Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari - Экология - Рефераты

Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

343.2236328125 KB

Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari Reja: 1. Qayta tiklanuvchan energiya manbalari 2. Energetika mustaqilligining uzoq muddatli istiqbollari. 3. Quyosh energiyasi 4. Shamol energiyasi va kichik suv oqimlardan foydalanish 5. Biomassa energiyasi va ekologik yoqilg’ilarning boshqa turlari 6. Geotermal resurslar salohiyati 7. Vodorod energetikasi 8. Yadro energiyasi 9. Bioenergetika hozirgi holati va istiqbollari

Tabiiy resurslar insonning yashashi uchun zarur bulgan shunday vositalardirki, ular jamiyatga bevosita emas, balki ishlab chikarish kuchlari va ishlab chikarish vositalari orkali ta’sir etadi. “Resurs” suzi fransuz tilidan olingan bulib, «yashash vositasi» degan ma’noni anglatadi. Resurs deganda tabiiy jismlar va foydalaniladigan energiya turlari tushuniladi. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, «tabiiy resurslar» tushunchasini kupgina olimlar turlicha ta’riflashadi. Masalan, geograf olimlar, akad. I.P. Gerasimov va prof. D.L. Armand tabiiy resurslarga eng tulik ta’rif berganlar: «tabiiy resurslar- kishilar bevosita tabiatdan oladigan va ularning yashashi uchun zarur bulgan xilma-xil vositalardir». Prof. Yu.G. Saushkin esa «elektr energiya olish, ozik-ovkat maxsulotlarini ishlab chikarish uchun foydalanish mumkin bulgan tabiiy komponentlarni va sanoat uchun xomashyolarni tabiiy resurslar deb ta’riflaydi. Geograf olim A.A. Mins esa, «Tabiiy resurslardan foydalanish shakllari va yunalishlariga karab ularni iktisodiy jixatdan sinflarga bulishni» birinchi uringa kuyadi. Bu sinflarga bulishda, ya’ni tasniflashda, tabiiy resurslar moddiy ishlab chikarishning asosiy sektorlarida va ishlab chikarishdan tashkari sferada foydalanishiga karab guruxlarga ajratiladi. Shunday kilib, tabiiy resurslar kishilarning yashashi uchun zarur manbalarga va mexnat vositalari manbalariga bulinadi. Aslida, tabiiy resurslar ikkita asosiy guruxga bulinadi: A guruxi – moddiy ishlab chikarish resurslari. Bu guruxga yokilgi maxsulotlari, metallar, suvlar, yog’och-taxta, balik, ovlanadigan xayvonlar kiradi. V guruxi – ishlab chikarishdan tashkari sfera resurslari. Bu guruxga ichimlik suvi, daraxtzorlar, iklim resurslari va xokazolar kiradi. Tabiiy resurslarga ozik ovkatga ishlatiladigan yovvoyi O’simliklar va xayvonlar, ichimlik suvi va boshka maksadlarda foydalanadigan suvlar, metallar olinadigan ma’danlar, kurilishga ishlatiladigan yogoch taxtalar, energiya va yokilgi manbalari bulgan kumir, neft va tabiiy gazlar kiradi. Tabiiy resurslar 2 turga bulinadi. 3. Tugaydigan tabiiy resurslar 4. Tugamaydigan tabiiy resurslar

