logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Философия
  4. Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув

Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув

Загружено в:

19.09.2022

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB
Скачать
Мустақиллик даврларида Ўзбекистонда ҳуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув Режа : 1.Мустақил Ўзбекистонда ҳуқуқий - фалсафий қарашларнинг тубдан ўзгариши ва ривожи. 2. Ҳуқуқий ислоҳатларнинг моҳияти, уни ўтказишни зарурий шартлари. 3. Демократик тамойилларига асосланган ҳуқуқий давлат мазмуни, унинг барпо этилиши зарурияти. 4. И. А. Каримов асарларида ҳуқуқий давлат шаклланишининг умумназарий фалсафий асослари. Мустақиллик даврида Ўзбекистонда хуқуқ ва давлат тушунчаларига янгича ёндашув Социалнзмдан кейинги муқобилликлар Бугунги кунда барчамиз, Шаркда ҳам, Ғарбда ҳам жаҳон тарихида катга ўзгаришлар бошланганлиганинг гувоҳи бўлиб турибмиз. Дунёнинг аввалги тартиби ва жаҳон-тарихий ривожланиши йўналиишни XX асрда капитализм билан социализм ўртасидаги антагонизм, коммунистик мафкура билан буржуа мафкураси ўртасидаги кураш белгилаб берган. Бу қутблардан бирида юз берган туб ўзгаришлар бошқа қутбда ҳам, шу билан бирга бутун жаҳонда жиддий ўзгаришларга олиб келиши шубҳасиз эди. Шу муносабат билан социализмдан кейинги тузум муаммоси глобал аҳаният касб этади. Социализмдан кейинги тузумнинг хусусияти тарихнинг бундан кейинги йўналишини кўп жиҳатдан белгилаб беради. Гап бутун инсоният цивили-зациясининг ривожланиш йўллари ҳақида бормоқда. Чунки инсоният коммунистик ғояларнинг у ёки бу даражадаги таъсирини бир неча минг йиллардан буён ўз бошидан кечириб келмоқда. Бундан икки ярим минг йил аввал Платон хусусий мулкчиликни енгаб ўтиш ва «амалдаги тенгликка» эришиш борасида ўз лойиҳаларини таклиф этган эди. Бу эса бутун коммунистик ҳаракатнинг асосий ғоясидир. Мана шу ғояга кўра XIX асрда марксистик таълимот шаклланди, XX асрда эса Россияда ва бошқа бир қанча мамлакатларда (хусусий мулкчиликнинг тугатилиши ва ишлаб чиқариш воситаларининг социализациялаштирилишига кўра) социалистик тузум амалда пайдо бўдци ва қарор топди. Социализм тўғрисидаги ҳозирги мунозаралар (бизда ҳам, чет элда ҳам) ҳозирча анча юзаки бўлиб, фикрлар сочилганлиги билан ажралиб туради. Жумладан, соцнализмнинг (назария сифатида ҳам, амалиёт сифатида ҳам) тарихан «хато эканлиғн» ва ўтмиш билан орани оддийгина очди қилиш ҳамда ўзи учун қақнайдир бошқа жозибалироқ ва қулайроқ истиқболни шартга танлаш воситасида ушбу «хато»ни тузатиш мумкинлиги ҳақидаги тасаввур (бизда ҳам, кўпчилик бошқа собиқ социалистик мамлакатларда ҳам) жуда кенг ёйилган. Башарти социализм тарихии хато бўлса, у ҳолда капитализм жаҳон тарихининг ннҳоясн бўлиб чиқадн ва социализмдан кенин капитализмга қайтнш керак бўлади. Капитализм эркинлик, ҳуқуқ, мулкчилик, давлатчилик ва ҳоказоларнинг жаҳон-тарихий тараққиётининг пировард босқичи ва охирга чўққиси эканлиги тўғрисидаги тасаввурларни XIX аср бошида Гегель ривожлантирди ва ўша даврда бу табиий эди. XX аср охирида эса, гарчи машҳур бўлмасаларда, жуда кўплаб муаллифлар уни ривожлантаришни давом эттиришди. Бутунги кунда айнан мана шу тасаввурларнинг умумий оқимида - Россияда ва бошқа бир қанча собиқ социалистик мамлакатларда социализмни капитаяизациялашга англаб ёки англамай уриниб кўрилмоқда. Бордию социализм, ўзи билан боғлиқ бўлган барча ёвузликларга қарамай, тарихий хато бўлмаса, у ҳолда социалнзмнинг ўз (капитализвдан бошқача) келажаги бўлиши керак ва, бинобарин, бу ҳолатда капитализмга қайтиш тўғрисидаги тасаввур хато бўлади. Социализмнинг коммунизм сингари давоми ҳамда келажаги йўқ ва бўлиши мумкин эмаслиги аниқ-равшан. Социализм ҳақиқий бўлмаганлиги учун эмас, балки коммунизм хомхаёл бўлиб чиққашшги учун шундайдир. Совет намунасидаги социализмга келганда эса, шуни айтиш керакки, бу - энг ҳақиқий, пролетар-коммунистак, изчил марксча-ленинча социализм ва, шу боис сталинча социализм, мумкин бўлган бирдан-бир аксилкапиталнстик соцнализмднр. У коммунистик йўналтирилган социализмнинг асосий ғояси - хусусий мулкчиликнинг инкор этилишини мантиқий ниҳоясига тўлиқ етказиш ифодасқцир. Шу сабабли ишонч билан айтиш мумкинки: моҳият эътибори билан бошқа социализм ҳам, коммунизм ҳам йўқ ва бўлиши мумкин эмас. Бизнинг социализмнинг жаҳоншумул тарихий аҳамияти, энг аввало, мана шундан иборат. Ундан фарқли равишда «буржуа социализмн»нинг ҳар хил шакллари («швед социализми» ва ҳоказолар), гарчи ислоҳ қилинган ва замонавийлаштирилган бўлса ҳам, капитализм доирасидадир. Бундай «социализм»нинг мазмуни шундан иборатки, ривожланган ва бой капиталшм хусусий мулкчи-лик тузумининг ўзини