса «мазкур жамият аъзолари ўртасидаги кўпроқ ёки

камроқ даражада аниқ бўлган интерсубъектив битишувнинг анча нозик натижаси» 2 сифатида таърифланади. Валендорфга мувофиқ «ҳуқуқнинг уч асосий хоссаси» 3 -тенглик, мувозанат ва изчиллик (қарама-қаршиликларнинг йўқлиги) бор. Ҳуқуқ ўзининг мана шу хоссалари туфайли тинчлик ва бирликни таъминлайди. Тинчлик - бу одил судловга таянувчи хавфсизликдир, такомиллашган одидсудлов мавжуд бўлган жойда мукаммал тинчлик бўлади. Айрим ишларни ҳал этишда суд томонидан тенгликнинг аниқлаштирилиши амалдаги ҳуқуққа (умумий мажбурий нормаларга) позитивдан юқори турувчи ҳуқуқий асосни - «позитив ҳуқуқ»дан устун бўлган «мезонни» 4 киритиш қонуний усулдир. Вена университети юридик факультетининг профессори Г.Луф ҳуқуқ фалсафасининг асосий муаммоларини ҳуқуқ фалсафаси тарихи билан боғлаб ёритади. Луфга кўра, ҳуқуқни одамларнинг биргаликда яшашининг норматив тартиби, «тўғри» (адолатли) тартиб, давлат йўли билан мажбур қилиш воситаларига эга бўлган тартиб сифатида таърифлаш хуқуқ тушунчаси элементлари ҳисобланади. Бунда у «ҳуқуқ ҳар қандай ўзбошимча мазмунга эга» эмаслигини, «у адолатнинг муайян олий ахлоқий асос бўлувчи қоидалари билан боғлиқ»лишни 5 таъкидлайди. Ҳуқуқ одамларнинг биргаликда яшаш тартиби сифатида одамларнинг турмуши ва яшаши учун инсонпарварлик ша-роитларини кафолатлаш мақсадини кўзлайди. «Ҳуқуқнинг ушбу ахлоқий мақсади барча позитив кўрсатмалардан олдин зарур тарзда мавжуд бўлади», шу сабабли «хуқуқни ва унинг институтларини адолат талабига бўйсундириш» зарурдир 6 . Шу муносабат билан у бундай деб ёзади: «Бизнинг бугунги вази-ятимизда инсон ҳуқуқлари ҳимоя қилинишини талаб этиш, ҳуқуқий давлат принципларини амалга ошириш, қарорлар қабул қилишнинг демократик тартиботларини ва ҳуқуққа қўйиладиган бошқа элементар ахлоқий талабларни ўрнатиш-дан иборатдир. Бу билан ушбу талаблар муайян тарихий шароитлар доирасида ҳуқуқни яратиш ва тегишлича, танқид қилгал учун хизмат қилади» 1 .

Гамбург университетининг ҳуқуқ профессори Ш.Сйид ўзининг хуқуқ фалсафаси концепциясида «ишчи гапотеза»-дан келиб чиқиб, «ҳуқуқ можароларни хал этишда тенгликнинг таъминланиши функциясини бажаради ва шу сабабли у, энг аввало, ўзининг яратувчилик вазифасини бажаришга қодирдир», деган фикрни илгари суради. Бундай ёндашув доирасида у ҳуқуқни алоҳида бир кишининг ҳокнмняти ва эркннликнинг умумий тартиби сифатида талқин қилади. Ҳуқуқ тарихи, деб қайд этади у, имтиёзлардан (бировларнинг бошқалардан ҳуқуқ томонидан рухсат берилган) устунлигидан ҳуқуқий тенгликка томон ривожланиши руҳи билан суғо-рилган. Ҳуқуқий тенглик гояси яҳудий-юнон-христиан маданияти соҳасида шаклланди ва Европа ҳуқуқининг асосини ташкил этади. Смидга кўра, тенглик ва тенгсизликни ҳуқуқий фарклаш «ҳуқуқни янада ривожлантириш моторидир», чунки ҳуқуқнинг ривожланишининг ўзи - бу «тенгликнинг такомиллашувидир». Испаниялик ҳуқуқ файласуфи П.Белда фалсафий фан бўлмиш табиий ҳуқуқ тўғрисидаги фан Коинотдага умумий тартиб масалалари билан ва табиат инсонга юклайдиган мажбуриятлар билан (инсоннинг ижтимоий мажбуриятларидан фарқ қилган ҳолда) шуғулланади, деб ҳисоблайди 4 . Вазифа инсоннинг жамиятдаги хулқ-атворини унинг табиати талаб-ларига мувофиқяаштирииадан иборат. Белда табиий ҳуқуқни позитив ҳуқуқ асоси сифатида талқин этади. У инсоннинг аниқ табиин ҳуқуқлари орасида яшашга ва шахсий яхлитликка бўлган ҳуқуқни, шахсий қадр-қиммат ҳуқуқини (бунга барчанинг қонун олдида тенглиги принципини, ирқий, миллий ва бошқа тафовутлардан қатьи назар барча одамлар учун тенг имкониятлар принципини, аёллар ва эркаклар тенглиги принципини киритади), меҳнах қилиш ҳуқуқини ва шахсий эркинлик ҳуқуқини айтиб ўгади. Севилья университетининг ҳуқуқ профессори Х.ФЛорка-Наваретге ҳуқуқ тўғрисидага фалсафий таълимотнинг вазифасини ҳуқуқнинг

моҳиятини ва ҳуқуқнинг бошқа ижги-моий воқеалар билан ўзаро алоқаларини тадқиқ этишда, инсон табиатидан кслиб чиқувчи табиий ҳуқуқ принципла-рини асослашда, позитив ҳуқуқ билан табиий ҳуқуқ ўртаси-даги нисбатни тахдил этишда кўради. Габнин ҳуқуқ бунда амалдаги ҳуқуққа ва унга бирюсгирилган ижтимоий тартибга нисбатан баҳолаш категорияси (ахлоқий тусдаги) сифатида талқин этилади. «Ахлоқий асосдан маҳрум этилган, адолатга етишишга интилмайдиган ҳуқуқ, - деб ёзади у, - одамларни лақиллатиш воситасига, уйдирма орқали утопик ва-зифаларни ҳал этиш қуролига айланади» 1 . Табиий ҳуқуқ та-рафдорларининг миссияси (бинобарин, ҳуқуқ фалсафаси-нинг ҳам вазифаси) мавжуд қонунчиликни инсон табиатида илдиз отган табиий ҳуқуқ принциплари нуқтаи назаридан танқид қиливдцан иборатдир. Неопозитивизмга айланган юридик позитивизм ҳам XX асрда жиддий ўзгаришларга учради. Олдинги аналитик юриспруденцияни ривожлантириш доирасида бир қанча янги йўналишлар пайдо бўлди (Г.Кельзеннинг нормативизми, Харт концепцияси ва бошқалар). Ҳуқуққа бир неча янги юридик позитивистик ёндашувлар (лингвистик, юридик-мантиқий, тузилмавий ва ҳуқуқ тўғрисидаги неопозитивистик таълимотнинг бошқа айрим кўринишлари) шаклланди ва анча кенг ёйилди. Бироқ ҳуқуқни тушуниш моҳияти нуқгаи назаридан XX асрдаги юридик позитивизмга, ўтмишдаги позитивизм би-лан бўлгани сингари, ҳуқуқни тушунишнинг айнан легистик типи хосдир. Ҳуқуқ ва қонуннинг (позитив ҳуқуқнинг) усто-монлик билан ва янгичасига легистик айнан бир нарса деб қаралиши (буни неопозитивистлар қимоя қилмади) ўз моҳиятига кура ҳуқуқ фалсафасини (замонавий позитивистик фалсафа, мантиқ, лингвистика, структурализм ва бошқа-ларнинг усул ва воситалари ёрдамида) инкор этади ҳамда, Г.Гуго ва Д.Остин сингари, фақат познтив ҳуқуқ фалсафаси-ни зътироф этади. Бундай ёндашувга кўра, бошқа ҳар қан-дай ҳуқуқ фалсафаси - бу ахлоқий фалсафадир.

Айни маҳалда бир-бирига зид ёндашувлар тарафдорларининг нуқгаи назарини яқинлаштиришга қаратилган уринишлар бўлмоқда. Масалан, юридик позитивизм тарафдори бўлган К.Роде ҳуқуқ фалсафасини ҳуқуқий тафаккурнинг икки асосий йуна лиши - табиий ҳуқуқий таълимотлар ва юридик позитивизмнинг 1 кураши ва ўзаро таъсири диалектикаси билан суғорилган ҳуқуқ фалсафаси тарихи сифатида талқин қилади. Немис ҳуқуқ профессори Р.Циппелиус ўзининг «Ҳуқуқ фалсафаси» дарслигида ҳуқуқни «кўп қатламли тузилма» сифатида талқин қилади ва мана шу нуқтаи назардан ҳуқуқ тўғрисидаги бир томонлама «соддалаштирилган тасаввурларни» рад этади 2 . Ҳуқуқни фалсафий кўриб чиқиш жараёнида, деб таъкидлайди у, ҳуқуқнинг барча жиҳатлари (норматив, ижтимоий, антропологик жиҳатлари, шунингдек «адолатлилик жиҳати», «эркинлик жиҳати») ҳисобга олиниши керак, чунки «ҳуқуқ - бу эркинликни авж олдириш регулятиви умумийлигини қуллаб-қувватловчидир». Циппелиус ўзининг ҳуқуққа кўп қиррали ёндашувида «тентатив, тажрибадан ўтказувчи тафаккур» методига амал қилади. «Синаб кўрувчи (намуна олувчи) метод, - деб ёзади у, - ҳуқуқ тушунчаси ривожланишига ва адолат мезони аниқ-лаштирилишига хизмат қилиши керак. Бундай тентатив, тажрибадан ўтказувчи олға силжиш, умуман ҳанузгача инсон тафаккурининг муваффақиятли методи ҳисобланади. Ушбу метод уни инсоннинг дунёдаги йўналишининг асосий наму-наси сифатида билиш учун биринчи марта фақат бизнинг кунларимизда етарлича ўйлаб кўрилган. Ушбу метод табиий фанлар предметларига нисбатангина эмас, балки этика ва ҳуқуқ масалаларига нисбатан ҳам қўлланилади» 1 «Тентатив тафаккур» методи, Циппелиусга мувофиқ, нафақат айрим ҳуқуқий масалаларни ҳал этишда, балки тарихи «тафаккурнинг бир қанча тажрибаси (синови)» 2 сифатида қаралиши мумкин бўлган барча нарсани қамраб олувчи ҳуқуқ ва адолат назариясини ёритишда ҳам қўлланилиши мумкин.

Париж университетининг ҳуқуқ фалсафаси профессори А.Батиффоль XX асрнинг II ярмида француз ҳуқуқшуносла-рининг ҳуқуқ фалсафасига қизиқиши ошганлигини «ҳуқуқнинг асосий, олий мазмуни»ни фалсафий тадҳиқ этмасдан туриб ҳуқуқни чуқур ишлаб чиқиш мумкин эмаслиги билан боғлайди. Батиффоль ҳуқуқ фалсафаси предмети ва вазифасини умуман аналитик юриспруденциянинг юридик-позитивистик ғоялари, айниқса Кельзеннинг «ҳуқуқ тўғрисидаги соф таълимоти» таъсири остқда талқин этади. Шу нуқгаи назардан у юридик феноменни (яъни позитив ҳуқуқнинг ҳар хил тизимларини) фалсафий ўрганиш давомида ҳуқуқшуноснинг саъй-ҳаракати ҳуқуқнй ечимларни ифодаловчи таклифларни ташкил этншга қодир бўлган ғояларни излашга йўналтирил-ган, деб ҳисоблайди. Ҳуқуқнй ечимларни (ҳуқуқ ижодкорлиги ва ҳуқуқни қўллашни) оқлаш, асослаш ва ташкил этиш жара-ённда амалдага ҳуқукда дедуктав конструкцияларнинг аҳами-ятини, табиий ва халқаро ҳуқуқнинг ролини, «инсон табиа-ти», «тенглик» тушунчаларини ишлаб чиқшцца юрқдик тажриба ҳиссасини ва бошқаларни аниқлаш зарур. Батиффоль ҳуқуқни тушуниш масалаларидаги бундай «ўрталиқ» нуқтаи назарнн қуйидаги тарзда асослайди: экстремистик нуқгаи назарлар ивдивидуализмни амалга опшриб бўлмаслиги, тоталитаризм эса мақбул эмаслиги туфайли асоссиздир; шу сабабли «ечимнинг ўрта йўлини излаш талаб этилади». Хавфсизлик, адолат ва умумий манфаат бундай «ўрта йўл»нинг мақсадидир. Амалдаги норматив тизим мана шунга интилиши керак. Умуман олганда, «ҳуқуқнинг учинчи назарняси»ни излаётган муаллифлар (Р. Дворкин) 1 учун кўп жиҳатдан ҳуқуқни тушунишнинг бир- бирига зид икки концепцияси гоялари ва ёндашувнинг эклектик бирикуви характерлидир.