Tugaydigan tabiiy resurslar o’z navbatida 2 guruxga bulinadi. 1. Tiklanadigan resurslar. 2. Tiklanmaydigan resurslar. Tabiiy resurslarning tasnifi (sinflarga bulinishi) kuyidagi rasmda kursatilgan. 1-rasm. Tabiiy boylik zaxirlarining tasnifi. Tiklanmaydigan tabiiy resurslarga yer osti tabiiy boyliklari va foydali kazilmalar, ya’ni ma’danli va ma’dansiz kazilmalar kiradi. Ular foydalanayotgan darajadan million-million marta sekin tiklanadigan tabiiy resurslar xisoblanadilar. Bunday resurslarni tiklab bulmas ekan, mineral resurslardan samarali foydalanish, ularni tejab-tergab ishlatish va ularni kazib olinayotganda yerlarga zarar yetkazilishiga yul kuymaslik zarur. Tiklanadigan tabiiy resurslarga tirik mavjudotlar, o’simlik va xayvonlar, daraxtlar shuningdek tuprok kiradi. Tuprok yuk bulib ketmaydi, balki asosiy xossasini – unumdorligini yukotishi mumkin. Bunday resurslardan foydalanayotganda shuni esda tutish kerakki, muayyan tabiiy sharoitning buzilishi ularning kayta tiklanishiga xalakit berishi mumkin. Masalan, xozirgi vaktda butunlay kirib yuborilgan kupgina usimlik va xayvonot turlari, shuningdek, eroziya natijasida butunlay tarkibi buzilgan tuproklar kaytadan

tiklanmaydi. Bundan tashkari, shuni xam yodda tutish kerakki, tiklanadigan tabiiy resurslarning paydo bulish jarayoni ma’lum tezlikka ega bulishi kerak. Masalan, otib tashlangan xayvonlarning kaytadan paydo bulishi uchun bir yoki bir necha yil kerak, ammo daraxtlari kesib tashlangan o’rmon kamida 60-yildan keyin kayta tiklanishi mumkin. Yer kobigida tuprokning unumli va xosildor katlamini xosil bulish jarayoni nixoyatda sekinlik bilan kechadi. 100 yilda 0,5 sm dan 2 sm gacha tuprok xosil buladi. Tarkibi uzgargan tuprokni yaxshilanishi uchun esa bir necha ming yil vakt kerak. 20 sm kalinlikdagi unumdor tuprok xosil kilish uchun tabiat 2000 yildan 7000 yilgacha vakt sarflaydi. Shuning uchun tabiiy resurslarni ishlatish tezligi, ularning tiklanish tezligidan oshib ketmasligi kerak. Tiklanadigan tabiiy resurslar uchun zaruruiy sharoit yaratib berilsa, ular inson extiyojlarini kondirishga abadiy xizmat kilishi mumkin. Tugamaydigan tabiiy resurslarga suv, iklim va kosmik resurslar kiradi. Suv barcha tirik organizmlar uchun xayot manbai bulib 3 ta fizik xolatda: kattik(muz), suyuk va bugsimon xolatlarda uchraydi. Yer sharida suvning umumiy mikdori bitmas-tuganmas bulib, xech kachon uzgarmasa kerak, birok insonning faoliyati natijasida suvning zaxirasi va mikdori yer sharining ayrim mintakalarida turli davrlarda turlicha bulishi mumkin. Dunyodagi suvlarning 94 % okeanlardadir. Bevosita foydalanishga yarokli bulgan ichimlik suvining zaxiralari 1 % ni xam tashkil etmaydi. Birok bitmastuganmas xisoblangan dengiz suvlari xam uta ifloslanish xavfi ostida turibdi. Chuchuk suv esa sifat jixatidan tugaydigan resurs xisoblanadi. Chunki insonga xar kanday suv emas, balki iste’mol kilish uchun yarokli toza suv kerak. Yer sharining kupgina mintakalarida suvdan samarasiz foydalanish, daryolarning sayozlanib kolishi va boshka sabablar okibatida ichimlik suvi mikdori keskin kamaymokda. Xolbuki, sug’orish, sanoat va kommunal xujalik uchun chuchuk suvga bulgan extiyoj yildan yilga ortib bormokda. Kuyosh radiasiyasi (yoruglik, issiklik), atmosfera xavosi, shamol, suv va to’lkinlar energiyasi iklim va kosmik resurslarga kiradi. Yog’ingarchiliklar esa suv resurslariga xam iklim resurslariga xam kiradi. Sayyoramizga kelayotgan Kuyosh