мустахкамлаш учун, ишни ҳақиқий социализмгача олиб бормаслик учун мулкдор бўлмаганлар фойдасига мулкдорларни камситиш йўли билан ўзига хос ўлпон тўлайди. Бироқ бу, айтиш мумкинки, уларнинг социализмгача бўлган қийинчиликларидир. Бизнинг муаммоларимиз эса, аксинча, социализмдан кейинги, яъни мутлақо бошқа ижтимоий-тарихий даврга тегишли ва мутлақо бошқа мазмунга эга муаммолардир. Ижтимоий соцналистнк мулкнн зарур даражада ҳуқуқий равишда жамият барча аъзоларининг индивидуаллаштирилган мулкига айлантириш социалистик ўтмишга эга бўлган ва, маълум бўлишича, коммуннстик келажаги йўқ жамият учун белги-ловчи аҳамиятга эгадир. Бизнинг ўтмишимизнинг келажагимнзга ҳал қилувчи таъсири айнан мана шу муҳим бақдда жамланган. Социализмда (у яхши ёки ёмон эканлиги - бошқа масала) унинг ўзи томонидан тайёрланган, социалистик тузумнинг қарор топиши жараёнида жаҳоншумул-тарихий ўзгартиришлар билан мувофиклаштирилган, социализмнинг тарихан пайдо бўлишининг объектив мантиғига мос бўлган, социализмни давом эттирадиган, енгиб ўтадиган, уни диалектик равншда «олиб ташлайдиган» ва, шу билан бирга, унннг якунларини реал мумкин ва зарур бўлган келажак учун қайта ўзгартирадиган келажак бўлиши мумкинлиги ҳақидаги оддий туюлган ҳаммабоп фикрни соғлом ақл келтириб чиқаради ва объектив тахлил эса тасдиқлайди. Соцналистик мавр тарихда ўзининг қора ншнни қилнб бўлди ва энди у кетнши керак. Социалнзм бартараф этнлнши ксрак. Бунинг фурсати келди. Бироқ ушбу муаммони «Карфаген принципи» бўйича ҳал этиш, яъни механик тарзда йуқ қилиш мумкин эмас. Социализм (сўз айнан коммунистик социализм ҳақида бормоқда) ғояси талабларини зарур равишда цивилизацияли (яъни иқтисодий-ҳуқуқий) шаклда қондирмасдан, аксилкапиталистик социализмнинг мантиғи, унинг та-рихий ўрни ва аҳамияти билан ҳисоблашмасдан туриб уни бартараф этиб бўлмайди. Инсоният тарихидаги ушбу энг кескин ва оғир участканинг мазмуни устидан шунчаки чизиқ тортиб ташлаб бўлмайди, Бунда жаҳон тарихининг асаб торлари уриб турибди, эркинлик ва тенглик тараққиёти учун .тарихий кураш шунга олиб келди, тарихий ҳаракат векторига шу ерда тузатиш киритилмокда, келажак тархи мана шу ерда белгиланади. Ёки - социализм томонидан тайёрланган, ҳақиқатан ҳам янги томон олға бориш, ёхуд - капитализм томон ортга қайтиш керак. Капнтализм ва социализм бир-би- рига прннципиад жиҳатдан мувофиқ келмаслиги туфайли учинчи йўл (капигализм ва социализмни қовуштириш йўли) йўқ, Ушбу номувофиклик назарий жиҳатдан марксизмда, тарихий-амалий жиҳатдан реал социализмда ўзининг энг изчил ифодаси ва аксини топди. Мустақил Ўзбекистонда ҳуқуқ фалсафасининг ривожла ниши Мустақил давлатчиликни қўлга киритиш буюк тарихий воқеа-дир. Ҳуқуқ фалсафасининг тарихи зиддиятларга бой ва унга бўлган муносабат ҳам хшша-хилдир. Чор Россияси даврида ҳуқуқшунос олимлар қуқуқ фалсафасига оид асарлар, ўқув қўллапмалари яратган ва Русиянинг нуфузли дорилфунуиларида ҳукук. фалсафаси мустақил фан сифатида ўкитилган. Айниқса XVIII асрда ма г жур фан ривожланишида бошланғич босқич булди дейишими-з мумкин. 1 Собиқ иттифоқ даврида ҳуқук, фалсафаси мустақил курс сифа-тида ўкитилмади. Бу даврда мафкуралашган фалсафа ҳуқук фалса-фасининг хам ўрнини босиши керак эди. Умуман ўз вақтида кнбер-иетика, генетика ғайришший фан дейилгаиидек ҳуқуқ фа.исафаси \ам ана шутгдай фанлар сирасига хуфёна киритилган фанлардан би-ри эди. Натижада, олий маълумотли мутахассислар х,укуқни, фалса-фа курсининг "тарихий материализм" иомли иккинчи к,исмида, иж-гимоий онг шаклларидан бири эканлигини ёд этиш билан чекланар эдилар. Ҳуқуқ фалсафаси ҳуқукни рухий, маънавий, мафкуравий олам сифатида ўрганади ва уни реал воқеликка мос келиши муам-моларинн тахднл этади. Хукукқа бундай ендошув, табиийки мавжуд мафкурага зид бўлиб, ҳуқуқнинг идеалистик фалсафаси ҳисобланар эди. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши ҳуқуқ фалсафаси-нинг ҳам мустақил фан сифатида шаклланипшга ва ривожланилшга тўла имконият яратиб берди. Мазкур соҳада олиб борилаёгган ил-мий назарий тадқиқотларни ҳам жоплаитириб юборди. Кўштаб олий ўқув юртларда ҳуқуқ фалсафаси курсини талабакарга ўқитиш йўлга қўйилган ва бу билан боғлиқ бўлган услубий-ташкилий тадбирлар амалга оширилмокда. Республиканинг етакчи ҳукуқшунос олимлари А.А. Азизҳўжаев, Ғ, Абдумажидов, X, Бобоев, 3. Исломов, X. Рахмо-нқулов, М. Рустамбоев, А.Х. Саидов, X. Одилқориев, У. Тожихонов, Ш.З. Ўразаев, М.М. Фашиев ва бошкаларнинг илмий та-дқиқотларида ҳуқуқнииг фалсафий муаммолари таҳлил этилган. Файласуф олимларимиздан С.А. Абдухолиқов, Р.З. Жумаев, Н.Жўраев, А. Жалолов, Қ.Х. Назаров, А.Очилдиев, С. Отамуродов, И. Сайифназаров, Б. Тўраев, Т. Тўйчисва, С. Шермухамедов, Н. Шсрмухамедова, Ф. Мусаев, И. Эргашев, А. Қоднров, Х.