Ҳуқуқ фалсафасининг неокантча концепцияси Немис ҳуқуқшуноси Р.Штаммлер (1856-1938 йиллар) неокантча ҳуқуқ фалсафаси шаклланипш ва ривожланишига сезиларли ҳисса қўшди. Штаммлер лозимлик ва борлиқнинг, расмий ва амалдагининг нисбати тўғрисидаги кантча қоидалар ўзанида ижтимоий амалиётларга нисбатан «тартибга солувчи шакл» сифатида ҳуқуқнинг мантиқий устунлигини ҳимоя қилди ва «одамлар ижтимоий турмушининг қонуний-лиги унинг юридик шакли қонунийлигидир» 2 , деб таъкидлади. Штаммлер ҳуқуқ деганда (унинг қонун билан фарқланиши ва нисбатида) мазмуни ўзгариб турадиган табиин ҳуқуқнн назарда тутади. Сўз табиий ҳуқуқни априор тушуниш ҳақида борар экан, унинг «ўзгарувчи мазмуни» - амалдаги (ижтимоий) мазмун эмас, балки ҳуқуқнинг расмий тавсифи (ақянинг априор мақсадни кўзлаши)дир. Штаммлер ишлаб чиққан «тўғри ҳуқуқ» 3 тушунчаси кейинги фалсафий- ҳуқуқий тафаккурга сезиларли таъсир кўрсатди. У ушбу тушунчадан позитивистик ҳуқуқни тушунишда фойдаланди. Бошқа бир немис ҳуқуқшуноси Г.Радбрух неокантча ҳуқуқ фалсафасининг таниқли вакили эди. Ҳуқуқ унда (унинг қонун билан фарқланиши ва нисбатида) айрим кантчилар сингари, «табиий ҳуқуқ» тушунчаси орқали эмас, балки «ҳуқуқ ғоялари», қонундан юқори турувчи ҳуқуқ» тушунчалари билан ифодаланган. Бироқ унинг юридик позитивизмнинг фалсафий-ҳуқуқий танқиди ҳамда юриспруденцияда «ҳуқуқ ғояси»ни ва «қонундан юқори турувчи ҳуқуқ» концепциясини тиклашга қаратилган изчил чақириқлари Ғарбий Европада табиий ҳуқуқнинг урушдан кейинги «ренессанси»га жиддий равишда кўмаклашди. Бу жиҳатдан Радбрухнинг «Қонуний ноҳуқуқ ва қонундан юқори турувчи ҳуқуқ» (1946 й.) асари алохида роль ўйнайди. Радбрух ўзининг ушбу асарида юридик позитивизм национал-социализм даврида ҳуқуқнинг сохталаштирилганлиги учун масъул эканлигини таъкидлади, чунки у

«ўзининг «қонун қонундир» деган эътиқоди билан немис ҳуқуқшуносларини ўзбошимча ва жиноий мазмунли қонунлар оддида қуролсизлантирди» 1 . Радбрух бундай ёндашувга хуқуқ ғояси элементи сифатида адолатнинг неокантча талқинини қарши қўйди. «Чунки адолат, - деб ёзади Радбрух, - бизга айнан «тенг тенг, нотенг нотенг» дейиш билан кифояланишни курсата- ди, бироқ у тенг ёки нотенг деб тавсифланиши керак бўлган нуқтаи назар тўғрисида бизга ҳеч нима демайди, у фақат муносабатни белгилаб беради, муомала қилиш услубини бел-гилаб бермайди» 2 . Адолат ва тенгликни бундай тушуниш унинг ёндашувида ҳуқуқни «қонуний ноҳуқуқцан» фарқлашни белгилаб беради. «Тенг - тенг, нотенг - нотенг» дейиш билан кифояланишга қаратилган, ирода хос бўлмаган кўрсатма позитив бўлиши, мақсадга мувофиқ бўлиши ва, ҳатто, зарур бўлиши мумкин ва шу сабабли мутлақо қонуний деб эътироф этшшши мумкин, бироқ унга ҳуқуқ номидан рад жавоби берилиши керак, чунки ҳуқуқнинг мақсади камида адолатга хизмат қилишдир» 3 . Адолат билан (яъни «ҳуқуқ ғоялари» элементлари билан) чиқишмайдиган лозитав ҳуқуқ ҳақиқий ҳуқуқ хисобланмайди, шу сабабли, Радбрухга биноан, унга қулоқ солишдан қочиш керак. «Агар қонунлар, - деб таъкқдлайди у, - адолатга бўлган иродани онгли равишда инкор этса, масалан, инсон ҳуқуқлари кафолатларини ўзбошимчалик билан рад этса, у ҳолда бундай қонунлар амал қилмайди, халқ уларга қулоқ солмаслиги керак ва ҳукуқшунослар ҳам уларнинг ҳуқуқий харакгерини рад этиш учун мардлик кўрсатишлари керак» 1 . «Ҳуқуқни янгалаш» ва юридик фанни тиклаш учун, деб қайд этади Радбрух, қонун усти (қонунчиликдан юқори ту-рувчи) ҳуқуқ ғоясига қайтиш зарур. «Юридик фан, - деб ёзади у «Ҳуқуқнинг янгиланиши» асарида, - антик давр, ўрта асрлар христианлиги ва Маърифат даврининг қонундан кўра юксакроқ ҳуқуқ - табиий ҳуқуқ, илоҳий ҳуқуқ, оқилона хуқуқ, қисқаси, унга биноан ноҳуқуқ қонун шаклига солин-ган бўлса ҳам, ноҳтоқ нохуқуқ бўлиб

қоладиган қонун усти ҳуқуқи борлиги ҳақидаги минг йиллик донишмандлигини яна эсга олиш зарур» 2 . Юридик позитивизмни инкор этиш сифатидаги ушбу «қонун усти ҳуқуқи» ғояси кўплар учун табиий ҳуқуқнинг эътироф этилиши билан бир нарса эди ва уни «тиклаш» тарафдорлари доираси кенгайишига жиддий кўмаклашди. Бироқ неокантчилар учун анъанавий табиий ҳуқуқнинг иаз- муни ва аҳамиятн расмийлаштирилиши ва ушбу мазмунни расмий- ҳуқуқий конструкциянинг хоссаси сифатида (ҳуқуқнинг трансцендентал ва априор ғояси руҳида) ифодалашнинг у ёки бу тахмини хосдир. «Чинакам ҳуқуқ фалсафаси, - деб қайд этади испаниялик неокантчи А.Оллеро, - расмий ҳуқуқий принципни абадий излайди» 3 . Франкфурт унмверситети юридик факультетининг профессори В.Науке ўзининг фалсафий-хуқуқий концепциясини Кант ва кантчилар (Штаммлер ва бошқалар) гоялари ўза-нида ривожлантирди. «Ҳуқуқ фалсафаси, - деб таъкидлайди у, - тўғри ҳуқуқ тўғрисидаги таълимотни, адолат тўғрисида таълимотни ривожлантирмоқчи. Бу мураккаб юмуш. Ҳар бир кипганинг кундалик турмуши ушбу ишнинг муваффақи-ятига боғлиқ У «тўғрн ҳуқуқ» ва «позитив ҳуқуқ»нн бир-биридан фарқяаб, тўғри ҳуқуқ деганда «оқилона ҳуқуқ»ни, «адолатли ҳуқуқ»ни 4 назарда тутади. «Тўғри ҳуқуқ муаммоси, - деб ёзади у, - ҳуқуқ фалсафаси предметидир. Ҳуқуқ фалсафаси - тўғри ҳуқуқ тўғрисидага таълимотдир» 1 . Бир томондан, ҳуқуқ фалсафаси, иккинчи томондан, ҳуқуқ назарияси, ҳуқуқ социологияси ва ҳуқуқ сиёсати (ҳуқуқий сиёсат) ўртасида рақобат мавжуд ҳамда таъсир доираси.учун кураш бормоқца. «Ҳар ҳодда, - деб ёзади Науке, - тўгри ҳуқуқ тўғрисидаги таълимот сифатида ҳуқуқ фалса-фасининг имкониятларига шубҳа қанчалик кучли бўлса, ҳуқуқ сиёсати, ҳуқуқ социологияси ва ҳуқуқ назарияси шунчалик кучли бўлади» 2 .

Ҳуқуқ фалсафасининг неогеғелча концепцияси Гегель сиёсий-ҳуқуқий фалсафасининг неогегелча талқинининг асосий жиҳатларини асосан немис неогегелчилари беришди. Немис неогегелчилиги Вильгельм Германиясининг агрессив кўрсатмалари шароитларида туғилиб, «1914 йил ғояси»ни назарий жиҳатдан асослади, Кайзер Германияси ҳалокатта учрагандан кейин эса Веймар республикасининг буржуа-демократик принциплари ва институтларига ҳужум қилди, куч ишлатадиган давлат тарафдори бўлиб чикди. Немис неогегелчилари Гитлер рейхини қутлашди ва Гегель ҳуқуқ фалсафасининг бир қанча консерватив ғояларини ўз талқинларида (кўпинча сохталаштириб) рейхнинг ички ва ташқи сиёсати мақсаддарига мослаштиришга ҳар томонлама интилишди. «Неогегелчилик, - деб қайд этади неогегелчи К.Ларенц, - ўз асосини айнан ҳуқуқ фалсафасидан олиши характерлидир» 3 . «Немис мутафаккирларининг давлат тўғрисидаги фикрлари томон орқага!», - деб даъват этди 1920 йилда О.Шпанн, У мазкур мутафаккирлар (энг аввало Гегель назарда тутилар эди) Веймар республикаси немисларини давлатни «индивилуал тушуниш сиртмоқлари»дан озод қилишига умид боғлар эди 4 . Ҳуқуқ фалсафасига мурожаат қилган Ю.Биқдер неогегелчилар даврасидаги етакчи сиймо эди. «Давлат асоси ва ахло-қийлик» (1929 й.) асарида у агрессив урушнинг сиёсий ва ахлоқий оқланишини неогегелчилик нуқтаи назаридан асос-лади. Гитлернинг ҳокимият тепасига келиши ва нацистик режим ўрнатилишини Биндер ўзи кутган авторитар (мустабид) давлатнинг ўрнатилиши сифатида қабул қилди. У 1934 йидда «Немис халқ давлати» асарида «Биз Адольф Гитлернинг сиёсий ихтироси туфайли қарздор бўлган бу давлат - ғоялар давлати - тўғри тушунилган давлагаинг рўёбга чиқарилишигина эмас, балки у, шунингдек, агар уни тўғри тушунилса, ўзи

унинг турмуш шакли бўлишни истаган халқнинг моҳия-тига мувофиклигини ҳам кўрсатиши керак» 1 . Биндернинг неогегелчи ғояларини унинг шогарди К.Ла-ренц ёклаб чикди ва ривожлантирди. У ҳуқуқ фалсафаси вазифасини «мазкурнинг, яъни воқеликнинг, эмпирик ҳуқуқнинг оқилоналигини англаб етишда» 2 кўрди. У ушбу рухда нацист қонунчилиганинг «ахлоқийлиги» ва «халқчил-лигини», барчанинг қонун олдида тенглигини инкор қили-шини ва хуқуқ соҳасига ирқий тасаввурлар жорий этилишини оклали 3 . «Биринчи марта фақат бизнинг замонамиз, - деб таъкидлади Ларенц, нацистлар даврини назарда тутиб, - Гегелнинг ҳақиқий ва теран интилишини - халқнинг барчани чинакам қамраб олувчи умумийлигини, «ахлоқий умумийликни» тўғри тушуниш ва баҳолашга қодирдир, Гегелнинг сохта образи билан ўзини адаштирган бутун XIX асрда буни англаб етилмади» 4 . Т.Гаеринг Гегель таълимотининг замонавийликка яқинлигини, айниқса «готал давлат» масаласида яқинлигани таъкидлайди. Ушбу тоталликнинг чинакам ифодачиси фюрер ҳисобланади, бамисоли касал организмга врач зарур бўлганидек, анархизмга қарши курашда ва давлатни емиришда у шунчалик зарур 1 . В.Шмидт Гегелнинг герман миллати даври тўғрисидаги қоидасига таяниб, «рейхнинг тартибга солувчи ҳокимияти остидаги раҳбарлик тизими бўлган Европа тартиби»ни асослади 2 . Итальян неогегелчиси Д.Джентиленинг саъйҳаракати фашизм мафкураси ва амалиётини оқяашга қаратидди 3 . У Гегелнинг ахлоқий қадрият бўлган давлат ғоясвдан фашистик режимни ахлоқийлик ва эркинликнинг олий ифодаси сифатида талқин қилиш учун фойдаланди 4 . Голланд неогегелчилари орасида ҳуқуқ фалсафаси билан XX асрнинг 30-йилларда Б.Телдерс шуғулланди. У Гегелга таянган ҳолда «давлат якка ҳокимияти»ни чекловчи халқаро ҳуқуқ қоидаларига ҳужум қилди 5 . Француз неогегелчилари, айниқса, дастлабки пайтларда Гегелнинг сиёсий-ҳуқуқий таълимоти билан эмас, балки фалсафаси билан қизиқишди.