nurlarining yarmidan ko’progi energiyaning boshka turlariga aylanadi. Ularning muayyan kismi tuprok, suv va atmosfera xavosini isitishga sarf buladi va asta- sekin fazoga tarkaladi. Ularning muayyan kismi usimliklar tomonidan uzlashtiriladi. Kuyoshning nurli energiya zaxiralari milliard-milliard yillarga yetishi mumkin. Shuning uchun Kuyosh energiyasi bitmas- tuganmasdir. Atmosfera xavosi tirik organizmlar uchun xayot manbaidir. Xavo bitmastuganmas, lekin uning tarkibi o’zgarishi mumkin. Xavo tarkibida karbonat angidrid, radioaktiv moddalar, turli gazlarning mexanik aralashmalari, kul, chang va boshka moddalar mavjud. Bunday iflosliklarni sanoat korxonalari va xususan, transport vositalari chikaradi. Bu esa inson sogligiga kata salbiy ta’sir ko’rsatadi. Qayta tiklanuvchan energiya manbalari Hozirgi avlod ko’z oldida sodir bo’layotgan fojealar sababidan biri XX asrda, asosan oxirgi 40 yilda odamlarning energiyaga bo’lgan talabi sezilarli darajada oshishidir. Yoqilg’ining organik turlaridan foydalanuvchi elektr va issiqlik stansiyalaridan, tobora soni ortib borayotgan ichki yonuv dvigatellaridan chiqayotgan zararli gazlar tufayli atrof muhitga salbiy ta’sir yetkazilmoqda. Bu sayyoramizni isib ketishiga sabab bo’lyapti. Oxirgi 40 yil ichida, butun insoniyat tarixi davomida qazib olingan organik yoqilg’idan ham ko’p yoqilg’i qazib olindi. Bugungi kunda yiliga tabiiy yoqilg’i ishlatish miqdori dunyo bo’yicha 12 milliard tonna neft ekvivalentiga to’g’ri keladi (taxminan bir kishiga 2 tonna). Organik yoqilg’iga bo’lgan ehtiyoj kelajakda ham jadal o’sib boradi. Qazib olinayotgan neft, tabiiy gaz, ko’mir va uran hozirgi vaqtda dunyoda asosiy energiya manbalari hisoblanadi va yaqin kelajakda shunday bo’lib qoladi. Har yili ishlab chiqarish va ishlatish hisobiga, ularning zaxirasi kamayib bormoqda. Hozirgi vaqtdagidek sur’atlarda ishlatilganda dunyodagi qazib olinayotgan neft zahiralari 45-50 yilga, tabiiy gaz zahiralari 70-75 yilga, tosh ko’mir zahiralari 165-170 yilga, qo’ng’ir ko’mir zahiralari 450-500 yilga, yadro energiyasi zahiralari esa ko’proq yillarga yetishi kerak. Qazib olinayotgan yoqilg’i hom ashyosi geologik zahiralarining