Ф. Хайда-ров ва бошқаларнинг тадқиқотларида ҳуқуқ фалсафасининг у ёки бу жиҳатлари ўз ифодасини топмокда. Хуқуқ фалсафасининг асосий йўналишларидан бири бўлган ҳуқуқий аксиологиянинг моҳинтини билишда тарихчи олнм Қ.Х. Наааровнинг қадриятлар фалсафаси, яъни аксиологая фалсафасига бағипшапган тадқиқотлар алоҳида аҳамиятга эга бўлади. С. Абдухолиқов ҳуқуқ фалсафаси ва дин фалсафасининг муш- тараклиги билан богаик, муаммоларга бағишланган докторлик дис- сертациясини химоя қилди. "Жамият қонунлари-ислохотлар жараён-ларини билиш ва бошқариш омшш", мавзусида докторлик диссерта-цияии Х,Ф. Хайдаров мувафак,к,иятли химоя кллди. Ўзбекиегон Рес-публикасида сиёсий тизимни янада мустаҳкамлаи! ва қуқуқий давлат шаклланишига оид масалалар билан боғлиқ булган ҳуқуқ фалсафа-сининг бошқа бир йўналишига етакчи сиёсатшунос олим Р.З. Жу-маевнинг докторлик диссертацияси, монографиялари ва илмий-назарий тадқиқотлари багашланган Ф. Мусаев бевосита ҳукук, фал-сафасининг моҳияти ва мазмуни, таркиби ва унинг юртимизда қу-қуқий давлат ва демократик жамият қуришдаги аҳамияти, ҳамда бу борада црезидентимиз И.Каримов асарларила олга сурилган юяла-рининг Ўзбекистонда ҳуқуқ фалсафасинипг ривожланишидаги ахамиятига бағишланган докторлик диссертацияси устида илмий та-дқиқотлар олиб бормокда. Ш. Мамадалиевнннг луқуқ фалсафасининг муҳим муаммоларидан бири, халқ хокимиятчилиганинг ижти-моий-фалсафий жнҳатлари, Ўзбекистоқца унинг қарор топиши ва ривожланиши билан боьтшқ идмий ишлари ҳам эътиборга молиқдир. Мана шу қисқа тарихий даврда мустақилликниш кейинги йил-ларида республикамизда ўнга яқин номзодлик диссертациялари ҳукуқ фалсафасининг у ёки бу жиҳатларининг илмий таҳлилига бағишлангандир, вақтли матбуотда ҳуқуқ фалсафасига кенг илмий жамоатчиликнинг диккатига қаратилган оммабоп мақолалар х,ам эълон кдоинмокда. 1 Айниқса, 2003 йил ноябрь ойида М.Улуғбек номли Узбекистон Мшший Унивсрситстида Москвалик юрист, ака-демик В.С. Нерсесянцнинг Москвада нашр этилган "Философия права" (1998) олий ўқув юртлари учуп тайёрданган дарслигини ўзбек тилига нашр этилиши ва шу муносабат билан бўлган такдимотда, Узбекистонда ҳуқуқ фадсафасининг ривожлаптирилиши билап боғлиқ бўлган мухим фикрлар ўртага ташланди. Мазкур дарс-ликни таржимаси ва унинг чоп этилиши бевосита республикамизда хуқуқий - фалсафий фанларнинг ривожининг жонкуярдаридан бири проф. А.Сашюв раҳбарлигида амалга оширилган бўлиб, мазкур фан-нинг республикамиз олий ўкув юртларида ўқитишнинг самарадорли-гини оширишда МУХ . ИМ воқеа бўлди. 2 Модомики биз қуқуқий давлат кураётган эканмиз, ҳуқук. фал-сафасини олий ўқув юртларида ўқитиш - бу объектив заруриятдир. Чунки ҳуқуқий онг, ҳукуқий маданият ва ҳуқукяй тафаккурни шакллантирмасдан туриб, ҳуқуқий давлат куриб бўлмайди. ҳуқуқий давлатни яратувчилари эса, табиийки, аввало чуқур ҳуқук.ий бшшмга эга бўлгп, \укукий тафаккур соҳиблари, ёшлардир. Республикамизда юридик фанлар ўқитилаётган олий ўқув юрт-ларида ва Ўзбекистон Миллнй Университетида фулсафа ва ҳуқуқшунослик факультетларида ҳуқуқ фалсафаси курси бўйича па-мунавий ўкув дастури тайёрланди ва шу дастур асосида ўқув маииулотлари олиб борилмокда. 3 Хукук, фалсафасини ўрганишда унинг кўпдаражалилик харак-терини ҳисобга олмоқ зарур бўлади. Яъники, ҳукуқ фалсафасининг Илмий-назарий тадқиқотлари билан унинг олий ўқув юртларида ўқитишнинг услубий масалари айни бир нарса эмас. Хукук фалса-фасини содда ва талабалар қалбига етиб борадиган мақрмда ўкитиш мақсадга муофиқ деб билмиз. Бунинг учун эса, аввало мавжуд дас-турларни қиёсий ўрганиб, рсспубликамизнинг етакчи юристлари ва файласуфларнинг \амкорлигининг натижаси улароқ, олий ўқув юрт-ларининг ноюридик мутахассисликлари учуи иамунавий дастур яратмоқ хозирги давр талабидир. табиийки, бу борада бой тажриба-га эга бўлган мутахасиссларнинг ўзаро қамкорлиги ва ҳамжихатлиги, ҳамфикрлиги муҳим омил ҳисобланади. Президентимиз И.Каримов республикамизнинг етакчи юристлари билан учрашувда давлат ва ҳукуқнинг умумий назариясн тарихига оид давр талабига мос кела-диган дарсликлар, қулланмалар яратишни юристлар, сиёсатшунос-лар, файласуфлар олдига муҳим вазифа қилиб қўйган эдилар. Истиклол фалсафаси, ўзбек миллий қадриятлари жахон ҳуқуқ фалса-фаси ютукларшш ўзда мужассам этган ҳукук фалсафасини яратиш мазкур соха мутахассисларининг олдида турган вазифалардандир. Ҳуқуқ ва эркинлик тараққиётннинг янги йўналишлари Социализмдан цивилизмга ўтишнинг объектив-тарихий имкониятлари жиҳатидан реал шаклланган социализмни қайта ўзгартиришнинг қолган барча вариантлари тарихий тараққиёт йўналишидан очиқ ва шу маънода тарихан регрессив оғиш сифатида, ўтмишнинг