Улар Гегелга тоталитар дониш-манд сифатида умуман ёндашишмайди. Масалан, А.Куайре Гегелнинг реакционер сифатида баҳоланишини рад этди ва унинг таълимотини индивиднинг эркинлиги ва ижтимоий яхлитликни яраштиришга интилувчи мўьтадил назария сифатида талқин қилишга қўшилди й . Ж.Ипполнт француз неогегелчиларининг таниқли сиймоси эди. Ипполитнинг фикрича, Гегель Платон сингари антик полис утопиясини эмас, балки воқелигини асослади, замонавий давлатни ҳамда фуқаролик жамиятини тасвирлаб берди, унинг куртакларини кўра билди, ўз давридан илгарилаб кетиб, ушбу жамиятни ва давлатни ҳимоя қидди. Бироқ Гегелнинг ҳуқуқ фалсафаси тарихнинг фожиали килишувишини енгиб ўтишга қодир эмас. Шу сабабли, - деб қайд этади Ипполит, - бу «биз бундан кейин фараз қилолмайдиган оптимизм шаклидир» 1 , Иккинчи жаҳон урушидан кейин фашистик ва нацистик режимларни оқлашга йўналтирилган неогегелчилик (биринчи навбатда немис ва итальян неогегелчилиги) тарих сахна-сидан тушди. Гегелнинг ижодий меросини неогегелчиликнинг сохталаштиришвдан тозалаш, Гегель ҳуқуқ фалсафасига ёндашиш-даги қарама-қаршиликни бартараф этиш, унинг фалсафий-ҳуқуқий тафаккур тараққиётидаги ўрни ва ролига холис баҳо бериш урушдан кейинги гегелчиликнинг муҳим йўналишлари бўлди 2 . Г.Кельзеннинг ҳуқуқ тўғрисидаги соф таълимоти Г.Кельзеннинг (1881-1973 йиллар) ҳуқуқ тўғрисидаги соф таълимоти ўзида мантиқий-таҳлилий юриспруденция нуқтаи назаридан ишлаб чиқилган позитив хуқуқнинг неопози-тивистик назариясини ифодалайди. Кельзен Х1Х-ХХ асрларнинг анъанавий ҳуқуқшунослигини танқид қилиб ва ўз таъ- лимотани ҳуқуқ тўғрисидаги қатьий ва изчил соф таълимот сифатида тавсифлаб, бундай деб ёзган эди: «У ҳуқуқ қандай бўлиши керак ёки қандай

яратилиши керак, деган саволга эмас, балки ҳуқуқ нима ва у қандай, деган саволга жавоб беришга интилади. У ҳуқуқ сиёсати эмас, балки ҳуқуқшунос- ликдир» 3 . Ушбу таълимотнинг «софлиги» мазмуни, Кельзенга му-вофиқ, у ўрганилаётган предметни (ҳуқуқни) ҳуқуқ бўлмаган барча нарсадан «гозалашидан», ҳуқуқшунослик эса психология, социология, этика, сиёсий назария ва ҳоказолардан иборатдир. Ушбу «тозалаш» Кельзен томонидан ҳуқуқни нормаларнинг махсус тизими сифатида ўрганиш ва тавсифлашнинг специфшс норматив методи ёрдамида амалга оширилади. Бунда, Кельзенга мувофиқ, «специфик метод специфик предметни аниқлаб беради» 1 . «Норма» тушунчаси, - деб тушунтиради Кельзен, - нимадир бўлиши кераклигини ёки содир этилишини ва, айниқса, инсон муайян тарзда ҳара-кат қилишини (ўзини тутишини) назарда тутади» 2 . Кельзеннинг ҳуқуқ ва унинг нормативлиги тўғрисидаги қоидаси борлиқ дуализми ва лозимлик тўғрисидаги неокантча тасаввурга таянади. Бундай дуализм доирасида ҳуқуқ сабабийлик қонунига бўйсунган моҳият соҳасига эмас, балки лозимлик ва мазмун (қиймат) соҳасига тегишли бўлади. Бунда норма (борлиқ) мавжудликни талқин этиш ва унга ҳуқуқий мазмун бериш схемаси сифатида намоён бўлади. «Ҳужжатга ҳуқуқий (ёки ҳуқуққа зид) ҳужжат тусини берадиган норма, - деб ёзади Кельзен, - ҳуқуқий ҳужжат воситасида ўзи яратилади. Ҳуқуқий ҳужжат, ўз навбатида, бошқа нормадан ҳуқуқий қиймат олади» 3 . Нормаларнинг ушбу нерахиясида кейинги норма «юксакроқ» норма сифатида воқея бўлади, нормаларнинг бутун тизими эса пировард натижада умуман асосий нормага бориб тақалади. «Субъектив жиҳатдан зарурлик мазмунига эга бўлган қонун ҳужжати, - деб тушунтиради Кельзен, - объектив равишда ушбу маънога (ҳақиқий норма маъносига) эга бўлади, чунки конституция қонун чиқарувчи фаолият ҳаракатига ушбу объектив мазмунни берган. Конституцияни барпо этиш (амалга киритиш)иши, агар

конституцияни яратувчи кўрсатганидек амал қилиши керак деб мўлжалланса, нафақат субъектав, балки объек- тив норматив мазмунга эгадир... Норманинг объекгив воқелигини асословчи бундай йўл қўйишни мен асосий норма,деб атайман (Grunbnorm)» 4 . Барча социал норматив тартиблар (ҳуқуқий-тартибот, ахлоқий тартиб, диний тартиб) ўзининг ўзига хос санкцияларини белгилайди ҳамда ушбу норматив тартиблар ўртасидаги муҳим тафовут, Кельзенга мувофиқ, тегашли санкциялар хусусиятидан иборатдир. «Ҳуқуқ, - деб таъкидлайди у, бошқа социал тартаблардан мажбурий тартиб эканлиги билан ажралиб туради. Унинг ўзига хос белгиси - мажбурлаш-дан фойлаланишдир» 1 . Буқцай ёндашув «ҳар қандай ўзбоишмча мазмун ҳуқуқий бўлиши мумкинлигини» тақозо этади. Инсон хулқ-атвори «ўз ҳолича мазмунан мавжуд бўлмайди - ҳуқуқий норманинг мазмунини атайлаб ташкил этиши мумкин эмас» 2 . Шу са-бабли Кельзен тоталитаризмнинг мажбурий қоидаларини ҳам хуқуқ деб ҳисоблайди. Асосий норма - позитив норма эмас, балки фикрлаш мумкин бўлган нормадир, яъни мажбур қилишнинг амалдаги тартиби амалдаги ҳуқуқий нормалар тизими сифатида талқин қилинганда ҳуқуқ-тартиботнинг шарт- шароити сифатида тушуниладиган нормадир. Бироқ ушбу муносабатларни, деб қайд этади Кельзен, «шарт-шароитсиз, асосий норма по стулатисиз ҳукмрон муносабатлар, яъни одамларга буйруқ берувчи ва бўйсундирувчи (ёки бўйсунмайдиган) ўзаро му-носабатлар, бошқача қилиб айтганда, юридик эмас, балки социологик норма сифатида талқин қилиш мумкин» 3 . Бошқача айтганда, Кельзен таълимотида позитив ҳуқуқнинг амалда қўлланилиши деганда ҳокимият (хуқуқни белгиловчи ҳокимият), ҳуқуқнинг ҳақиқнйлиги деганда эса -ушбу ҳокимият томонидан ўрнатилган познтив ҳуқуқ, яъни норманинг аклга мувофиқ асосидан келиб чиқувчи лозимликнинг ҳуқуқий нормалари тизими сифатида талқин этиладиган ҳар қандай ўзбошимчалик мазмунига эга бўлган ҳоки-миятнинг буйруқлари тушунилади. Шу муносабат билан Кельзен бундай деб ёзади:

«Агар (ҳуқуқ-тартиботнинг амал қилиши сифатида талқин қилинадиган) реаллик тушунчасини ҳокимият тушунчаси билан алмаштирилса, у ҳолда воқелик ва ҳуқуқтартиботнинг таъсирчанлиги нисбати тўғрисидаги масала ҳуқуқ ва ҳокшшят нисбати тўғрисидаги маълум масалага яхши мос келади. У ҳолда ушбу ўринда таклиф этилган қарор гарчи ҳуқуқ ҳокимиятсиз мавжуд бўла олмаса ҳам, у ҳокимият билан бир нарса эмас, деган кўҳна ҳақиқатнинг қатъий, шгмий шаклга солингани бўлиб чиқади, холос, Ушбу ўринда баён қилинган назария нуқтаи назаридан ҳуқуқ ўзида ҳокимият тартибини (ёки ташкилотини) ифодалайди» 1 . Кельзен шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, давлат ва ҳуқуқнинг анъанавий дуализмига қаршн чиқади ҳаада давлатнb ҳуқуқ-тартнбот сифатида талқин этади. «Биз, - деб ёзади Кельзен, - давлат деганда ҳуқуқ- тартиботни назарда тута бошлар эканмиз, ўша заҳоти, оддий этик-сиёсий постулат-ларга зид бўлган давлатнинг «ҳақиқийлиги» ёки <феаллиги» ҳуқуқнинг позитивлиги эканлига маълум бўлади. «Ҳақиқий» давлат ўзида адолатдан, яъни сиёсат талабларидан фарқ қилган ҳолда позитив ҳуқуқни ифодалайди» 2 . Шу сабабли «ҳар қандай давлат ҳуқуқий давлатдир, ушбу атаманинг ўзи эса плеоназмдан иборатдир» 3 '. Кельзен айнан позитив-ҳуқуқий давлатни назарда тутиб, оддий тушунчада-ги ҳуқуқий давлатни инкор этади ва уни «табиий ҳуқуқ наза-риясига асосланган хурофот» 4 сифатида тавсифлайди. Кельзен ўзининг табиий-ҳуқуқин назариянн танқидида мазкур назариянинг асосий саъй-ҳаракатлари, одатда, по-зитив ҳуқуқни адолатли ёки адолатсиз ҳуқуқ сифатида баҳолаш мумкин бўлган мезонларни излашга жамланишини таъддлайди. Бироқ, деб қайд этади Кельзен, мутлақ адолатнинг бундай мезони йўқ. Бундан ташқари, Кельзен бўйича «адолат маънавий сифатдир; шу сабабли адолат ахлоқ соҳасида туради» 5 . Кельзен табиий-ҳуқуқий концепцияларга хос бўлган ҳуқуқ ва ахлоқнинг аралаштириб юборилишини асосли танққд қилади. Бироқ у ҳуқуқ ва қонунни

айнанлаштиргани учун, ҳуқуқнинг фарқланувчи белгисини мажбур қилишда кўрар экан, аслида (ва мантиқан, амалда), ҳуқуқни нохуқуқцан ва барча ноҳуқуқнйликдан (ўзбошимчалик, зўравонлик ва бошқалардан) фарқ қнлувчи ҳуқуқнинг ўзига хос специфик принципи борлигини рад этади. Шу сабабли ўзининг асосий вазифасини - ҳуқуқшуносликни ахлокдан ва барча ноҳуқуқийликдан тозалаш вазифасини ҳал этиш учун Кельзевда энг асосий нарса, айнан олганда, ҳуқу^инг ноҳуқуқдан фарқининг объектив мезонн йўқ. Кельзенча шакл - бу соф ҳуқуқий шакл эмас, балки лозимликнинг соф шаклидир, у расмий-ҳуқуқий маънода мутлақо мазмунсиздар ва шу боис исталган ихтиёрий фактик мазмун билан тўлдирилиши мум-кин. Тикланган» табиий ҳуқуқ концепцияси XX аср бошида турли хил Европа тилларида, шу жумладан рус тилида янграган «табиий ҳуқуқни тиклаш»га қаратилган даъватлар фалсафа ва ҳуқуқшуносликда позитивизмнинг ҳукмронлигадан норозиликни ифодалаганди. Бироқ табиий ҳуқуқнинг ҳақиқий тикланиши, унинг Ғар-бий Европадаги (айниқса, Австрия, ГФР, Швейцария, Италиядаги) шиддатли «ренессанси» иккинчи жаҳон урушидан кейинги дастлабки ўн-ўн беш йилга тўғри келди. Табиий ва позитив ҳуқуқни бир-бирига қарши қўйишнинг анъанавий модели ушбу янги маънода янги мазмун билан бойиди ҳамда тоталитаризмнинг аксилҳуқуқий мафкураси ва амалиётнни ҳамда унга хос бўлган ҳуқуқни бузувчи қонунчиликни танқид қилиш учун бирламчи ҳуқуқий асос сифатида кенг фойдаланила бошланди. Юридик позитивизм ҳар қандай хукмрон ўзбошимчаликка хуқуқ сифатида назарий жиҳатдан қонуний тус бериши билан ҳуқуқнинг объектив қадриятларини бузишда ва

тоталитаризм шароитида қонунийлаштирилган ҳуқуқсизликни қарор топтиришда айбланди. Умуман, «тикланган» табиий хуқуқ учун табиий-ҳуқуқий тафаккурнинг воқеликнинг долзарб муаммоларига сезгирлик билан муносабатда бўлишидан ва синовдан ўтган қадриятлар томон анъанавий равишда йўналиш олган ҳодда энг янги оқимлар, кугашлар ва тенденциялар, давр руҳи билан қоришган жавоблари ва ечимдарини беришга қодирлигидан далолат берувчи ҳуқуқий амалиетнинг реал ва аниқ жиҳатларига сезиларли бурилиш хосдир. Теологик таълимотлар анъанавий равишда бутун табиий-ҳуқуқий ёндашув доирасида устунлик мавқеини эгаллаб келди. Теологик таълимотлар доирасида иккита асосий йўналиш: Фома Аквинскийнинг олам тузилишининг илоҳий тартибга солиниши оқилона эканлига тўғрисидаги таълимотига ва ушбу оқилона тартибнинг ифодаси сифатида табиий ҳуқуқ тўғрисидаги таълимотга йўналтирилган томистик (неотомистик) йўналиш ҳамда Августиннинг табиий ҳуқуқнинг асоси ва манбаи бўлган худонинг иродаси тўғрисқцаги қоидасига бориб тақалувчи протестантлик (неопротестантлик) йўналиши мавжуддир. Протестантлик таълимоти вакиллари, илоҳий тартибдаги ақяни билиш мумкинлигини эътироф этувчи томистлардан фарқ қилган ҳолда, бундай билиш мумкинлигини инкор этади ва, энг аввало, илоҳий кўрсатмаларнинг манбаи сифатида Муқадцас китобни назарда тута-ди. Неотомизмнинг XX асрдаги йирик вакилларвдан бири, Вашингтондаги католик университет профессори француз илоҳиётчиси Ж.Маритен табиий ҳуқуқнинг шахслантирил-ган концепциясини ривожлантирди 1 . Ушбу концепцияга мувофиқ, табиий ҳуқуқ инсон табиатига, Фома Аквинский томонидан қолган барча қонунларнинг манбаи ва олам тузи-лишининг умумий қонуни сифатида таяқин қилинган абадий қонун билан, азалдан жойлаштирилган. Табиий қонун унинг бевосита намоён бўлиши ҳисобланади. Инсоннинг ҳуқуқлари абадий қонундан келиб чиқувчи табиий