geografik jihatdan taqsimlanishi bir tekkis emas. Shu sababli ularni qazib olish xarajatlari sezilarli farq qiladi. Yoqilg’i va energiyaning turli xillari energiya iste’moli o’zlarining mavjud zahiralaridan kam bo’lgan kamsonli mamlakatlarda jam bo’lgan. Bu esa energiya manbalari narhining ortib ketishiga, alohida mamlakatlar va aholining ba’zi qatlamlarini energiya xizmatlaridan cheklashga olib keladi va natijada ba’zi kelishmovchiliklar, hatto davlatlararo urushlar ham kelib chiqadi. Bundan tashqari, organik yoqilg’ini qazib olish, qayta ishlash va ishlatishda atrof muhitga ko’pgina zaharli gaz va zararli chiqindilar chiqarliib, tuzatib bo’lmas darajada zarar keltirilmoqda. Qayta tiklanuchi energiya manbalari (QTEM) markazlashgan energiya manbalaridan (elektr energiyasi, tabiiy gaz, issiq suv) uzoqda yashaydigan kishilarni, tog’ va cho’llarda istiqomat qiluvchi aholini, mavsumiy ishdagilar yoki ekspedisiyadagilarni elektr energiyasiga, issiqlik va ichimlik suvga bo’lgan talablarini qondirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bundan tashqari ular shaharlarlarda birlamchi uglevodorod resurslari tejashda, mamlakat energiya xafsizligini ta’minlashda katta rol o’ynaydi. Hozirgi vaqtda bu sohada yetarlicha tajriba to’plpngan. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ko’pgina qurilmalaridan foydalanish bo’yicha o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, ularga boshlpng’ich nisbatan katta mablag’ sarflangansada, iqtisodiy jihatdan ular o’zlarini oqlaydilar. Birlamchi energiya tashuvchilar narxlarining oshib ketishi (geologorazvedka, qazib olish, yetkazib berish) va ikkinchi tomondan qayta tiklanuvchi energiya texnologiyalarining rivojlanishi bilan bu energiya tobora raqobatdosh bo’lib bormoqda. Atmosfera va atrof muxitga chiqayotgan tashlamalarning asosiy qismi ananaviy yoqilg’i bilan ishlaydigan energetika (31,3%) va neft-gaz soxasiga (29 %) to’g’ri keladi. Oltingugurt, azot, uglerod oksidlari atmosferada uzoq joylargacha tarqaladi, suv bilan ta’sirlashishib, kislotalar eritmalariga aylanib, yomg’ir tarkibida yerga tushadilar va o’simliklarga, tuproqqa, suvga salbiy tasir ko’rsatadilar. Atrof muhitda kislotalarning ko’payishi oqibatida og’ir metallar oziq-ovqatlarga va shu mahsulotlar orqali odam organizimiga o’tadi. Bunda bir zararli oqibat ikkinchisining zararli ta’sirini kuchaytirishini ko’rishimiz mumkin. Shunday qilib, energiya balansiga bir

vaqtning o’zida ekologik toza bo’lgan qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng jalb qilish atrof muxitga texnogen ta’sirlarning kamayishi nuqtai nazaridan ham talab qilinmoqda. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining boshqa bir afzalligi - uglevodorod resurslarini elektroenergiya ishlab chiqarishda yoqish emas, balki ularni neft – kimyo sanoatida xom ashyo sifatida ishlatish uchun saqlab qolish imkonini beradi. Markazlardan uzoq, borish qiyin bo’lgan aholi yashash joylarida qayta tiklanuvchi energiya iqtisodiy jihatdan asoslangan, qulay va ishonchli energiya manbai bo’lishi mumkin. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari, odatda yetarlicha katta bo’lgan aholi yashash joylarini, yirik sanoat korxonalari va muassasalarni energiya bilan to’la taminlash imkoniga ega emas. Ular yo borish qiyin, markazdan uzoqdagi obyektlarni energiya bilan ta’minlaydilar, yoki ananaviy energiya manbalariga qo’shimcha sifatida qo’llaniladi. Mamlakatimizda, xususan ekologik jihatdan noqulay hududlarda qayta tiklanuvchi ekologik toza energiya manbalarini qo’llash katta istiqbolga ega va bu ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy samaralar beradi. O’zbekistonning birlamchi yoqilg’i-energetika resurslarining tarkibi ko’rsatilgan. Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, respublika iqtisodiyotini ta’minlashda neftgaz sektori birlamchi yoqilg’i-energetika resurslarining 97% ni yetkazib bermoqda. Birlamchi yoqilg’i-energetika resurslarini iste’mol qilishda ko’mirning ulushi 2,3%, suv energetikasining ulushi esa 0,7 % ga to’g’ri keladi. Katta salohiyatga ega ekanligiga qaramasdan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish ulushi bir foizdan ancha kam va keltirib o’tilgan diagrammada ko’rsatilmagan. Yoqilg’i energetika kompleksining bunday bir yoqlama rivojlanishi iqtisodiyotning yanada rivojlanishini energiya bilan ta’minlash qanchalik ishonchliligini, “Barqaror rivojlanish” prinsiplariga mosligini va umuman yoqilg’i enegetika sektori faoliyati tug’diradigan ekologik zarar havfini tahlil qilib chiqishni talab qiladi. O’tgan asrning 70-yillaridagi energetik inqiroz, 2005-2007 yillardagi uglevodorod yoqilg’isi narxlarining keskin ortib ketishi qazilma yoqilg’ilarni import va eksport qiluvchilarni energiyaning yangi muqobil manbalari xaqida o’ylashga majbur etadi. Yevropa mamlakatlarida o’rnatilgan quyosh fotoelektrik stansiyalarining umumiy quvvati 2002 yili bor