тарихий саъй- ҳаракатларини маънодан маҳрум қилиш, унинг натижаларидан фойдаланишга ва тарихнинг мураккаб жабҳасида қолган ҳолда уни давом этгиришга қодир бўлмаслик сифатида муқаррар воқеъ бўлади. Цивилизм концепцияси социализм тарихий хато эмаслигини ва бекор сарфланган вақт эмаслигини, бизнинг ўтмишдошларимиз ва ватандошларимиз бир неча авлоди берган қурбонлар бежиз кетмаганлигини кўрсатади, социализм даврида умуминсоний цивилизация ривожланишининг юқорироқ, адолатлироқ, инсонпарварроқ босқичига ўтиш учун биринчи марта шарт-шароит (социалистик мулк шаклида) барпо этилганлигини кўрсатади. Социализмнинг реал тажрибаси ва социализм натижасида цивилизмга ўтиш учун объектив-тарихий тайёрланган шарт-шароитлар минг йиллар давомида изланган «амалдага тенглик» абсолют эмас, балки нисбий эканлигидан далолат беради. Уни иқгисодий-ҳуқуқий шаклда ва чекланмаган мак-симумсиз барча учун ягона бўлган мулкчилик минимуми сифатида индивидуаллаштирилган тенг фуқаролик мулки доирасида фақат «иқтисодий тенглик» жнҳати сифатида ҳақиқатда амалга ошириш мумкин бўлади. Шундай қилиб, цивилизм эркннлик ва тенглнк тарихнй тараққиётининг охири эмас, балки унинг ривожланншидагн янги босқичдир, холос. Социализмни муваффақиятли бартараф этиш ва социализмдан кейинги ҳуқуқий тузумга ўтиш учун ҳар бир фуқаронинг носоциализациялаштирилган бутун мулқда барча фуқаролар учун бир хилда бўлган улушга тенг ҳуқуқи принципига асосланган ўз «жамоат шартномасн» зарур. Социалистик мулкдан барча учун тенг бўлган фуқаролик мулкига қараганда кўпроқ олишни истовчи ҳар бир киши моҳиятан имтиёзга даъвогарлик қилади. Бироқ ижтимоий бойлиқдан ноқонуний олинган нарсани қоғозда қайд қилинган ҳақиқий мулк сифатидагина эмас, балки социалистик ўтмишга эга бўлган жами-ят томонидан жқвдий равишда эътироф эгилган мулк сифа-тида қонунийлаштаришнинг имкони бўлмаса керак. Фуқаролик мулкн ғояси - бутун ўтмиш социализмидан чиқарилган асосий хулосадир. Бундай гояни ва тарих тараққиётининг бундай ривожланишини тажрибадан келиб чиқмай ва мушоҳадага асосланиб, социализмгача ва социализмсиз ўйлаб топиш мумкин бўлмас эди. Цивилизация иллатларига қарши курашда «амаддаги тенглик»нинг коммунистик талаби умумцивилизация жараёни-нинг ўзининг қадриятлари ва ютуқларини рад этади. Фуқаролик мулки - бу, ниҳоят, цивилизациянинг ўз категорияларида, яъни мулкчилик ҳуқуқи шаклида ушбу емирувчи талабларни қондириш ва айни вақтда енгаб ўтишнинг тарихан топилган шаклидир. Цивилизация бунда эркинликнинг янги шаклий тузилншн - ҳар бнр кишининг фуқаролик мулкнга бўлган ажралмас ҳуқуқн билан бойитшшши туфайли ривожланади. Ўтмиш тенгликка қараганда катта тенглик бўлган ушбу жаҳоншумул-тарихий талабни социализмгача бўлган цивилизация воситалари билан ҳал этиб ва енгиб бўлмайди. Цивилизм концепцияси капитализм учун ҳам тартибга солувчи салоҳиятга эгадир. Цивилизм ғоясининг ушбу тар-тибга солувчийўналтирувчи аҳамияти (янги категориявий императив 1 сифатида) умумий шаклда социализмни четлаб ўтиб капитализмдан цивилизмга, деб мухтасар ифодалаш мумкин. Аниқроқ ҳолда бу фуқаролнк (цивилитар) мулкка ажралмас ҳуқуқ ҳар бнр кишига бернлиши даркорлнгини англатади. Социализмдан кейинги швилизм концепциясида омманинг коммуннстик талабларига муқобил ҳуқуқий жавоб мавжуд. Бу жавобдан капиталистик жамият ҳам реал социализм кулфатларидан халос бўлиш учун фойдаланиши мумкин (ва объектив олганда, мажбур бўлади). Бироқ бунинг учун камбағалларга ва «швед социализми» деб аталган социализмнинг мулкдор бўлмаганлар фойдасига кўрсатадиган таркиб топган ижтимоий хизматлари камлик қилади: ҳар бир кишига ишлаб чиқариш воситаларига мулкчиликнинг етарлича минимуми бўйича ажралмас ҳуқуқни, яъни барча- нинг умумий фуқаролик мулки доирасида ҳар бир кишининг шахсий белгаланган тенг улушини бериш зарур бўлади. Ушбу минимумнинг ва барча фуқаролар умумий мулкининг ўзининг ҳажми тегишли жамиятдаги кучлар нисбатига, даъ-волар ва манфаатларга, унинг бойлик даражасига, аҳоли турмуш даражасига ва жам бўлган ҳолда фуқаролик мулки тўғри-сидаги тегишли «жамоат шартномаси»нинг аниқ мазмунини белгилаб берадиган бошқа бир қанча омилларга боғлиқ бўлади. Бироқ буржуа жамияти шароитида ҳар бир кишини фуқаролик мулки тенг улушишшг эгаси қилишга асос бўладиган бундай умумий фуқаролик мулки қандай қилиб ва қандай аниқ усул билан барпо этилиши, капитализмдан кейинги цивилизмга ўз йўлини топиш, бу билан социализмни ўз ортида қолдириш, социализм туғдирадиган ва унга йўлдош бўладиган муаммолардан ва ҳоказолардан қутулиш эса капитализмнинг ўзининг қийинчиликлари ва муаммоларидир. Ўртадаги фарққа қарамай, социализмдан кейинги цивилизм билан капитализмдан кейинги цивилизм ягона асос -фуқаролик мулкига ҳар бир кишининг ажралмас ҳуқуқи туфайли принципиал бирликка ва типологик умумийлнкка эга. Коммунизм билан капитализм ўртасидаги антагонизм фақат мана шундай принципиал янги асосда бартараф этилиши ва олиб ташланиши мумкин. Коммунизм ва капитализм фақат цивилизм базасида, яъни бўлғуси принципиал янги («учинчи») тузум негизида ва шароитидагина юзма-юз келиши ҳамда муроса қилиши мумкин. Цивилизм концепцияси шу орқали капитализм билан социализм ўртасидаги конвергенция тўғрисидаги тасаввурларнинг хатолигини ва хомхаёл экашшгини намойиш этади. Сўз, аслида, капитализм ва социализмнинг конвергенцияси ҳақида эмас, балки социализмни ҳам, капитализмни ҳам енгиб ўтиш, социализмдан ҳам, капитализмдан ҳам цивилизмга ўтиш тўғрисида бориши лозим. Эркинликнинг тарихий тараққиёти нуқгаи назаридан социализмнинг реал тарихи томонидан юзага келтирилган ва мустаҳкамланган, ҳар бир кишининг фуқаролик мулки умумий мажбурий минимумига ажралмас ҳуқуқи тўғрисидаги категориявий императив мулкчклик соҳасида шаклланган муносабатлар қаршилигини енгиб ўтади ва уларни ўзининг регулятив таъсирига бўисундиради. Тарихий кўламда ижтимоий амалиётнинг ривожланиш йўналиши ғоялар тараққиёти йўналишлари ва мўлжалларига мос келади. Цивилизм ғояси тарихий ривожланишнинг янги босқичи сифатида тарихдагн янги нарса (умуман янги нарса каби) - машҳур мақолга зид равишда, ёддан яхшигана кутарилган эски нарса, дегани эмас, балки вақти- соата келгунча бўлмаган, кўринмаган ва маълум бўлмаган навбатдаги келажақдир. Уни ўйлаб топиш ёки фақат ўтмиш ва ҳозирги замон материалидан қуриш мумкин эмас, чунки ушбу келажақдаги асосий ва тузувчи нарса, яъни янги нарсанинг ўзи келажак тўғрисидаги олдинги барча тасаввурларнинг кўриш мумкин бўлган доирасидан ташқарида туради. Айтиш мумкинки, тарихий фазо ҳам, физик фазо сингари, эгри ва бўлажак катга тарихий бурилиш ортидаги янга нарсани бундай бурилиш тарихан реал тайёрлангандан кейин ва у объектив мумкин бўлгачгана кўриш мумкин. «Тарихнинг ниҳояси» ҳақида гапираётганлар аслида келажак истиқбол улар учун ҳақиқатдан ҳам кўринмас, билиб бўлмас ва номаълум нарса экашшгини эътироф этаётганликпари амалда маълум бўлди. Гегель ва Маркснннг фалсафий-тарихий концепцияларига татбиқан фақат реал социализм (радикал аксилкапитализм, капитализмдан кейинги эркинликсиз, ҳуқуқсиз ва мулксиз тузум)дан кейингина очилган ҳар бир кишининг тенг цивил мулкка ажралмас ҳуқуқи шакллантирилишининг объектив-тарихий имконияти ва умуман эркинлик ҳамда ҳуқуқ тараққиёти жараёнидаги юқорироқ босқич бўлган цивилизмга томон ҳаракат муқаррар равишда уларнинг башораи ва назарий англаш кўламидан ташқарида қолган, деб айтиш мумкин. Бизнинг Гегель ва Маркс ёндашувига (цивилизм мавқеидан) қизиқишимиз бутун жаҳон тарихида айнан уларнинг нуқгаи назари ижтимоий-тарихий тараққиёт диалектикаси нуқгаи назаридан ҳозиргача капитализмнинг ва капитализмдан кейинги тузумнинг (социализмнинг ҳам) иккита энг ривожланган ва, шу билан бирга, типологик жиҳатдан бир-бирига тубдан зид бўлган талқини бўлиб келаётганлиги туфайли келиб чиққандир. Бунда, гап, албатта, тегишли равишда капитализм ва коммунизм мафқурачилари Гегель ва Маркс шаънига гносеологик ёки маънавий таъна ҳақида эмас, балки, энг аввало, бўлажак тарихий ривожланиш, ҳуқуқ, эркинлик, мулкчилик ва ҳоказоларнинг истиқболи тўғрисидаги тасаввурлари объектив-тарихий жиҳатдан муқаррар чекланганлиги ҳақида бормоқда. Ҳар бир концепция тарихнинг кўз кўрар бўлагини умуман тарихнинг поёни, деб тақдим этиб, нисбийни ўзича абсолютлаштиради. Гегель концепцияси учун капитализм, марк-сизм учун аксилкапитализм тарихнинг мана шундай кўз кўрар қисми хисобланади. Ушбу концепциянинг ҳар бири тарихнинг кўзига кўринмаган қисмини тарихнинг кўзга кўринадиган қисмининг (аҳмоқона чексизликкача - «тарихнинг ниҳоя- си»гача) оддий ва тўғридан-тўғри давоми, деб талқин қилади. Тарихнинг истиқболда навбатдаги катта бурилиши орти-да турган номаълум келажак тўғрисида тўқилган шак-шубҳа-сиз тарихий афсона мана шу билан боғдиқдир. Цивилизм концепцияси нуқтаи назаридан эркинлик ва ҳуқуқнинг тарихий тараққиёти тўғрисидаги ўтмиш тасаввурларнинг ҳозирги даврда қайта текширилиши улардаги тўғри ва билишга доир қимматли фикрларни аниқлаш ҳамда уларни тарихан шаклланган хомхаёл, бузилишлар, англашилмов-чиликлардан фарқлаш имконини беради (ҳар қандай афсона аслида - тўғри маънодаги англашилмовчилик, яъни муқобил тушунилмақдиган, ҳозирча ақл етмайдиган тўқимадир). Жумладан, цивилизм концепцияси нуқтаи назаридан капитализм эркинлик, ҳуқуқ, мулкчилик ва ҳоказолар тарақ-қиётининг чўққиси ва ниҳояси эканлиги тўғрисидаги тасаввурларнинг афсонавийлиги аёндир. Бироқ шу билан