қонундадир. Уни Маритен ннсон шахси қадр-қимматннинг табиий- ҳуқуқий эътироф этилиши сифатида талқин қилди. Барча инсоний қоидалар, кўрсатмалар ва йўриқномалар боғлиқ бўлган ҳамда келиб чиқадиган, шу жумладан позиив ҳуқуқ ва ахлоқни ҳам ўз ичига оладиган, абадий ва ўзгармас табиий ҳуқуқ концепциясини бельгиялик неотомист Ж..Дабен ёқлаб чиқди. Унинг ёндашувига мувофиқ табиий ҳуқуқ позитив ҳуқуққа ахлоқ орқали таъсир кўрсатади. Австриялик неотомист Й.Месснер табиий ҳуқуқни «анъанавий табиий- ҳуқуқий этика» 2 руҳида тадқиқ этиш тарафдори бўлиб чикди. Месснерга мувофиқ, инсон табиатан, аралаш ахлоқий-ҳуқуқий онгга эга. «Инсоннинг бевосита ахлоқий-ҳуқуқий онгининг ўзи, - деб ёзган эди Месснер, - ахлоқий- табиий қонун, умумий ахлоқий-ҳуқуқий принципларни виждонан табиий тушуниш орқали ижтимоий муносабатлар тартибининг асосий талаблари тўғрисида унга маълум қилади. Табиий виждон нафақат бурч виждони ва қадрият виждони, балки шунингдек сўзнинг ҳақиқий маъносида ҳуқуқий виждон ҳамдир» 1 . «Ўзгармас табиий ҳуқуқ»нинг маъносини ифодалайдиган ҳамда шу билан бирга унинг қўлланиш ва аниклаштирилиш йўналишларини белгилайдиган, априор билинадиган умумий ҳуқуқий принциилар орасида Месснер асосий (бош) принцип («адолатсизлиқдан қочиб адолатли иш тут»)ни ажратиб кўрсатади. Ундан кейинчалик ўлчов, тинчлик, ҳалоллик, ташқи тартиб ва ҳоказоларга риоя этилишини талаб этувчи «бирламчи элементар принциплар» ҳамда ёлгон, ўғрилик кабиларни ёвузлик сифатида рад этувчи «иккиламчн элементар принциплар» чиқарилади. Месснер «ахлоқнй жавобгарлик»ни ахлоқийликнинг умумий чегараларида «ахлоқийликдан ҳуқуқ томон олиб борувчи боғловчи тушунча» сифатида қарайди, уни «жамиятнинг мавжуд бўлиши учун зарур бўлган ахлоқийлик минимуми» 2 сифатида белгилайди. Қонун, Месснерга мувофиқ, ҳуқуқнинг (табиий ҳуқуқнинг) ахлоқий моҳиятига мувофиқ бўлиши керак. Шу сабабли табиий-ҳуқуқий таълимот,

деб қайд этади у, ҳамма вақг ҳуқуқни ўрнатувчи ҳокимият ушбу мақсадларга зид бўлган даражада зўравонлик билан эгаллаб олинган ҳокимиятдир, у ҳақиқий ҳуқуқий асослардан маҳрум этилган, деган фикрда қатгиқ турди. Неотомист А.Ауэр концепциясига мувофиқ, «табиий ҳуқуқ - бу инсонни унинг метафизик инсоний фазилатлари билан куриб чиқувчи фалсафий антропология масаласидир» 3 . У анъаналар ва замонавийликнинг юснатурализмдаги нисбатини тушунтириб, бундай деб ёзади: «Замонавий табиий ҳуқуқ»ни ифодалаш асосий аксиомалар мазмунига дахл қилиши мум- кин эмас, бироқ, фақат уларнинг қўлланилиши материясига тегашли бўлиши керак. Табиий ҳуқуқ (унинг ҳуқуқни ифодаловчи таянчларида) ўзининг назарий-фалсафий аксиомаларида ўз ҳолича қолиши керак ва фақат янги материяда янгича нур сочиши керак» 1 . Бизнинг табиий ҳуқуқ асосий принципларини тушунишимиз чуқурлаштирилиши ва аниқлаштирилиши мумкин, бироқ уларнинг ўзи ўзгармасдан қолади. «Шунингдек келажакда ҳам - ҳар қандай хўжалик ва сиёсий вазиятда - барча давлат-сиёсий, социал ва хўжалик тафовутлари абадий амал қилувчи метафизик табиий ҳуқуқ ёрдамида тўғриланади» 2 . Табиий ҳуқуқнн талқин этишнинг неоиротестант йўналиши ичида ҳам хилма-хил вариантлар мавжуддир. Табиий ҳуқуқ эътақод масаласн (Х.Домбоис, Эрнст Вольф ва бошқалар) ёки Библиянинг тегишли матнлари (масалан, Ф.Хорст томонидан Тавротнинг конституциявий ҳужжат руҳида талқин этилиши) ҳамда амрлари (Эрик Вольф концепциясида «яқин кишига муҳаббат» тўғрисидаги янги амрнин!г «яқин киши ҳуқуқи»га ўзгартиршшши) норматив ҳуқуқий ўзгариш ва ифода сифатида талқин этилади. Табиий ҳуқуқнинг барча диний концепциялари теоном хусусиятга эгадир, чунки уларда табиий-ҳуқуқий лозимлик бевосита ёки билвосита илоҳий нуфуздан келиб чиқади. Г.Райнернинг ёндашуви автоном табиий ҳуқуқ дунёвий концепциясининг ўзига хос мисоли ҳисобланади 3 . Райнернинг фикрича,

табиий ҳуқуқнинг умумий принципи «ҳар кимга ўзиннки» формуласида анча аниқ ифодаланган. Шу муносабат билан у тикланган табиий ҳуқуқнинг таниқли вакили Г.Роммен томонидан ушбу принципга берилган талқинга қўшилади. Г.Роммен «Табиий ҳуқуқнинг абадий қайтиши» асарида буқдай деб ёзган эди: «Табиий ҳуқуқ мазмунига муайян принциплар сифатида иккита норма: адолатли иш тутиш, адолатсизликдан қочиш, шунингдек эски эътиборли қоида: ҳар кимга ўзиники тегишлидир» 1 . Райнер «ҳар кимга ўзиникн» принципи руҳида ҳар бир ин-сон учун дастлаб унинг ўз танасн «ўзиникндир», у ўз танаси бошқа барча киши томонидан ҳурмат қилинишига (эътироф этшшшига) асос бўлувчи ҳуқуққа эгадир, деб таъкидлайди. «Тананинг инсон моҳиятига тегишлилиги, - деб қайд этади у, - бундан инсоннинг энг фундаментал табиий ҳуқуқларини чиқариш учун етарлидир» 1 . У бундай ҳуқуқяар сифатида инсоннинг ўз ҳаётига, ўз танасининг ва унинг қисмларининг (аъзоларининг) дахлсизлиги ва зарар кўрмаслигига, тана эркинлигига, шунингдек мулкка (тана ҳаётини қўллаб-қувватлаш учун) бўлган ҳуқукларини айтади. Бу ҳуқуқ, Райнерга мувофиқ, кам дегавда танага эгалик қилиш ва инсоннинг бундан келиб чиқувчи фундаментал ҳуқуқлари билан қисман асосланган. У инсон борлиғининг маънавий жиҳатига тегишли бўлган табиий ҳуқукларга ор- номус ҳуқуқини, эзгу ном қозониш ҳуқуқини, пок номни киритади. Экзистенциал ҳуқуқ фалсафаси Ҳуқуққа нисбатан экзистенциал ёндашиш мавжуддик фалсафаси сифатидаги экзистенциализм таъсири остида XX асрда шаклланди. Фалсафий экзистенциализм турли йўна-лишлари асосчиларининг ўзи (М.Хайдеггер, К.Ясперс, Ж.П.Сартр ва бошқалар) ҳуқуқ ва қонун муаммолари билан махсус шугулланишмади ва ҳуқуқ тўғрисидаги экзистенциалистик таълимотнинг тегишли концепцияларини қолдиришмади. Бироқ улар томонидан ишлаб чиқилган фалсафий экзистенциализм ғоялари ва қоидалари

экзистенциалистик сохадаги бир қанча фалсафий-ҳуқуқий концепцияларнинг шаклланиши учун бирламчи асос бўлди. Экзистенциализмда инсоннинг чинакам мавжудлиги (экзистенция), «борлиқ-оламда бўлиш» мужассамланиш оламида (шаклланган маданият, жамият, давлат, қонун ва бошқалар соҳасида) унинг ҳақиқий бўлмаган мавжудлигига зид қўйилади. Экзистенцияда инсон чинакам шахс сифатида ҳаракат қилади ва ўз ўзича бўлади. Ушбу экзистенциал ҳолатдан ташқарида у ўзи учун ва бошқалар учун «бошқалар кабн», «бошқа» сифатида намоён бўлади, мужассамланган қадриятлар, муносабатлар ва муомала шакллари оламида шахссиз мавжудотга айланади (Хайдеггерда «тап»). Бундай шахссиз оламда инсон фақат чуқур ғулғулалар вазиятида (Ясперсда «чегара вазиятлари») ўз экзистенцияси моҳиятини, ўзининг оламдаги борлиғи мазмунини билиб олади. Бундай фалсафа нуқгаи назаридан ҳуқуқ фалсафасининг асосий вазифаси ҳуқуқнинг расмий қонун (позитив ҳуқуқ) билан фарқланиши ва нисбатида экзистенциал ҳодиса сифа-тнда тушунилиши ҳамда талқин этилишидан иборатдир. Шу маънода экзистенциал ҳуқуқ ҳақиқий ҳуқуқ сифатида («чинакам мавжуд бўлишнинг», экзистенциянинг ифодаси сифатида), қонун (позитив ҳуқуқ) эса - қандайдир ҳақиқий бўлмаган, инсондан бегоналаштирилган ва унинг экзистенциалистик моҳиятига зид бўлган, «ҳақиқий бўлмаган мавжудлик»нинг шахссизлантирилган, мужассамлантирилган шакли сифатида намоён бўлади. Экзистенциалистик ҳуқуқни тушунишнинг ушбу умумий ғояси экзистенциализмнинг ҳар хил фалсафий-ҳуқуқий концепцияларида турлича ифодасини топади ва рўёбга чиқади. Таниқли немис ҳуқуқшуноси В.Майхофер асарларида ҳуқуққа нисбатан экзистенциалистик ёндашув-нинг ҳар хил жиҳатлари ишлаб чиқилган 1 . Майхофер ин-дивидуал борлиқ ижтимоий борлиқ билан алоқадор бўлган инсоний экзистенцияни ўзича тушунишини «Als-Sein» (бор-лнқ-снфатда) тушунчаси ёрдамида ифодалайди. Бундай талқинга кўра, экзистенциал тақозо қилинган ҳар хил

инсон ўз экзистенциясининг ҳар хил аниқ вазиятларида ижтимоий ролларда (ота ёки ўғил, эр ёки хотин, харидор ёки сотувчи, кредитор ёки қарздор ва ҳоказо) намоён бўлади. Инсон экзистенциясининг бундай ролларда намоён бўлишида бир индивиднинг «ўзига хослиги» одамларнинг ижтимоий «ҳамборлиғи»нинг умумий маъносида бошқа индивидларнинг «ўзига хослиги» билан муносабатларда амалга оширилади. Майхофер инсоний экзистенциянинг ролли намоён бўлишининг бундай аниқ вазиятларига татбиқан «аниқ табиий ҳуқуқ» тўғрисида сўз юритади. «Аниқ табиий хуқуқ» деганда, аслида, «ашёлар табиатининг 1 анъанавий табиий-хуқуқий категориясининг экзистенциалистик талқини назарда тутилади. Бунда у бундай «аниқ табиий ҳуқуқ»нинг мазмунини одамларнинг оламдаги борлиғининг экзистенциал тақозо қилинган аниқ вазиятларида ўзларини ролли тутишларининг максими кўринишида «олтин қоида» («бошқалар сенга муносабатда бўлиши учун сен уларга ўзинғ истаган тарзда муносабатда бўл»)нинг аниклаштирилиши сифатида очиб беради. «Табиий ҳуқуқнинг экзистенция ҳуқуқи сифатидаги» вазифаси, Майхофернинг фикрича, индивидларнинг инсоннинг қадр-қиммати ва инсоний ҳаёт қадриятларига муносиб мавжудлиги ва уларнинг ўзаро муносабатлари намунасини беришдан иборатдир 2 . Бунда у инсон қадр- қиммати тўғрисидаги анъанавий табиий-ҳуқуқий қоидани барча одамларнинг, уларнинг хавфсизлигига риоя қилган, эҳтиёжларини қондирган ва қобилиятларини ривожлантирган ҳолдаги энг кўп эркинлиги талаби сифатида талқин этади. Инсон қадр-қимматига мос бўлган бундай табиий- ҳуқуқий тартиб унинг ҳуқуқий давлат концепцияси асосида ётади. Умуман Майхофернинг фалсафий-ҳуқуқий таълимотида хуқуқ деганда (уни ҳуқукдан фарқлаган ҳолда) рационалистик табиий ҳуқуқ талабларининг аниқ-вазиятлн намоён бўлиши сифатида талқин этиладиган экзистенциал ҳуқуқ (экзис-тенция ҳуқуқи) назарда тутилади. Бундай экзистенциал ҳуқуқнинг қонун (позитив ҳуқуқ) билан нисбати эса