yo’g’i 392 MVt bo’lgan bo’lsa, 2004 yil boshlarida 560 MVt ga yetdi, ya’ni yillik o’sish 43 % ga yaqin bo’ldi. Fotoelektr elementlarini ishlab chiqarish butun dunyoda 2004 yilda 1200 MVt dan 2005 yilda 1727 MVt ga yetdi, ya’ni o’sish 40 % dan oshib ketdi. Yaponiya 2005 yilda 833 MVt (bunda o’sish 38% ), Yevropa 452 MVt quyosh fotoelektr elementlarini ishlab chiqargan (bunda o’sish 44 % ). AQShda ishlab chiqarilgan elementlar 10 % ga oshgan. Energiya ishlab chiqarish dunyoning boshqa joylarida ikki barobarga oshdi va 289 MVt ni tashkil etdi. 2003 yilgi ma’lumotlarga qaraganda, dunyo bo’yicha 2 mln quyosh suv issitish tizimlari ishlamoqda. AQShda quyosh kolektorlarining umumiy maydoni 10 mln.m2 ga, Yaponiyada 8 mln m2 ga yetdi, Isroilda esa mamlakat umumiy issiq suv taminotining 70 % tashkil etadigan 800 mingdan ortiq quyosh qurilmalari ishlab turibdi. 2003 yil boshlarida Yevropa ittifoqi davlatlarida umumiy yuzasi 13,5 mln m2 dan ortiq bo’lgan quyosh kolletorlari o’rnatilgan. Oxirgi yillarda, bunday uskunalarni o’rnatish sur’ati yiliga 1 mln ni tashkil etdi. Shamol energetikasi xam tez suratlarda rivojlanmoqda. Yevropa ittifoqi davlatlari bu soxada peshqadamdir. Shamol energiyasidan foydalanish yillik o’sish darajasi Yevropada 33-34 %. 2004 yilda o’rnatilgan shamol enegiyasi uskunalarining quvvati 28,4 GVt ga yetdi. Oxirgi yillarda biomassadan biogaz ishlab chiqarish yiliga uch barobar, geotermal enegiyadan foydalanish yiliga 10-11 % ga, kichik gidroenergetika yiliga 3,5 % ga oshdi. Bir qator Yevropa davlatlari qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish rejasini elon qilishdi. Masalan, Germaniya 2050 yilgacha mamlakat energetik balansida qayta tiklanuvchi energiya manbalari hissasini 50 % ga yetkazishni rejalashtirmoqda. Uglevodorod xom ashyosining katta zahiralariga ega ekanligiga qaramay, O’zbekiston oldida ham muqobil energiya manbalarini izlash muammosi bor. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini mamlakat energiya balansiga jalb qilish: • Energetika mustaqilligini uzoq kelajakkacha saqlab turishga; • Iqtisodiyotda energiya ta’minotini yaxshilashga; • Qishloq va uzoqda joylashgan tumanlarda energiya taminotini yaxshilashga; • Issiqxona gazlari tashlamalarini qisqartirishga;