бирга ушбу тасаввурларда (Гегелда - айниқса, чуқур) эркинлик, мулкчилик ва бошқалар фақат ҳуқуқий шаклда бўлиши мумкин экашшги, тарихий тараққиёт - аслида ҳуқуқий тараққиёт эканлиги, демак, капитализм чегарасидан ташқари чиқиш, уни инкор этиш - бу айни вақтда умуман ҳуқуқ, эркинлик, мулкчиликни инкор этиш эканлиги ҳақидаги тўғри фикр ҳам мавжудцир. XXI аср реал (аксилкапиталистик) социализми буни ишонарли тасдиқлади. Гўёки капитализм (хусусий мулкчилик, ҳуқуқий тенглик ва бошқалар)нинг инкор этилиши одамларни озод қилиши, уларга «амалдаги тенглик»ни кўпроқ бериши, тўла коммунизмга олиб бориши ва ҳоказолар тўғрисидаги коммунистик тасаввур афсона бўлиб чиқди. Бироқ ушбу ёндашувнинг кўпчилик танқидий қоидалари (хусусий мулкчилик нуқсонлари танқиди, абстракг ҳуқуқий лаёқатнинг чекланган характерини кўрсатиш ва бошқалар), гарчи коммунистик далид-исботлар, мезонлар ва йўналишлар билан бузилган бўлса ҳам, аслида тўғри. XX асрда бир қанча мамлакатларда капитализмнинг айнан марксча-пролетарча аксилкапитализм руҳида амалда тугатилиши ушбу танқид асосли эканлигининг реалтарихий тасдиқи ҳисобланади. Коммунистик аксилкапитализм (реал тарихда - социализм) гарчи башорат қилинган «тўлиқ коммунизмга» олиб келмаган бўлса ҳам, бу унинг капитализм бнлан цивилизм ўртасидаги ўтиш даври сифатидаги жаҳоншумул-тарихий аҳамиятини камайтирмайди. Эркинлик ва ҳуқуқ тараққиёти нуқтаи назаридан соцнализмнннг жаҳоншумул-тарихий мазмуни цивилизмга ўтиш учун зарур шарт-шароитлар тайёрланишидан иборатдир. Эркинлик ва ҳуқуқнинг тарихий тараққиёти (капитализмдан - социализм орқали - цивилизмга) баён қилинган диалектнкасн муносабати билан Гегелнинг ҳам, Маркснинг ҳам (умуман социализмнинг ҳозирги замон буҳронигача) тарихий ва назарий нуқгаи назардан цивилизм кўринмайдигина эмас, баяки умуман фараз қилиб ҳам бўлмайди, дейиш мумкин, чунки ўша пайтда у тафаккур ҳамда амалиётнинг мумкин бўлган тарихий доирасқдан ташқарида ҳам ҳали йўқ эди. Гегелнинг чекланган позитив диалектикаси амалда капитализмга бориб тақалади, Маркснинг радикал салбий диалектикаси эса аксилкапитализм билан тугалланади. Цивнлизм концепцняси тарихнн тараққиёт дналектикасининг гегелча чекланганлиги ва марксча негативизмини енгаб ўтиб, тарихий тараққиёт диалектикасини ифодалайди, давом этгиради ва ривожлантиради. Агар XX аср реал социализми ҳатто цивилизмга ўтиш учун объектив имкониятни қўлдан бой берса ҳам, бу цивилизм ғоясининг ўзи (унинг автоном регулятив таъсири - концептуал «соф» кўринишда унинг тўғридан- тўғри амалда рўёбга чиқиши) ҳам, унга томон очилган йўл ҳам абадий йўқотилганлигини англатмайди. Ажралмас фуқаролик мулкчилиги ҳуқуқий институти эътироф этилмас ва қарор топмас экан, ҳар қандай индивидуал мулк унга табиатан хос бўлган барча антагонизмларга эга хусусий мулк бўлади, хусусий мулк бор жойда эса унга қарши кураш бўлиши шубҳасиздир, у ерда мулқдор бўлма-ганларнинг ўлмас мафкураси - коммунистик ғоя табиий равишда пайдо бўлади. Капитализмдан социализм томон қонли йўл тарихнинг ёруғ дунёдаги ялпи жаннат тўкрисидаги жозибали афсонанинг сехру жодуси билан кучайтирилган ҳамроҳ шамоли билан босиб ўтидди. Социализмдан капитализмга қайтиш лойиҳаси ҳар қандай катта тарихий иш учун мутлақо зарур бўлган шу каби ҳаддан ташқарн асослардангина эмас, балки социалистик ўтмишга эга жамиятда ижтимоий тотувликка эришиш учун зарур бўлган адолатли ва тегишли оммавий мададдан ҳам маҳрумдир. Хатто олимп худолари ҳам бўлганни бўлмаган қила олмаган эдилар. Боз устига «бўлган нарса» (бизнинг мисолимизда социализм), цивилизм концепцияси кўрсатганидек, эркинлик, тенглик, ҳуқуқ ва адолатнинг тарихан юксакроқ босқичига эришиш учун зарур ва етарли салоҳиятга эгадир. И.А. Каримов асарларида ҳуқуқий давлат шаклланишига нинг умумназарим, фалсафий асослари Ҳуқук фалсафаси ҳуқуқий борлиқнинг комплекс тадкиқ этишнинг умумий методологиясидир. Ҳуқуқ фалсафаси ҳуқуқни фақатги-на ижтимоий онг шаклларидан бири сифатидагина эмас, балки уни ижтимоий, миллий ва индивидуал қадриятларининг бирлиги сифатида ҳам ўрганади. Ҳуқуқ фалсафаси Ўзбекистонда шакшшанаётган ва ривожланаетган ижтимоий фалсафа, инсон ва жамият фалсафасининг ажрал-мас қисми бўдиб, ҳуқуқии жамиятдаги муносабатларни тартибга со-лувчи бошқа меъёрий тизимлар билан биргаликда олиб ўрганади. Бу ўз навбатида жамиятимизда кишиларнинг кенг қамровли фаолиятй учун шарт-шароитларни яратишни таъмиштайди. “Яъни жамиятнинг деб” таъкидлайди И. Каримов, сиёсий ва давлат тузумини белгилар эканмиз, унда ҳар-бир одамнинг сиёсий , иктисодий, ижтимоий ва маънавий фаолияти учун етарли эрк берадиган шарт-шароитлар яратилмоғи керак». 