принцип жиҳатдан табиий ва позитив ҳуқуқ нисбатининг анъанавий модели доирасида қолади. Немис экзистенциалистик ҳуқуқ фалсафасининг бошқа бир вакили Э.Фехнер 3 ҳам экзистенциал ҳуқуқни табиий-ҳуқуқий қоидалар нуқтаи назаридан қарайди. Фехнер Ясперснинг экзистенциалистик фалсафасининг бир қанча қоидаларига таяниб, ннсоннннг ҳуқуқ билан «учрашуви»ни ва кўплаб эҳтимол тутилган қарорлардан биттасини «чегара вазияти» снфатида танлаш ва қабул қилиш билан боғлиқ заруриятни талқин қилади. «Чегара вазияти» экзистенцияни фаоллаш т иради ва «борлиқни у яширинган жойдан олиб чиқишга» 1 кўмаклашади. Бундай вазиятда изланган ва индивид томонидан қабул қилинган ҳақиқий қарорни (яъни экзистенциал ҳуқуқни) Фехнср инсон экзистенциаллигидан келиб чиқувчи жонли, «мазмунга айлана бошлаган» табиий ҳуқуқ сифатида қарайди. Экзистснция юзага келтирадиган бундай жонли, табиий ҳуқуқни, нормалари механик, ўлик бўлган позитив ҳуқуқцан фарқ қилган ҳолда, Фехнерга кўра, норматив қамраб олиб ва ифодалаб бўлмайди. Индивиднинг, қонун чиқарувчининг, ҳуқуқни қўлланув-чининг ва бошқаларининг экзистенциал ҳуқуқий қарори, Фехнернинг фикрича, бу ҳамма вақг мазкур ҳуқуқий вазиятга (мазкур ҳуқуқий коллизияга, зиддиятга ва ҳ.к.) ўз мазмуни билан ўхшаш бўлган кутилаётган жонли, табиий ҳуқуқни экзистенция томонидан юзага келтириш мўлжалланган субъектив иродавий қарордир. Фехнерга кўра, фақат мана шундай (яъни ўз асосига кўра экзистенциалистик бўлган) ҳуқуқий қарор ҳақиқий бўлиши мумкин. Бу ҳақиқий ҳуқуқ - ҳамма вақг ва фақат экзнстенциал ҳуқуқ эканлигини англатади. Бироқ Фехнер бундай экзистенциал қарор нотўғри бўлиши ва нотуғри қарор қабул қилиш хавфини келтириб чиқариши мумкинлигани эътироф этади. Аммо бундай таваккалчшшксиз умуман ҳақиқий ҳуқуқий қарор ва чинакам хуқуқ бўлиши мумкин эмас.

Фехнернинг талқинида ҳуқуқ ва қонуининг нисбати муаммоси, бинобарин, қуйидагича кўринишда бўлади. Чинакам ҳуқуқ сифатида экзистенцнал ҳуқуқни (яъни жонли, мазмунга эга бўла бораётган табиий ҳуқуқни) Фехнер механик ва ўлик позитив ҳуқуққа кескин қарши қуядн. Қонун (позитив ҳуқуқ) ва унинг қўлланилшпи ҳуқуқ (яъни экзистенциал туғиладиган табиий ҳуқуқ) талабларига мувофиқ бўлиши учун, Фехнернинг фикрича, қонун чиқарувчи ва ҳуқуқни қўлланувчи, ҳуқуқий қарорларни «чегара вазияти»да экзистенциал ташвишдаги индивид сингари қабул қилиши (яъни хуқуқни ижод қилиши ва уни қўлланиши) керак. Индивидуал экзистснцияга таянувчи ва аниқ вазиятга мўлжалланган экзистенциалистик ҳуқуқни тушуниш унинг-сиз умуман ҳуқуқ мавжуд бўлмайдиган ҳуқуқий асоснинг уму-мийлиги ва умумий аҳамиятинн {ҳуқуқий принципни, ҳуқуқий шаклни, нормаларни ва бошқаларни) азалдан инкор этади ҳамда, аслида, ҳуқуқни вазият билан боғлиқ индивидуал қоидалар билан алмаштиради. Бу швейцариялик ҳуқуқшунос Г.Коннинг экзистенциа-листик ёндашувида ҳам аниқ намоен бўлади. «Бизнинг концепциямизга мувофиқ, - деб таъкидлайди у, - оғирлик маркази аниқ вазиятдадир. Мазмун ва ҳуқуқ ундадир. Айнан у қонунга ва ҳуқуқнинг бошқа манбаларига аҳамиятлилик ва мавжудлик бахш этади. Аниқ вазият уларни ўзига жалб этади ва, аксинча, эҳтиёж сезмаганда уларни фаолиятсиз қоддиради» 1 . Аргентиналик файласуф К.Коссио экзистенциалистик ҳуқуқни (индивид томонидан ўзининг эркин ҳаракатини «экзистенциал мажбурийлик» сифатида интуитив кечиришни) хулқ-атворнинг инднвидуал нормаси сифатида талқин қилади. Экзистевдиалистик хуқуқни тушуниш концепцияларида вазиятли ҳуқуқ билан умумий қонун ўртасидаги ажралиш, аслида, уларнинг ўзаро алоқаси ва нисбатининг бирор-бир ички изчил концепциясини истисно этади. Шу сабабли тегишли экзистенциалистик эркннлик, яъни умумий

талаблардан ташқари ва уларсиз эркинлик, аслида, ўзбошимчалнк сифатида намоён бўлади. Р.Марчичнинг онтологик ҳуқуқ концепциясн Австриялик ҳуқуқшунос Р.Марчичнинг ҳуқуқ фалсафасида ҳуқуқнинг онтологик талқини мавжуд. У ўз ендашувини изоҳлаб бундай деб ёзган эди: «Мен ҳуқуқнинг қатьий онтологаясини ифода этаман ва ҳуқукда тартиб ҳамда нормадаги каби трансценденталликни эътироф этаман. Айнан олганда мен борлиқнинг ёки оламнинг ҳақиқийлигига ҳуқуқнинг ҳақиқийлиги сифатида қарайман. Ҳуқуқ борлиқ (табиат, натура) белгисидир. Борлиқ тартиби ва ҳуқуқ тартибининг асоси бир-бирига ўхшаш, улар асосига кўра бир нарсанинг ўзидир» 1 . Бундай ҳуқуқий онтологияга мувофиқ, тарихан берилган, позитив ўрнатилган ҳар қандай тартиб (яъни позитив ҳуқуқ-тартибот, позитив хуқуқ) асосида борлиқ (табиий тартиб, нарсалар тартиби)нинг олдпозитив (допозитив) тартиби ётади. У Марчич томонидан олдпозитив ҳуқуқ сифатида, борлиқ ҳуқуқи сифатида, табиий ҳуқуқ сифатқца талқин этилади! Позитив ҳуқуқ, унинг амал қилиши ва унинг ўзгариши бунга имкон беради. «Инсон, - деб ёзган эди у, - ҳуқуқни, аниқроғи - борлиқца жойлашган ҳуқуқнинг ўзагини ҳамма вақг олдидан топади» 2 . Позитив ҳуқуқ олдпозитив, табинй ҳуқуққа ннсбатан чекли- чексизга, тақозо - сўзсизга, ўзгарувчи - ўзгармасга, чекланган - мутлаққа муносабатда бўлгани каби муносабатда бўлади. «Табиий ҳуқуқ, - деб қайд этади Марчич, - мутлақ мутлақлик сифатидаги позитив ҳуқуқнинг олдпозитив асосидир; буни мантиқан исбот қилиб бўлмайди, бироқ онтологик жиҳатдан аниқлаш мумкин - феноменологик йўл билан аниқлаш мумкин» 3 . Марчич ҳуқуқнинг ўзига хос онтологик мақомини ёритар экан, «ҳуқуқ рационал борлиқ эмас, балки реал борлиқдир», деб таъкидлайди, боз устига

ҳуқуқнинг ушбу «реал борлиғи» «идеал борлиқ» сифатида, «борлиқ ҳуқуқи» эса мутлақо «идеал ҳуқуқ» 4 сифатида талқин этилиши мумкинлигига йўл қўяди. Марчичнинг ҳуқуқни тушунишида олдпозитив ҳуқуқ (борлиқ ҳуқуқи, табиий ҳуқуқ) позитив ҳуқуқнинг «асосий нормаси» сифатида қаралиши жуда муҳим роль ўйнайди. «Менинг ҳуқуқ фалсафам, - деб таъкидлайди у, - борлиқ ҳуқуқини позитив ҳуқуқнинг онтологик ва мантиқий асосий нормаси сифатида очиб беришга интилади» 1 . Бу ерда у, ўз сўзларига қараганда, Австрия ҳуқуқий маданияти ва ХУШ-ХЕХ асрлар тафаккури ҳамда Вена ҳуқуқий маюгабининг ҳуқуқий изла-нишлари (А.Меркель, А.Фердросс, Г.Кельзен ва бошқалар) ўзанида туради. Кельзен позитив ҳуқук^инг изланган оддпо-зитив асосларини «асосий норма» деб атайди, Меркель - «ке-либ чиқиш нормаси» - ёки «бошланғич норма», Фердросс - «асосий тартиб» ёки мантиқий-ҳуқуқий мазмундаги консти-туция деб атайди, бироқ бунда, Марчичга мувофиқ, айни бир хил нарса - «ҳуқуқнинг бутун олами бирлигининг асоси» назарда тутилади 2 , Табиин ҳуқуқ, борлиқ ҳуқуқи, асосий норма, олдпозитив ҳуқуқ, метафизик ҳуқуқ ва бошқалар - Марчичга кўра, «ҳуқуқий ҳоднсалар», «ҳуқуқий феноменлар» эмас; уларнинг барчаси борлиқ оламига тегишлидир, уларнинг ҳодисалар оламидаги ҳукуқий мазмуни позитив ҳуқуқ кўринишида ифо- даланади (намоён бўлади). «Позитивлаштириш, - деб ёзади у, - табиий ҳуқуқ мазмунидир. Гарчи инсон борлиқ хуқуқи тўғрисида узуқ-юлуқ ва аниқ бўлмаган тасаввурга эга бўлса ҳам, у расмиятчиликни аниқ кўриши мумкин: позитив хуқуқ борлиқ ҳуқуқи учун зарурдир. Бу, гарчи позитив ҳуқуқ бор- лиқ ҳуқуқини тақозо этса ҳам, бироқ борлиқ ҳуқуқи, ўз то-монидан, позитив ҳуқуқсиз зарур даражада амал қилиши мумкин змаслигидан келиб чиқади. Позитив ҳуқуқ табиий ҳуқуқнинг институцияси, унинг институционаллашувидир; «позитив* ва «инстшуционал» - сўзлари ўз

асосига кўра си-ноним сўзлардир. Позитив ҳуқуқ айнан табиий ҳуқуқни тақ- дим қнлади (ифодалайди)» 3 . Табиий ва позитив ҳуқуқнинг айни бир нарсанинг (яъни ҳуқуқнинг) олдпозитив ва позитнв модуслари сифатидаги нисбатининг бундай кошдепцияси уларнинг моҳиятан бир-лигини тақозо этади. Бироқ Марчич ҳуқуқнй қонуннинг абстракт - умумий тушунчасини, яъни ҳуқуқий моҳият ва ҳуқуқий ҳодисанинг юридик расмийлаштирилган ва келишилган бирлигини шакллантаришга муваффақ бўлмади, чунки бунинг учун, умуман олганда, бутун табиий-ҳуқуқий ёндашишни назарий жиҳатдан принципиал енгиб ўтиш зарурдир. Г.Хартнннг неопозитивистик концепцияси Хартнинг ҳуқуқий назарияси аналитик юриспруденция ўзанида ривожлантирилган ва у Бентам ҳамда Остинга бориб тақалади. Харт ҳуқуқнинг Остин томонидан «сувереннинг буйруга» сифатида таърифланишидан четланиб, шу билан бирга табиий-ҳуқуқий назарияларни танқид қилади ҳамда табиий-ҳуқуқий қоидаларни «адолатсиз ҳуқуқ - бу ҳуқуқ эмас», парадокс, бўрттириш ёки «шунчаки хато» деб таърифлайди 1 . Бундай деб таъкидлаш, дейди у, «қонунлар - бу ҳуқуқ эмас» деган хато фикр билан тенгдир 2 . Хартнинг ушбу мулоҳазаларида унинг ҳуқуқни тушунишдаги неопозитивистик концепциясининг легистик моҳияти жуда ёрқин намоён бўлади. Харт хуқуқ туғрисидага таълимотида одамлар ижтимоий турмушда энг камида омон қолишни мақсад қилиб қўйишидан келиб чиқади. Хартга кўра, ҳуқуқ ва ахлоқда хулқ-атворнинг муайян нормалари бўлиши кераклига ҳақидаги оқилона асослар шу билан боғликдир, Ушбу оқилона ва зарур нормадар (шахс-ни, мулкни ва ваъдаларни химоя қилиш) «ўз-ўзидан англашиладиган ҳақиқат сифатида табиий-ҳуқуқий доктринанинг маъно ядросига эга бўлибгина қолмасдан, бундан ташқари, улар ҳуқуқ ва ахлоқни