• Davlatni barqaror rivojlantirishga yordam berishini Xukumatimiz yaxshi tushunadi. Energetika mustaqilligining uzoq muddatli istiqbollari. Qayta ishlinuvchi energiya manbalari rivojlangan mamlakatlarda uglevodorodli energiya manbalari o’rnini bosuvchigina emas, balki sayyoramiz hududlaridagi aholining ishtimoiy masalalarini hal qilib beruvchi va, shu jumladan, ular ishlatilayotgan joylarda bandlikni taminlovchi omil xisoblanadi. O’zbekiston respublikasining o’ziga xos iqlim sharoitlarida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishning kelajagi judayam porloq. Xavfsiz energiya ta’minoti - bu qazib olinuvchi moddalarga asoslangan energiya resurslarini (yoqilg’ini) asta- sekin qayta tiklanuvchi energiya manbalari bilan almashtirishga qaratilgan ekologik siyosatning asosiy maqsadlaridan biridir. Qayta ishlanuvchi energiya – bu atrof muhit energiya oqimidan olingan energiya manbaidir. Bularga: Quyosh, shamol, suv resurslari, geotermal manb’alar, sanoat va munisipal, qishloq xo’jalik chiqindilaridan olingan biogaz kiradi. Qayta tiklanuvchi energiya salohiyati. Issiqxona gazlari tashlamalarini kamaytirishning muhim yo’nalishlaridan biri noananaviy va organik yoqilg’i ishlatilmaydigan qayta tiklanuvchi energiya manb’alaridan foydalanish bo’lishi mumkin. O’zbekistonning qayta ishlanuvchi energiya manb’alari salohiyati ulkan - 51 mlrd. t.n.e. (neft ekvivalenti) ga teng. Bugungi kundagi mavjud texnologiyalar bundan 179 mln. t.n.e. ni ishlatish imkonini beradi. Bu mamlakat bo’yicha bir yildagi qazib olinadigan yoqilg’ilardan uch barobar ko’pdir (78 - tabl. qarang). Qayta tiklanuvchi energiyalarning texnikaviy salohiyatlaridan to’la fodanilganda, yoqilganida 447, 5 mln. t. SO 2 chiqindisi chiqadigan miqdordagi yoqilg’i o’rnini bosish mumkin bo’lar edi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda texnikaviy va moliyaviy imkoniyatlarning pastligi, shuningdek ananaviy va noananaviy elektr stansiyalarining atrof-muhitga ko’rsatadigan ekologik ta’sirining aniq bir tafsilotlari yo’qligi tufayli Ushbu salohiyatni to’lato’kis amalga oshirish mumkin

emas. Ta’kidlash joizki, texnikaviy salohiyat (rasmga qarang) bog’dorchilik va chorvachilik, sanoat va maishiy chiqindilar biomassasini hisobga olmagan holda baholangan. Dastlabki hulosalar shuni ko’rsatadiki, 1 ga yerga ekilgan paxtadan 2 tonnadan 4 tonnagacha g’o’zapoya olish mumkin, shuncha g’o’zapoya 2 mln, t.n.e. ni tashkil etishi mumkin. Ammo, Ushbu qayta tiklanuvchi energiya manbasini o’zlashtirishning ekologik tomonlari hozircha qarab chiqilmagan. Umuman olganda, O’zbekistonda QTEM katta salohiyatlarining mavjudligi ushbu sektorni muvaffaqiyatli rivojlantirishga xizmat qiladi, bu esa tegishli iqtisodiy qulay muhit yaratilganda ushbu salohiyatning katta qismini o’zlashtirishga imkon beradi. Hozirgi vaqida O’zbekistonda qayta ishlanuvchi energiya manb’alari ichida eng yaxshi o’zlashtirilib borayotgani daryolarning energiya salohiyatidir. Keyingi yillarda quyosh va shamol energiyasidan foydalanish bo’yicha bir qator loyihalar amalga oshirildi, lekin bular asosan ko’rgazma xarakteriga ega bo’ldi. Shu bilan bir vaqitda respublika hozirning o’zida quyidagi qayta tiklanuvchi energetika texnologiyalarini keng qo’llash imkoniyatlariga ega: - quyosh suv issitish panellari; - elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun quyosh fotoelektr tizimlari; - elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun mikrogidroelektr stansiyalari; - elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun shamol generatorlari; - elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish uchun biogaz uskunalari; - quyosh-shamol gibrid (aralash) tizimlari. Kelajakda quyidagi boshqa turdagi texnologiyalarni ham qo’llash imkoniyatlari qarab chiqilishi kerak: - yirik ahlat yoqish qurilmalari va Toshkent va Samarqand kabi yirik shaharlardagi markazlashgan issiqlik ta’minoti tizimlarida maishiy chiqindilardan foydalanish; - quyosh elektr stansiyalaridan foydalanish; - geotermal energiyalardan foydalanish;