1 Хуқуқ фалсафаси-ҳуқукий давлатнинг назарий пойдевори. Ҳуқуқий давлат таълимотида, мазкур давлатни барпо этишда ҳақиқий демократик таъмойиллар қарор топиши ва барча ижтимоий қатлам-ларнинг мақсадлари, уларнинг ҳуқуқий мухофаза қшшшга алоҳида эътибор килади. Зеро, ижтимоий фалсафа, инсон ва жамият фалсафаси экан, кишилар ўртасида мугюсабатларни тартибга солиш, уларнинг ҳаққи-ҳуқуқини тарғиб- ташвиқот қшшшда ҳукукий фалсафанинг аҳамияти беқиёсдир. «Мустакил Ўзбекистон Республикисида ҳақиқий демо-кратия қзрор топар экан, унда Республика аҳолисининг барча қат-ламлари ,барча ижтимоий гурухдарининг миллий ва маданий ҳақ -хукуқлари муҳофаза этилади» 2 -деб таъкидлайди И- Каримов. Узбекистон жаҳон ҳамжамиятига собиткадамлик билан кириб бораётган ўзини «мени»га эга бўлган мустақил, демократик ва ҳуқуқий давлатдир. Ҳуқук. фалсафаси эса давлатимизнинг ана шу йўлдан ривожланишнинг назарий пойдеворларидан бири ҳисобланади. Ҳуқуқий давлат ҳукуқ фалсафаси бир-бирлари бшшн узвий боғлиқ тушуичалардир. Узбекистонда ҳуқуқий давлат барпо этиш жараёнида умумжаҳон қадриятларини ўзида мужассам этган. миллий ҳуқуқ фалсафасини яратмоқ лозим бўла^ди. Ҳуқуқ фаттсафасининг асоси, унинг мақсадини ва моҳиятини, авваламбор, инсон, ипсонпарварлик ғояси ташкил этиши лозим. И.Каримов таъкилаганидек, Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат бу- инсонпарварлик қоидаларига асослашая, миллати ,дини, иж'гамоий аҳволи, сиёсий ва диний эътиқодларидаг қатьий назар фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркин-ликларини таъми!шаб берадиган давлатдир». 1 Қонун, инсон ирода- сини ифода этади ва унинг ҳақ-ҳуқук;шрини ва эркини ҳимоя қилади. Бу эса кучли ижроя ҳоқимиятнинг бўлишлигани тақазо эта-ди.Чунки кучли ижроя ҳоқимият бўлмаса, ҳатто энг демократик йўл билан қабул қилинган қарорлар ҳам бажарилмаслиги мумкин. Ижтимоий фалсафанинг асосий муаммоларидан бири бу-инсон борлиғи, унинг хаётининг мазмуни ва унинг ҳуқуқий масалалари яъни бошқача қилиб айтсак, қонун устиворлиги, айни пайтда ин-сонпарварлик ғояларига асосланиши ва бу гояларцинг мақсади, моҳияти эса кишилар ҳаёти, уларнинг шахсий дахдсизли, эркинлиги ва қадр-қийматшш қимоялаш дсмакдир. Маьлумки ҳуқуклй давлатнинг муҳим белгаларидан бири-бу барча фукароларнинг қонун олдида тенглиги, Ўзбекистон Республикасининг асосий қонуни бўлган Контитуциянинг, демакки қонунларнинг устиворлиги таъминлаш-дир. Асосий қонун ҳисобланган Ўзбекистон Республикаси Контитуцияси билан жорий конунлар ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ўртасидаги ўзаро муносабатнинг моҳияти, шуидан иборатки, жорий қонунлар Конституциянинг асосий мазмуиининг реал ижтимоий воқеликка тадбиқ этиш ва Ўзбекистон фуқароларининг ҳуқукий ҳимоялашга қаратилган бўлади. Мустақиллик йилларида қабул кдлинган қоцунлар, Конституциямизда олға сурилган ғояларнинг конкретлашуви ва янги тарихий шароитда ривожланиши дсмакдир. Конституция ижтимоий умумийлик бўлса жорий қонунлар ва меъёрий ҳуқуқий хужатлар айримликдир. Ижтимоий доирада улар узвий боғлиқ бўлади ва бир бириларини мазмуиан бойитади, тўлдиради ва ривожлантиради. "Хукуқий давлатнинг асосий белгиси деб такидлайди И. Каримов бу барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, Конституция ва қонунларнинг устунли!'ини таъмшшашидир. Консти-туция оа конунларнинг устушшги принципи шуни англатадики, бунда барча жорий қонунлар ва меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар Консчитуция асосида ва унга муофиқ булиши талаб этилади". 2 Ҳуқуқ фалсафаси хуқуқий давлат шаклланиши ва ривожланишининг субстаниионап асоси хисобланади. Зеро, ҳуқук фалсафаси жамият ривожланиши жараёнига жидций ижобий таъсир кўрсатади. Ҳуқук фалсафаси ўзида ижтимоий-сиёсий, гуманитар фанлар ютукларини мужассам этса ва жамиятимиз ривожланишини ўрганувчи ижтимоий фалсафа тамойилларидан келиб чиқса, мазкур таъсир фақат ижобий ҳарактерга эга бўлади. Хукук фалсафаси жамият тараққиётининг умумий конуниятларининг инкор эта олмайди, улар ўртасида зиддият мавжуд бўлмайди. Узбекистонда шакилланган хукуқий давлатнинг асосий. ва муҳим белгиларидаи бири ҳуқуқ фалсафасиниш жамият таракқистининг қонун ва тамоийллари билан узвий боғликликда ривожланишидир. Хуқук фалсафаси мазкур конунлар тизиминииг мухим бушни, элементи бўдиши билан бирга ,уларнинг муҳим бсл!'иларини ўзида инъкос этади ва уларнинг субстрати ҳамдир. Хукук, фалсафаси, Узбскистонда иқтисодий ислоқатларнинг ҳуқуқий, маънавий-маърифий заминларини ҳам яратишда муҳим роль ўйнайди. "Ижтнмоий йўналтнрилган бозор иқшсодиётшшнг қонунчилик асосини яратиш-бу фақат ўтиш даврининг мажбурий шартларигина бўлиб қолмай, балки ҳуқуқий давлатнинг барпо эти-шининг ўзига хос хусусияти ҳамдир"'- деб ёзади И.