тушунишда ҳал қилувчи аҳамиятта ҳам эга-дир ҳамда ҳуқуқ ва ахлоқнинг муайян мазмун ёки ижгимоий эхтиёжларни ҳисобга олмайдиган соф расмий дефиницияси бу қадар қониқарсиз бўлиб чиқишини ҳам изохлайди» 3 . Ҳуқуқ ва ахлоқнинг бундай генетик турдошлигини ҳамда уларнинг фуқцаментал (оқилона ва зарур) нормаларининг бирлигини эътироф этиш билан биргаликда, Харт уларнинг фарқи ҳақида ҳам сўз юритади: «табиий фактлар» (ушбу нор-маларнинг ҳимояланмаганлиги, уларнинг бузилиши) одамларнинг хулқ-атворини назорат қилишнинг фақат маънавий нормаларидан ташкилий, ҳуқуқий шаклларига ўтишни та-лаб этади. Ҳуқуқ, шундай қилиб, ахлоқдан мажбурлаш санкцияси билан фарқ қилади. Ушбу санкциялар, деб изохлайди Харт, уларсиз умуман ҳуқуққа бўйсуниш учун мотивлар бўлмаганлиги учун талаб этилмайди: улар ҳуқуққа ихтиёрий равишда риоя қиладиганларнинг манфаатлари мажбурланмаса нормаларга риоя қилмайдиганларнинг қурбони бўлмас-лиги учун кафолат сифатида, зарурдир. Мажбурлаш санкциялари тизимисиз нормага риоя қилиш алданишта учраши мумкин. Шундай хавф бўлгани учун ақл одамларнинг биргалиқдаги ихтиёрий фаолияти мажбурлаш доирасида амалга оширилишини талаб этади. Ҳуқуқ (позитив ҳуқуқ), Хартнинг фикрича, ўз таркибига кўра, қоидалар (нормалар)дан иборатдир. Бу қоидаларни у бирламчи ва иккиламчи қоидаларга ажратади. Бирламчи ҳуқуқий қоидалар - бу мажбурият юклаш қоида-ларидир. Улар тегишли шахслар хоҳиш-иродасини ҳисобга олмай мажбурият юклайди. Улар санкция хавфи билан боғлиқ бўлиб, бу санкция тақиқланган хулқ- атвордан мотив сифатида тийиб туриши керак. Иккиламчи ҳуқуқий қоидалар хусусий ёки оммавий ҳуқукдан иборат. Хусусий ҳокимият берувчи қоидалар хусу-сий шахсларга ўзининг бошқалар билан ҳуқуқий алоқаларини шартномалар, васиятлар ва бошқалар ёрдамида қуриш лаёқатини беради. Оммавий ҳокимият берувчи қоидалар қонунчилик, одилсудлов, бошқарув соҳасидаги фаолиятни белгилаб беради. Иккиламчи

қоидалар унга йўналтирилганлардан ўзларини муайян тарзда тутишни талаб этмайди, балки айрим шахсларга муайян шароитларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар яратиш имкониятини беради. Агар, дейди Харт, фикрий эксперимент руҳида, ҳуқуқий тизим фақат бирламчи қоидалардан иборат бўлганда эди, у ноаннқлик (тегишли қоиданинг амал қилиши ёки ҳаракатсизлиги мезони йўқлиги туфайли), статиклик (қоидаларни ўзгарувчи вазиятларга мослаштириш имконияти йўқлиги туфайли), унинг ижтимоий тазйиқнинг таъсирчан эмаслиги (муайян ҳаракат билан бирон-бир қоида бузилиши ёки бузил-маслигини узил-кесил ва нуфузли ҳал этадиган инстанциянинг йўқлиги) каби нуқсонларга учрар эди. Ушбу нуқсонларни, Харт бўйича, қоидалар ҳақидаги қондалар сифатида амал қиладиган иккиламчи қоидалар ёр-дамида бартараф этиш мумкин. Жумладан, ҳуқуқ тизимининг қоидаси бўлиши мумкин бўлган қоида қандай яратилиши кераклигини белгилаб берадиган эътнроф этиш қоидаси ноаниқликка қарши мана шундай восита ҳисобланади. Бошқа нормалар амал қиладиган шартлар кўрсатилган ҳолда бирламчи қоидаларнинг белгиланган эътиборли рўйхати (реестри) одций ҳолатда мана шундай эътироф этиш қоидаси бўлиши мумкин. Ўзгартириш қоидаларн жорий этшшши ҳуқуқий тизимнинг статиклигага қарши восита ҳисобланади. Ушбу қоидалар индивидларга ёки гуруҳларга ҳуқуқий тизимга янги қоидалар киритиш ва эскиларини бекор қилиш вако-латини беради. Тизимнинг ишламаслиги бошланғич қоидалардан қарор қабул қилнш қоидасн ёрдамида бартараф эти-лади. Ушбу қоидалар муайян инстанцияларга бирор-бир бирламчи қоида бузилгани ёки йўқлигини нуфузли белгилаш ваколатини беради. Мураккаб ҳуқуқий тизимларда эътироф этиш қоидаси -бу бирламчи қоидалар амал қилиши учун мезонларни ўз ичига олган қандайдир битга қоида эмас, балки (конституция ва қонунчилик нормаларидан) мураккаб иерархиянн таш-кил этувчи эътироф этиш қондаларинннг бутун бир мажмуи-дир. Тизимнинг бошқа барча қоидалари амал қилипш учун мезон

берадиган эътироф этиш қоидаларини Харт «охирги қонда» деб атайди. У тизим қоидалари амал қилишининг олий мезонидир. Кельзеннинг мушоҳадага асосланган-гнпотетик «асосий нормаси»дан фарқ қилган ҳодда, Хартнинг «охирги қоидаси» фактик характерга эга ва ўзи ҳуқуқ (амал қилувчк ҳуқуқий қоида) хисобланади. Бирламчи ва иккиламчи нормаларнинг бирлашиши (иттифоқи) ҳуқуқни (ҳуқуқий тизимни) келтириб чиқаради. Ҳуқуқий тизим мавжуд бўлиши учун, деб хулоса қилади Харт, иккита минимал шарт зарур ва етарлидир: «Биринчидан, ҳақиқийлига охирги ва олий мезон билан белгиланган хулқ- атвор қоидаларига барча риоя этиши керак, иккинчидан эса, ҳуқуқий воқелик мезонлари учун эътироф этиш қоидалари, ўзгартириш қоидалари ва қарор қабул қилиш қоидалари расмий хулқ-атворнинг умумий оммавий стандарти сифатида хизматчилар томонидан ҳақиқатда идрок эти-лиши керак». Хартнинг ҳуқуқни таркибий талқин этишида Кельзен нормативизмидаги бир қанча неопозитивистик ғоялар ва кўрсатмалар мавжуддир. Жумладан, Кельзен неопозитивистик ҳуқуқни тушунишнинг этатистик илдизларини хаспўшлаб, ҳуқуқнинг эски позитивизм учун хос бўлган талқинини «социологик» ёндашув орқали давлат ҳокимияти (суверен) ўрнатилиши (буйруғи), деб ҳисоблайди. Ҳуқуқшуносликни бундан тозалаш лозим. «Юридик» ёндашувга мувофиқ, Кельзеннинг ўзида ҳуқуқ лозимлик нормалари тизими сифатида ўз мавжудли-гини давлатдан эмас, балки «асосий норма»дан олади. Аслида Харт ҳам мана шундай мантиқ ва тизимни қўллаб-қувватлайди. Унинг концепциясида қоидалар (нормалар) тизими сифатида ҳуқуқ ўз мавжудлигини давлатдан эмас, балки қандайднр фундаментал нормадан - охирга, олий қондадан олади. Харт буқцай деб ёзади: «...Биз юридик жиҳатдан чекланмаган суверенга бўйсуниш одати ҳуқуқий тизимнинг асоси бўлган нуқтаи назардан воз кечамиз ва уни қоидалар тизи-мига воқелик

мезонини берувчи эътироф этишнинг олий қоидалари концепцияси билан алмаштирамиз» 2 . Бироқ ҳуқуқни тушуниш моҳияти нуқгаи назарқдан эски ва янги позитивистларни нима бирлаштириши айнан принципиал аҳамиятга эгадир: ҳуқуқ деганда (уни ноҳуқукдан, масалан, ахлоқцан фарқлаган ҳолда), униси ҳам, буниси ҳам, гарчи улар ҳуқуқни қар хил тавсифласалар ҳам, айнан бир нарсани - сувереннинг буйруғини, ҳукмронлик билан маж-бурлапши назарда тутадилар. Ҳуқуқнинг билиш-танқидий назарияси Ҳуқуқ фалсафасининг ушбу неопозитивистик концепция-си австриялик ҳуқуқшунослар О.Вайнбергер, П.Колер, П.Штрассер ва М.Првшинғнинг «Ҳуқуқ фалсафасига кириш» асарида берилган. Улар «ҳуқуқий фанларнинг асосий фанлари»га қуйидагиларни киритадилар: ҳуқуқнинг умумий назарияси (ҳуқуқ фалсафаси), догматик ҳуқуқ, ҳуқуқ социологияси, ҳуқуқ тарихи, қиёсий ҳуқуқ. Ҳуқуқ фалсафаси (ёки умумий ҳуқуқ назариясн) неопози-тивистик юриспруденциянинг таркибий қисми сифатида «дунёқарашга оид тизимнинг таркибий қисми сифатида эмас, балки ҳуқуқий фанлар асосларининг акслантирувчи таҳлилн сифатида» 1 тушунилади ва ишлаб чиқилади. Курс муаллифлари ҳуқуқ фалсафасининг ҳар хил тахминлари мавжудлигини қайд этиб, «қуруқ муҳокамага асос-ланган ҳуқуқ фалсафаси» (яъни, аслида, ҳуқуқ фалсафаси-нинг барча неопозитивистик концепциялари) ва «илмий-тан-қиднй ҳуқуқ фалсафаси» (яъни позитивистик ҳуқуқ фалсафасининг ҳар хил вариантлари)нинг зидлигини таъкидлайдилар. Бундай талқинга мувофиқ, фақат позитивистик ҳуқуқ фалсафаси илмий хусусиятга эга бўлади, бу ҳолда «қуруқ муҳокамага асосланган ҳуқуқ фалсафаси» ноилмий бўлиб чиқади, чунки у «метафизик» муаммолар ва «трансцендент ғоялар» 2 билан шуғулланади.

Курс муаллифлари «аналитик ҳуқуқ фалсафасини (еки аналитик юриспруденцияни)» ва «аналитик ҳуқуқ фалсафасининг бир тури бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги соф таълимот деб аталадиган таълимот»ни 3 «илмий- танқидий хуқуқ фалсафаси»га тегишли, деб ҳисоблайдилар. Кўриб чиқилаётган курс, унинг муаллифларининг фикрича, «аналитик концепция»дан иборат бўлиб, улар томонидан «ҳуқуқнинг билишга доир танқидий назарияси» 4 , яъни аналитик юриспруденцнянинг яна бир тури сифатида таърифланади. Курс муаллифлари ушбу ёндашувларнинг маъносини изоҳлаб бундай деб ёзадилар: «Ўз изланишлари марказига тузилмали ҳуқуқ назариясини қўядиган, умумий назарий-ҳуқуқий таълимотлар аналитик ҳуқуқ фалсафаси (ёки аналитик юриспруденция) сифатида белгиланади, яъни у ҳуқуқий назариянинг барча муаммоларини энг аввало расмий маънода ўрганади ва таркибий тушунчалар ҳамда схемаларнинг ушбу аппаратида барча юридик изланишлар учун зарур восита-ларни кўрадиган, бироқ аналитик ҳуқуқ фалсафасининг кўплаб вакиллари ҳар хил жиҳатлар ва фактларни, яъни ҳуқуқ энг аввало ижтимоий феномен эканлишни назардан қочир-майдилар» 1 . Курс муаллифлари ўзларининг «билишга доир танқидий ҳуқуқ назария»ларини бундай тавсифлайдилар: ушбу назария «аналитик концепция» сифатида, «барча назарий-ҳуқуқий мулоҳазалар учун тушунча аппаратига эга бўлиш мақсадида, энг аввало, ҳуқуқнинг таркибий муаммоларини, юридик далиллаш ва ҳуқуқий динамикани аниқлашга уринади» 2 . Гарчи ушбу назария «муаммонинг қўйилиш хусусия-тини аниқлаш зарурлигини, масалан, догматик талқин қилишни социологик талқин қилишдан ёки ҳуқуқ сиёсати нуқтаи назаридан талқин қилишдан фарқлаш зарурлигини эътироф этса ҳам, ҳуқуқ тўғрисидаги соф таълимотдан фарқ қилган ҳолда нафақат «соф», балки, шунингдек, хуқуқнинг комплекс талқин қилиниши, шу жумладан де- 1е§е-Гегепс1а мулоҳазаси ҳам юриспруденцияга тегишлидир, деган фикр тарафдоридир» 3 .