Qayta tiklanuvchi energiyaning ba’zi texnologiyalaridan foydalanishda shuni nazarda tutmoq lozimki, ular ko’pincha qo’shimcha energiya manbai sifatida ishlatilishi mumkin, chunki fotoelektr stansiyalari kechasi energiya ishlab chiqarmaydi, shamol geratorlari esa shamol yo’q paytlarda energiya ishlab chiqarmaydi va h.k. Neft-gaz sanoati respublika iqtisodiyotining birlamchi yoqilg’i–energiya reskrslariga bo’lgan talabining 97 % ini ta’minlaydi. Mavjud fikrlarga ko’ra, qazib olish sur’ati hozirgi darajada bo’lsa, zaxiralar bilan ta’minlanganlik suyuq uglevodarodlar bo’yicha 15 yilga, gazsimon uglevodarodlar bo’yicha esa 25 yilga yetadi. Ammo neft-gaz sohasining resurslari bilan ta’minlanganlik bo’yicha real holat boshqacharok tus olishi mumkin. Ishlatilayotgan 90 ta konning ulushiga (ochilgan konlarning umumiy soni196 ta) uglevodorod zahiralarining asosiy qismi tahminan 20 ta konda bo’lgan qoldiq zahiralarning 90 % ga yaqini to’g’ri keladi. Asosiy yirik konlarda qazib olish pasaymoqda yoki shuning arafasida turibdi. Tekshirilgan zahiralarning asosiy qismi mayda va o’rta konlarga to’g’ri keladi va ular qiyin qazib olinuvchi konlar guruhiga mansub. Yoqilg’i – energetika mustaqilligini saqlab qolish uchun energetikani rivojlantirishning ananaviy birlamchi energiya manbalariga asoslangan bir xil qolipdagi yondashuvlaridan chekinish va mamlakat yoqilg’i – energetika balansiga muqobil energiya manbalarini jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur. Quyosh energiyasi O’zbekistonning iqlimi va geografik sharoiti quyosh energiyasidan keng sonoat ko’lamida elektr va issiqlik energiyasi olish imkoniyatini beradi. Quyosh energiyasi – bu qayta tiklanuvchi energiya manbaidir, u amalda ishlatish nuqtai nazaridan kelajagi porloq, qulay va foydalanishda oddiy energiya. O’zbekistonning quyosh energiyasi bo’yicha yalpi salohiyati 50.973 mln. tonna neft ekvivalentiga teng deb aholanadi, bu esa respublika hududidagi hozirgacha tekshirilgan barcha