А. Каримов. Жамият таракк#ётининг ўтиш босқичида ҳукуқий-меъерий нормаларнинг, қонунлариинг аҳамияти бекдёс катта бўлади, Шу му-носабат билан президецтимиз қонунларнинг ижтимоий амалиётдаги ақамият қақида тўхталиб: Ўзбекистонда қукукий давлатни қуришда қонунлар к.ундай бўлмоғи лозим деган саволга жавоб бериб қуйидаги жавобларни беради. Биринчидан қонунлар ҳаетий ,амалиёт билан узвий боғлиқ бўлиши ва ундан келиб чикмоғи лозим. Иккинчидан конун хужжатлари бевосита таъсир кўрсатиш кучига эга бўлиши, пишиқ пухта бўлиши керак. Учинчидан қонуннинг устиворлига ҳуқукий давлатнинг асосий принципидир, яъни жамиятда қонун қагьян ҳукмрон ва конун олди-да барча фуқаролар баробардир. Ва ниҳоят Туртинчидан хукукий маданиятнинг инсон яратган "иккинчи табиат" сифатида юкори да-ражада булиши хуқуқий давлатнинг ўзига хос қусусиятларидан биридир” 2 Янги мафкура янгича фикрлашни, янги тафаккурни тақоза эта-ди. Упинг мазмунини эса бошқа бир катор сохалар билан биргаликда янгича мазмунга эга бўлган ҳуқуқ фалсафаси ташкил этади. Бу ўз навбатида ''Янгича, эркин фикрлайдиган, мутелик ва журъатсизлик туйгусидан мутлоқо х,оли, мустақил инсонни тарбиялашдир Янгича фикрлайдиган фозил инсон, энг аввало, фукоролик. бурчини ҳис этадиган шахс бўлиши даркор». 3 Хукуқий давлат ва демократик жамиятнинг Ўзбекистонда шакллапиши жараёни ўзининг қусусиятларига эга. Ана шундай муҳим ҳусусият^гардан бири-бу жараеннинг тадрижий аста секин ижтимоий бухрошшрсиз ривожланишидйр. "Бу сохада инқилобий ўзгаришлар ясашга уринишлар тоят ноҳуш, ҳатто фожияли натижа-ларга олиб келади".' Ўзбекиетонда х,уқукдй давлат шаклланиши жараёни, қуқуқ фалсафасиниш муҳим концепцияларидан бири ижтимоий адолат ва х.акиқат категорияларини ижтимоий амалиетга кенг куллашни тақозо этади. Ижтимоий билиш жараёнида адолат ва ҳақиқат ту-шунчалари узвий боғлиқ бўлади. Адолат ижтимоий-фалсафий, қукукий-ахлоқий тушунчалар тизимига мансуб бўлнб, ижтимоий ҳақиқатни бшшшнинг муҳим босқичи ҳисобланади. Хукуадй давлат ижтимоий адолат қарор топган давлат демакдир. 2 Адолат категория-си қотиб колган, узгармас категория эмас. Унинг фалсафий, ҳуқукий мазмуни доимо ривожланишда, ўзгаришда бўлади. Биноба-рин адолат категорияси "адолат хдқида бшшмларнинг охиргиси нуқтаси эмас" 1 "Адолат ва ҳакдкат ғояси, - деб такидлайди И. Каримов ижти-моий хаетимизнинг барча соҳаларини қамраб олмоғи даркор. Адолат ва ҳак.ик.ат гояси қонунчилик фаолиятимизнинг эамини, бош йўна-лйши бўлмога шарт" 4 Ҳукуқий давлат демократик ўзгаришлар ва ижтимоий ҳаётнинг барча соқалариии ислоҳ қилиш асосида юзага келади. Бу моқиятйга кўра тарихий ах,амиятга молик ижтимоии жараеннинг асосида авва-ло шахс манфаати, унинг қуқукдари ва эркинликлари ётади. Ўзбекистонда ҳуқуқий давлатнинг шаклланишининг асосий та- лабларидан бири қонун устуворлиги эканлигани юкорида биз қайд этган эдик. Бу ижтимоий жараённи вақтинчалик ехуд қухук,ий дав-латни шакллантириш йўлидаги ўгиш даврининг "ўткинчи гадбирла-ри"дан бири деб тушунмаслик ксрак. Ҳуқук. фалсафаси мазкур ма-салага дналектик тамойиллар асосяда ёндашиб, уни тарихий зарурият эканлигини кдйд этади "Юксак қуқухий тафаккур устуворлиги нафақат бугунги жа-миятимиз учун, балки биздан кейин келадиган авлодяар учун қам зарурдир-деб ёзади И.Каримов. Шундай қилиб, юқорида келтирилган фикряарни Ўзбекистонда ҳуқуқий давлат шакллантиришнинг фалсафий-ҳукуқий масалаларига оид юртбошимшнинг, назарий гояларининг жуда ҳам киска тахлил деб тушунмоқ лозим. 1 Аёнки давлатимш рақбари ҳуқуқий давлат ҳуқуқий ва ижтимоий фапсафий билимларсиз, уларнинг ёшлар оцги-га сингдирмасдаи туриб шакллапиши мумкип эмаслигини алоҳида таъсирлайдилар. Ҳуқуқий давлат-мамлакатимиздаги барча фуқароларининг дини, миллати, эътиқоди ва уларниш манфаати, ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя этув-чи, конун устуворлигига асосланган давлат тизимидир.Ҳуқуқ фалса-фаси бошқа ҳуқуқий, фалсафий,ижтимоий-сиёсий фанлар бшшн уз-вий боғлик. ҳолда ҳукуқий давлатнинг умумназарий иойдеворидир. Фойдаланилган адабиётлар : 1 . Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т. 1998 й. 2 . И.А. Каримов “Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби” Т. 1997 й . 5 жилд 3. Атамуратов С. “Миллий ривожланиш фалсафаси” Т. 2006 й. 4. А.К. Қодир ов. “ Сиёсат фалсафаси ” Т. 1999 й 5. “ Фуқаролик жамияти ” Т, 2005 й. №1

Похожие

Ҳуқуқий давлат. Ҳуқуқ ва давлат нисбатининг фалсафий - ҳуқуқий концепцияси
Ўзбекистон мустақиллигининг назарий – фалсафий масалалари
Тарихий жараёнда жамиятнинг маданий ва маънавий қадриятлари. Жамият ва тарих фалсафаси
Узбекистоннинг жахон цивилизациясига кушилиб боришининг фалсафий муаммолари. Тараққиётнинг ўзбек модели
Маданият ва фан фалсафаси