Курс муаллифлари ҳуқуқ тушунчасига таъриф беришда умуман ҳуқуқни позитивистик (принцип жиҳатидан - легистик) тушунишнинг бирмунча мўътадил вариантига амал қиладилар. «Ҳуқуқ (ҳуқуқ-тартибот) деганда «объектив маънодаги ҳуқуқ» 4 , яъни позитив ҳуқуқ (қонун) назарда тутилади. Россияда ҳуқуқ фалсафас и умумий тавсиф Россияда ҳуқуқ фалсафасини ўқитиш ва унинг муаммоларини илмий ишлаб чиқишга киришиш ХУШ асрдан бошланган 2 . «Бизнинг Ғарб фанига бўлган муносабатимизни, -деб ёзган эди XIX аср охири - XX аср бошида яшаб ўтган рус ҳуқуқшуноси Н.М.Коркунов, - глоссаторларнинг Рим юриспруденциясига муносабатига қиёслаш мумкин. Биз ўзгаларнинг иши маҳсулини ўзлапггиришга ҳам, энг аввало ўзга ерликлар фани даражасига кўтарилишга ҳам мажбур бўлдик... Лекин шунга қарамай, биз олти асрдан ортиқ вақг давомида бизни Ғарб ҳуқуқшуносларидан ажратиб турган тафовутнинг ўрнини қандайдир юз эллик йилда деярли тўлдиришга муваффақ бўлдик» 3 . С.Е.Десницкий (1740-1789 йиллар) биринчи рус ҳуқуқшунос профессори эди. У куп жиҳатдан Г.Гроцийнинг табиий ҳуқуқ тўғрисидаги қарашларига қўшилган эди. В.Т.Золотниц- кийнинг «Россия жамияти фойдасини кўзлаб ҳар хил муаллифлардан танлаб олинган мухтасар табиий ҳуқуқ» (СПб., 1764) асари (тўғри, кўп жиҳатдан кўчирма асар) ҳуқуқ фалсафаси бўйича рус ҳуқуқшуносларининг илк ишларидан бири эди. 1818 йилда рус ҳуқуқшуноси А.П.Кунициннинг Кант ғоялари таъсири остидага «Табиий ҳуқуқ» китоби дунё юзини кўрган. Ушбу китоб «зарарли таълимотни» тарғиб этувчи китоб сифатида тез орада ҳукумат томонидан тақиқланган, унинг муаллифи эса Петербург университетидан ва Алек- сандровский лицейқдан ҳайдалган. Киев университети профессори К.А.Неволиннинг «Қонуншунослик қомуси» 1 деб номланган тадқиқоти Россияда фалсафий-ҳуқуқий

тадқиқотларнинг қарор топишида сезиларли босқич бўлган. У Гегелнинг Берлин университетидага унча кўп бўлмаган рус тингловчиларидан бири (П.Г.Редкин, И.В-.Киреевский билан биргалиқда) бўлган ва ўша даврда Европа ҳуқуқ фалсафасининг ҳолатидан яхши хабардор бўлган. Неволин илмий қонуншунослик вазифасини табиий ҳуқуқ (табиий қонун) билан позитив ҳуқуқ (ижобий қонун)ни бир-биридан фарклаш нуқтаи назарқцан ёритди. Бунда у табиий ҳуқуқни «қонунчилик ғояси» сифатқда, позитив ҳуқуқнн эса -«унинг намоён бўлиши» сифатида талқин қилди, У қонунга ўзининг фалсафий-ҳуқуқий ёндашувини қуйидагача асослади: қонуннинг моҳияти - бу ҳақиқатдир, «ҳақиқатнинг мо-ҳияти эса фақат фалсафада аниқланиши мумкин» 3 . Фалсафий-ҳуқуқий муаммолар XIX аср ўрталарида П.Г.Редкин асарларида асосли ипшаб чиқилган. У дастлаб гегелчи бўлган, сўнгра позитивистик нуқгаи назар томонга ўгган. Ҳуқуқ фалсафаси, Редкинга кўра, юридик фан ҳисобланади, чунки ҳуқуқ ҳуқуқ фалсафасининг ҳам, позитив ҳуқуқшуносликнинг ҳам умумий предмети ҳисобланади. Бунда «ижобий ҳуқуқ, реал ҳуқуқ, ҳақиқий, яъни қачондир ва қаер-дадир воқеликда, амалиётда, бирор-бир давлатда ёки уму- ман жамиятда қонунчилик ёхуд оддий ҳуқуқ соҳасвда асос солинган, ўрнатилган ҳуқуқ» 1 ижобий ҳуқуқшуносликнинг мазмуни ҳисобланади. ХУҚУҚ фалсафаси «мазмуни фалсафий, табиий ёки табиатдан олинганлиги, рационал эканлиги, яъни инсоннинг ақл билан тасаввур қилиш мумкинлиги, ҳуқуқ ёки идеал ҳуқуқ, нима ҳуқуқий ва адолатли (iustum) ёхуд ҳақиқат ва адолат ( iustitia) нимадан иборат эканлигини тасаввур қил-ган ҳолда ҳуқуқнинг бирламчи образи ( ius naturale ёки ius naturae) эканлиги» ҳуқуқ фалсафасининг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Б . А . КИСТЯКОВСКИЙНИНГ фалсафий-ҳуқуқий қарашларида неокантчилик ғояси ва либерализм қадриятлари, шахснинг ажралмас ҳуқуклари ва эркинликлари, ҳуқуқий давлатчилик ва бошқалар руҳидаги табиий ҳуқуқ талқини «одамларнинг биргаликдаги манфаатлари» амалга

оширилиши тўғрисидаги насроний тасаввурлар асосида ижтимоий масалани адолатли ҳал этиш зарурлиги ва йўқсилларни ҳимоя қилиш маъносида «социализм ҳақиқати»ни диний-ахлоқий идрок этиш билан бирга қўшиб олиб борилган. Г.Ф.Шершеневич (1863-1912 йиллар) Россияда юридик позитивизмнинг энг таниқли вакилларидан бири бўлган. У ўз асарларида О.Конт ва Ж.С.Миллнинг позитивистик фалсафасига таяниб ҳамда инглиз аналитик мактаби (Ж. Остин) ва континентал юридик позитивизм (илк Р.Иеринг, К.Бергбом ва бошқалар) анъанасини давом эттириб, ҳуқуқнинг расмий-догматик талқинини ривожлантирган. Тарихан шаклланган ҳуқуқ фалсафасини табиий ҳуқуқ фалсафаси сифатида танқид қилиб (уни позитив қарши қўйган ҳолда), Шершеневич у ҳақиқий ҳуқуқни ва ҳуқуқшуносликнинг вазифаларини профессионал даражада билмаган файласуфлар томонидан яратилган, деб ҳисобла-ган. Бунга зид равишда Шершеневич позитив ҳуқуқ фалсафасини ёқлаб чиққан. Позитив ҳуқуқ фалсафаси амалдаги ҳуқуқни ва ҳуқуқшуносликнинг тушунчалари аппаратини танқидий тадқиқ этиши ва ҳуқуқни такомиллаштириш туғрисидаги ўз таклифлари (хуқуқ қандай бўлиши кераклиги ҳақидага қоидалар) билан «ҳуқуқнинг танқиди ва сиёсати соҳасида» ҳуқуқшуносликнинг муҳим вазифаларини ҳал этиши керак эди. Бундай позитивистик ҳуқуқ фалсафаси, Шершеневичга кўра, ҳуқуқнинг умумий назариясини (ҳуқуқ фалсафасининг назарий қисми сифатида), ҳуқуқ фалсафаси тарихини ва ҳуқуқ сиёсатини ўз ичига олган. В.Д.Катков XX аср бошқда неопозитивистик қарашларни кескин тарзда ривожлантирган. У «ҳуқуқ кенг маънода қонундир», деб ҳисоблаган ва «ҳуқуқ» тушунчасини «схоластика меваси ҳавда тафаккурнинг қуллиги» сифатида тўла енгиб ўтишга ҳамда «ҳуқуқ»ни хукм ўтказувчи «қонун» би- лан алмаштиришга интилган, «Қонун», «давлат», «қоида» ёки «хулқ-атвор нормаси» сингари алоҳида ҳодисалар мавжуд бўлган маънодаги «ҳуқуқ» деган алоҳида ҳодиса йўқ», деб езган у.

Б.Н.Чичерин Чичериннинг (1829-1904 йиллар) умумфалсафий ва фалсафий-ҳуқуқий қарашларида Гегель ва Кант ғояларининг таъсири сезиларли бўлган. У объектив идеализм фалсафасини такомиллаштиришга интилган ва ўз нуқгаи назарини универсализм деб атаган. Чичерин априоризм, автоном «асослар» ва индивидуализм принципларидан (кантчилик руҳида) фойдаланиб, фалсафанинг Гегель концепциясини сезиларли даражада трансформация қилган. XIX асрнинг II ярмида позитивистик таълимотлар томонидан мстафизиканинг сиқиб чиқарилиши, Чичериннинг баҳосига кўра, илгари «бир неча юридик фанлар ичида етакчи ўринни» эгаллаган ва «университетларда ўқитиладиган муҳим фанлардан бири» 1 бўлган ҳуқуқ фалсафасининг таназзулга юз тутишига олиб келган. Чичерин ўзининг метафизик ҳуқуқ фалсафаси билан ушбу илмий фаннинг аввалги аҳамиятини тиклашга кўмаклашишга интилган. Ҳуқуқнинг фалсафий асослари, Чичериннинг фикрича, амалиётнинг амал қнлувчн асослари бўлиб хизмат қилиши керак. Хуқуқ фалсафасининг зарурлиги ва теран маъноси, деб қайд кдлган у, «ҳуқуқ соҳаси ижобий қонунчилик билан кифояланиб» қолмаслиги билан изоҳланади. Чичерин Гегелча ҳуқуқ фалсафасининг муайян нуқсонларини қайд этиб, шу билан бирга, вужудга келган вазият-дан чиқиш учун айнан Гегелнинг ҳуқуқ фалсафаси тикланаётган ҳуқуқ фалсафасига асос қилиб олиниши керак, деб хисоблаган. Шу боисдан, деб ёзган у, «идеалистик фалсафанинг сўнгти сўзини ифодалайдиган Гегелга эргашишимиз керак». Кишилик жамиятида, Чичеринга кўра, бир-бирига зид иккита элемент мавжуд: «Шахснинг маънавий табиати эркинликда; эркинликнинг чекланиши соҳасидаги ижтимоий асос қонунда ифодаланади. Шу сабабли асосий масала қонуннинг эркинликка муносабатидан иборатдир».

Ушбу қонуннинг эркинликка муносабати икки томонла-ма - мажбурий (давлат қонуни) ва ихтиёрий (ахлоқий қонун) бўлиши мумкин. «Биринчиси, - деб изохлаган Чичерин, -зоҳирий эркинлик соҳасини ташкил этувчи ташқи ҳаракатларга тегишлидир, бу зоҳирий эркинлик мажбурлашга дучор қилинади; иккинчиси ботиний эркинликдан келиб чиқувчи ички эҳтиёж, турткига мурожаат қилади. Биринчисидан ҳуқуқ туғилади, иккинчиси ахлоқийлик манбаини ташкил этади». Чичерин ҳуқуқ ва ахлоқийликнинг аралаштириб юборилишига қарши чиққан, гарчи юридик қонун билан ахлоқий қонуннинг манбаи умумий, яъни инсон шахсини тан олиш бўлса ҳам, уларнинг мустақил асослар сифатида талқин қилинишини ёқлаган. «Ҳуқуқ, деб таъкидлаган у, - ахлоқийлаштирувчи ҳуқуқшунослар ва файласуфлар қайд этганидек, ахлоқийликнинг энг қуйи босқичидангина иборат эмас, балки инсоннинг маънавий табиатида ўз иддизларига эга бўлган мустақил асосдир. Бу илдизлар кишилик жамияти эҳтиёжларига бориб тақалади». Ва бу жамиятдан келиб чиқувчи «юридик қонунлар ахлоқийлиқдан мустақилдир». Бироқ ҳуқуқ ва ахлоқийликнинг ўзаро муносабати маъносида Чичерин «ахлоқийлик баъзан ҳуқуқни тўлдириш учун хизмат қилишини», юридик қонун етарлича бўлмаган жойда «ахлоқийлик ички эҳтиёжга кўра, масалан, юридик кучга эга бўлмаган мажбуриятларни бажарганда ички эҳтиёж бўйича ҳаракатларни содир этшшш талаб қилиши мумкин»лигани қайд этган. Чичерин ҳуқуққа қуйидагича таъриф берган: кҳуқуқ инсоннинг умумий қонун билан аниқланадиган зоҳирий эркинлигидир». Ахлоқийликдан фарқ қилган ҳолда, деб таъкидлаган у, ҳуқуқ мажбур қилишга асосланади. Ижобий ва салбий ҳуқуқнинг нисбати ҳадда иккинчисининг биринчисига таъсири муносабати билан Чичерин қуйидагиларни қайд этган: «Ижобий ҳуқуқ мажбурлаш аҳамиятига эга бўлмаган, бироқ қонун чиқарувчилар ва ҳуқуқшунослар учун амалий қўлланма бўлиб хизмат қиладиган назарий нормалар таъсири остида ривожланади. Ижобий ҳуқуққа зид равишда табиий ҳуқуқ тўғрисидаги тушунча мана шундан туғилади. Бу -

амал қилувчи, шунинг учун мажбурловчи бўлган қонун эмас, балки инсон ақлидан келиб чиқувчи ва ижобий қонунчилик ўлчови ҳамда унга дастуриламал бўлиб хизмат қшшши лозим бўлган умумий юридик нормалар тизимидир. Ҳуқуқ фалсафасининг мазмунини ана шу ташкил этади». Шундай қилиб, Чичерин ҳуқуқ фалсафасини табиий ҳуқуқ фалсафаси сифатида тушунган.Гап аниқ тарихий жиҳатдан Россия мустабид ҳокимият тузуми ислоҳ қилиниши ҳамда буржуа фуқаролик жамияти ва мерос қилиб олинган конституциявий монархия томон бориш зарурлигининг Чичерин томонидан асосланганлиги ҳақида боради. Бунда Чичерин муҳофазаловчн либералнзм ғоясини ривожлантирган, унинг шиорини «либерал чоралар ва кучли ҳокимият», деб таърифлаган. Чичерин ўз ҳуқуқ фалсафаси, юридик-позитивистик концепцияларни танқид қилиши, либерализмнинг давлат-ҳуқуқий шаклларини ва шахс эркинлигини изчил ҳимоя қилиши билан Россияда юридик ва фалсафий- ҳуқуқий тадқиқотларнинг янгиланиши ва ривожланишига муҳим ҳисса қўшган. Унинг ғоялари Е.Н.Трубецкой, И.В.Михаштовский, П.И.Новгородцев, Н.А.Бердяев ва кўтшаб бошқа рус ҳуқуқшунослари ва ҳуқуқ файласуфларига таъсир кўрсатган. П.И.Новгородцев Новгородцевнинг (1866-1924 йиллар) фалсафий-ҳуқуқий концепцияси ахлоқий идеализм ва ҳуқуқ фалсафасини қарор топтиришга интилиш билан суғорилгандир. Унинг ҳуқуқнинг зарурий маънавий ва ахлоқий асоси сифатида табиий ҳуҳуқни тиклашга қаратилган чақириқиари мана шу билан боғлиқдир. Фақат мана шундай идеал қурилмалар воситасида замо-навий ҳуқуқий онгда юзага келган тангликни бартараф этиш мумкин, деб ҳисоблади у. Шу сабабли у ҳуқуқнинг кантча ахлоқий асосланишини, идеал ва воқеликнинг зид қўйили-шини юқори баҳолаган ҳамда, гарчи гегелча

хуқуқ фалсафа-сининг бир қанча ғояларини ёқласада, Гегель этатизмини мана шу жиҳатдан танқид қилган. Замонавий позитивистик ҳуқуқшуносликка ахлоқий идеалларни жорий этиш учун, Новгородский фикрича, табиий ҳуқуқни унинг «априор методи, идеал интилишлари, ахлоқий асосда ва норматив кўриб чиқишдаги мустақил аҳамияти эътироф этилиши билан айнан тиклаш талаб этилади». Унинг фикрича, «табиий ҳуқуқ ўзида инсон тафаккурининг бениҳоя эҳтиёжини ва ҳуқуқ фалсафасига азалдан тегишли-лигини ифодалайди». Табиий ҳуқуқнинг моҳияти «этикавий критицизм»дан иборатдир ва унга «мавжудлик фактини этика нуқгаи назардан баҳолашга интилиш хосдир. Бироқ фалсафасининг вазифаси айнан мана шундан иборатдир». Табиий ҳуқуқ «ижобий кўрсатмаларнинг нуқсонлари ва такомиллашмаганлиги туфайли яратиладиган» 4 ижобий ҳуқуқнинг идеали бўлганлига учун ижобий ҳуқуққа зид қўйилади. Новгородцев табиий- ҳуқуқий нуқтаи назарининг ўзига хослиги кўп жиҳатдан унга хос бўлган лозимлик ва мохият-нинг, идеал (қдсал, табиий хуқуқ) билан воқеликгошг (позитив ҳуқуқ, қонуннинг) принцпиал ажралиши, зидлиги ва мос келмаслиги туғрисидаги кантча ёқдашувлар билан изоҳланади. Шу сабабли табиий ҳуқуқ Новгородцев талқинида қонунга (амалдаги табиий хуқуққа) нисбатан ҳуқуқ (ҳуқуқий асос) сифатида эмас, балки қонунчиликни такомиллаштириш учун ислоҳ қилувчи ахлоқий вдеал сифатида намоён бўлган. В.С.Соловьев В.С.Соловьев (1853-1900 йиллар) ҳуқуқ тўғрисидаги фалсафий таълимотида ижобий ҳуқуқни ва табиий ҳуқуқни фарқлаган. У табннй ҳуқуқни ҳуқуқнинг умумий ғояси, унинг оқилона асоси сифатида талқин қилган. Соловьев таъкидлашича, «ҳар гал умуман ҳуқуқий муносабатлар ҳақида сўз борар экан», табиий ҳуқуқ тўғрисида сўз боради. «Ҳуқуқнинг умумий ғояла-рига ёки унинг нормаларига эга бўлинмаса, ҳуқуқ соҳасидан

бирор-бир факгаи, ҳуқуқнинг бирор-бир намоён бўлишини баҳолаш ва улар ҳакдца ҳукм чиқариш мумкин эмас». Қавдайдир мушоҳадакор ҳодиса бўлган табиий ҳуқуқ -бу, бинобарин, ижобий ҳуқуқ билан биргаликда реал амал қилувчи ҳуқуқ эмас, балки ҳар қандай амалдаги ҳуқуқнинг мазмунвдир. «Шундай қилиб, - деб ёзган Соловьев, табиий ёки рационал ҳуқуқ деганда, биз ҳар қандай бундай ҳуқуқнинг аклини ёки маъносини (рацио, логос) тушунамиз. Бир вақглар юридик фанда ижобий ҳуқукдан олдин тарихан мавжуд бўлган табиий ҳуқуқ назариясининг ижобий ҳуқуқнинг мантиқий рrius бўлган табиий ҳуқуқнинг ушбу тушунчаси билан ҳеч бир умумий жиҳати йўқ». Ҳуқуқ асосида «шахснинг характерли белгиси бўлган эркинлик» ётади. Бироқ, деб тушунтирган Соловьев, барчанинг эркинлига бир хилда эътироф этилгандагина шахс эркинлиги ҳуқуққа айланади. «Шундай қилиб, - деб ёзган у, менинг эркинлигим фақат куч сифатида эмас, балки ҳуқуқ сифатида бошқа барчанинг тенг ҳуқуқи эътироф этилишига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Бундан биз ҳуқуқнинг асосий таърифига эга бўламиз: ҳуқуқ тенглик билан белгшанадиган эр-кенгликдир. Ҳуқуқнинг ушбу асосий таърифида эркинликнинг индивидуалистик асоси тенгликнинг ижтимоий асоси билан узвий боғлиқ, шундай экан, ҳуқуқ эркинлик ва тенгликнинг синтездан бошқа нарса эмас, деб айтиш мумкин», Ушбу синтез, Соловьевга кўра, табиий ҳуқуқ мазмуни ифодасидир. Бироқ тенглик Соловьев томонидан расмий-юридик маънода эмас, балки ахлоқий-мазмунли маънода, айнан айтганда - ахлоқий-адолатли маънода талқин этилган. У адолатли тенгликни назарда тутган ҳолда: «Адолат шубҳасиз ахлоқий тушунчадир», - деб таъкидлаган 5 . Соловьевнинг нуқгаи назарига хос бўлган ҳуқуқ ва ахлоқийликни аралаштириб юбориш ҳуқуқнн ахлоқий ҳодиса сифатқда тушуниш билан боғлиқцир: «Ҳуқук (юридик қонунлар учун талаб этиладиган ҳуқуқ) барча учун тенг даражада мажбурий бўлган ахлоқийликнинг қуйи чегараси, ёки маълум бир

минимумидир» 6 . «Эзгуликни оқлаш»да ҳам мана шундай тавсиф мавжуд: «ҳуқуқ ахлоқийликнинг қуйи чегараси ёки муайян минимумидир» 7 . Умуман олганда Соловьсв ҳуқуқ ахлоқийликка муносабатда мана бундай таърифлаган: «Ҳуқуқ. ёмонликнинг маълум кўринишигарига йўл қўимайдиган муайян энг кам эзгуликни, ёки тартибни амалга оширишни мажбурий талаб қилишдир» 1 . Шундай қилиб, ҳуқуқ, Соловьевга кўра, мажбурий ахлоқий адолатнинг ифодаланишидир, Соловьев давлатни «акс эттирилган ҳуқуқ» 2 ва ижобий ҳуқуқнинг тўлиқпигини ҳамда ягона олий ҳокимиятни ўзида ифодаловчи ижтимоий бутуннинг ҳуқуқий ташкилоти сифатида талқин қилган. Унинг мулоҳазаларида сўз учта ҳар хил ҳокимиятга - қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд хрки-миятига эга бўлган «ҳуқуқий давлат» 3 тўғрисида боради. Соловьев «давлатнинг ахлоқан зарурлигини» инсониятнинг ахлоқий бирдамлиги борасидаги насронийлик идеаллари маъносида таъкидлаган ва уни «йиғма уюштирилган шафқат» 4 сифатида таърифлаган. Ҳуқуқнинг ахлоқийлик билан алоқаси, деб қайд эттан Соловьсв, «христианлик дав- лати» ҳақида ва шу муносабат билан давлатнинг илғор вазифаси гўғрисида ҳам сўз юритиш имконини беради. Давлатнинг вазифаси, унингча, «одамларнинг муносиб ҳаёт кечириши ва камолга етиши учун ташқи шарт- шароитларни имкони борича аниқ ва кенг» 5 таъминлашдан иборат. Шундай қилиб, Соловьев аслида нафақат ҳуқуқий, балки (христианча- ахлоқий талқиндаги) ижтнмоий давлат тўғрисида сўз юритган. Н.А.Бердяев XX асрнинг йирик рус диний файласуфларидан бири НАБердяев (1874- 1948 йиллар) ижоди марказвда эркинлик муаммоси турган. У ўзини «эркинлик фарзанди», деб атаган ва: «Мен ўз ишимга эркинликда асос соддим» 6 , - деб таъкидлаган.

Бердяев ўзининг инсон эркинлиги ҳақидаги шахслантирилган таълимотида шахсни индивиддан фарклаган. Индивид натуралистик, биологик, социологик, эркин бўлмаган кате-гориядир, шахс эса - маънавий, эркин категориядир. «Шахс, - деб таъкидлаган Бердяев, - инсоннинг табиатга, жамиятга, давлатга нисбатан эркинлиги ва мустақиллигидир» 1 . Қуллик ва эрксизликнинг объектив, тарихан ато этилган олами (жамият, давлат, қонун ва бошқалар) - бу Кесар(под-шо)нинг шоҳлиги. Руҳ подшолигн ва инсон эрки унга прин-ципиал қарши туради. Қадриятлар даражасида шахс қадрияти давлат қадрияти-дан юқори туради. Улар ўртасидаги манфаатлар тўқнашуви-ни Бердяев ушбу оламда ҳар қандай ҳокимиятнинг сувере-нитетини умумий ва изчил инкор этиш нуқгаи назаридан шахснинг устунлиги ва унинг ажралмас хуқуқлари фойдаси- га ҳал этган. Инсоннинг ажралмас ҳуқуқлари Бердяевнинг талқинида шахсий эркинликнинг ёруғ дунёда (Кесарь подшолигида) ифодаланиши ва мавжуд бўлиши шакли сифатида, яъни Руҳ подшолигидан келиб чиқувчи трансцсндент (ва илоҳий) феномен шаюшда намоен бўлади. Бунда у ннсоннинг ажралмас ҳуқуқларини табиий ҳуқуқлар эмас, балки айнан маънавий ҳуқуқлар сифатида талқин қилган. «Ҳақиқатда, - деб таъ- кидлаган у, - жамият устидан ҳукмронлик чегараларини бел-гиловчи ажралмас ҳуқуқлар табиат томонидан эмас, балки руҳ томонидан белтиланади. Бу табиий ҳуқуқ. эмас, маънавий ҳуқуқдир, табиат ҳеч бир ҳуқуқни белгиламайди» 2 . Шундай қилиб, Бсрдяев фалсафасида ҳуқуқ деганда, фақат инсоннинг ажралмас маънавий ҳуқуқлари - «инсон шахсининг субъектив ҳуқуқдари» 3 , руҳ эркинлиги, виждон эркинлиги, фикр ва сўз эркинлиги назарда тутилган. Ушбу ажралмас субъектив ҳуқуқ ва эркинликни у, шунингдек, «идеал ҳуқуқ» ҳам деб атаган. Бердяев талқинида ҳуқуқ ва қонуннинг нисбати, умуман олганда, эркинлик (эркин шахс) ва давлат нисбати мантиқига мувофиқ келади ҳамда

«идеал ҳуқуқ» (яъни инсоннинг ажралмас маънавий субъектив ҳуқуқлари) ва мажбурловчи қонун нисбати сифатида намоён бўлади. Конун ҳам, давлат сингари, гуноҳга ботган: «мажбур қилувчи қонун» - «эркинликнинг зиддидир» 1 . Бердяевнинғ фалсафий-ҳуқуқий қарашлари доирасида ҳуқуқ ва қонун - муросасиз қарама-қарши нарсалардир, шуқдай экан, ушбу ўринда ҳуқуқий қонун бўди-ши мумкинлиги принцип жиҳатидан истисно этилади. Боз устига Бердяев таълимотида тенгликнинг ҳуқуқий мазмунини, унинг адолат ва эркинлик билан алоқаларини тушуниш мавжуд эмас. Аксинча, у тенгликни инкор этади ва тенгсиз-ликни оқяайди 2 . Шу билан бирга Бердяев давлат томонқцан «минимум эзгулик ва адолат» 3 қўллаб-қувватланишини эътироф этган. Тўғри, давлат буни ўзига ёт бўлган эзгуликка муҳаббати туфайли эмас, балки эзгулик ва адолатнинг ушбу энг оз даражасисиз давлатнинг кучи ва барқарорлигига хавф солувчи ўта тартибсизлик бошланиб кетиши мумкинлиги учун қилган. Шу маънода Бердяев «мажбур қилгувчи қонуннинг ўзи ҳам эркинликни инсоннинг ўзбошимчалигидан қўриқлаши» мумкинлигини эътироф этган, Мана шу ўзанда у ҳуқуқий давлатнинг мутлақ (абсолют) давлат билан нисбатидаги муайян фазилатларини эътироф этган ва шу оқдаёқ «Ҳуқуқий давлат - жуда нисбий тушунча. Инсоннинг ҳуқуқ ва эркин-лиги, масалан, умумий сайлаш ҳуқуқи, парламент тузуми ва ҳоказоларга қараганда гоят терандир, ҳуқуқ ва эркинлик-да муқаддас асос мавжуд» 5 , - деган. Бироқ ҳуқуқнинг ушбу «муқаддас асоси» гунохкор дунё билан туташмаслиги туфайли дунёвий давлат ва қонун учун реал асос бўла олмайди ва принцип жиҳатидан (Бердяев-нинг насроний персонализми доирасида) бўлиши ҳам мумкин эмас.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Шермухамедов С.Ш На яз ы ке единства Т 1991 й. 2. Саидов А.Х. “Ҳуқуқ фалсафаси” Тошкент . “Адолат” 2003 й. 3. Стучка П. И. Избранн иые п роизведения марсистко-ленинской теории права Рига 1964 г. 4. Нерсесянц В. С. “Ҳуқуқ фалсафаси” Москва 2000 г. 5. Туйчиев Б. К. “Ҳуқуқ фалсафаси” Т 2004 й. 6. Мулоқот журнали 2005 й. №7

Похожие

Ҳуқуқ фалсафасининг предмети ва методологияси. Ҳуқуқий-фалсафий концепциялар хусусияти

Фанларнинг методологик муаммолари

Хозирги замон фалсафаси

XIX (19) аср охири ва ХХ (20) аср бошларида гарб фалсафаси

Дунёқараш ва унинг структураси