qayta tiklanuvchi energiya manbalarining 99,7 % iga teng. Uning texnikaviy salohiyati 176,8 mln.tonna.n.e. (QTEM jami texnikaviy salohiyatining 98,6 %). O’zbekiston hududiga har yili tushayotgan quyosh energiyasi o’zining absolyut qiymatiga ko’ra mamlakatning o’rganilgan barcha uglevodorod xom ashyosi zahirasidan ko’pdir. Hozirgi vaqtda quyosh energiyasining bor-yo’g’i 0,6 mln.t.n.e. o’zlashtirilgan xolos (texnikaviy salohiyatning 0,3% i). Respublikada quyoshli vaqt bir yilda shimolda 2000 soatga yetadi va janubiy hududlarda 3000 soatdan oshadi. Sutka davomida quyosh nur sochishi 7-10 soat, yillik jami nurlanish shimolda 4800 MDj /m 2 dan janubda 6500 MDj /m 2 gacha o’zgarib turadi. Bu o’rtachalashtirilgan sonlar respublika bo’yicha quyosh energiyasi salohiyatining o’rtacha qiymatlarini xarakterlaydi, lekin konkret hududdagi quyosh energiyasi uskunasining ishlash sharoiti va texnikaviy imkoniyatlari haqida ma’lumot bermaydi. Shunga qaramay, quyosh energiyasining texnikaviy salohiyati Respublikaning energiyaga bo’lgan yillik talabini to’rt barobar qoplaydi, bu esa salohiyatning qanchalik to’g’ri aniqlanganligi borasidagi bahs va munozaralarni yumshatadi. Quyosh energiyasidan foydalanish uni qo’llash, uning resurslari va oddiyligi nuqtai-nazaridan kelajagi porloq. Quyosh energiyasi qurilmalari turli sohalarda qo’llanilishi mumkin. Bu, ayniqsa, markazlashgan elektr va issiqlik energiyasidan uzoqdagi aholi punkltlarni energiya bilan ta’minlashning qulay yo’lidir. Quyosh energiyasidan amalda foydalanishning eng istiqboli porloq sohalari: elektr energiyasi ishlab chiqarish, quduqlardan ichish va sug’orish uchun suv chiqarish, cho’l hududlarda suvlarni chchuklashtirish, qishloq xo’jaligi maxsulotlarini quritish, issiqxona va uylarni isitish, markazdan uzoqda joylashgan uylarni issiq suv bilan ta’minlash, imoratlarni shamollatish va sovutish, toza va yuqori darajadagi issiqqa chidamli mahsulotlar olish uchun yuqori haroratli pechlarni qurish. Shamol energiyasi va kichik suv oqimlardan foydalanish

Shamol energiyasi. Dunyoda foydaniladigan qayta tiklanuvchi energiya turlaridan biri shamol energiyasidir. O’zbekistonda shamol energiyasining yalpi salohiyati 2,2 mln.t.n.e. deb baholangan. Shamol energiyasining imkoniyatlariga baho berishda uni beqarorligi va past tezligi inobatga olinadi. Shuni ta’kidlash lozimki, shamol tezligi bir-birlaridan ancha uzoqda joylashgan O’zbekiston gidrometeorologiya stansiyalarida 10 metrgacha balandliklarda aniqlangan. Bu stansiyalarning joylashishi meteorologik masalalarning ko’pgina funksialarini bajarish bilan belgilanadi va bunda shamol bu masalalardan biridir. O’zgidromet ma’lumotlaridan zamonaviy shamol generatorlarining ishlashi uchun zarur bo’lgan 80-100 metrgacha balandlikdagi shamol tezligini aniqlashda foydalanish amalda mumkin emas. O’zbekiston hududining geografik holatiga ko’ra, shamol oqimlari mavsumiy xarakterga ega. Tekisliklarda shamolning yillik o’rtacha tezligi 2,0-5,0 m/sek ni tashkil qiladi. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, shamol energiyasining yalpi salohiyati 3179,2 ming t.sh.yo. (tonna shartli yoqilg’i), texnikaviy salohiyati esa 610,5 ming t.sh.yo. ga teng. Shamolning yalpi salohiyati sarhadlarimizda juda ham notekis; yuqori ko’rsatkich – 1322,3 ming t.sh.yo. Qoraqalpog’iston hududi uchun xarakterli bo’lsa, eng past ko’rsatkich – 6,15 ming t.sh.yo. Farg’ona viloyatida qayd etilgan. Respublika bo’yicha shamol oqimining solishtirma quvvati o’rtacha 84,0 Vt/m 2 bo’lib, Andijon viloyatida – 20,0 Vt/m 2 va Navoiy viloyatida – 104,0 Vt/m 2 ni tashkil etadi. O’zbekistondagi o’rtacha shamol tezligi shamol generatorlarini baland tog’ hududlariga va Orol dengiziga yaqin hududlarga o’rnatish imkonini beradi. Aralash (gibrid) qurilmalardan (shamol generatori bilan quyosh fotoelektr stansiyasi) foydalanish ayniqsa o’ziga jalb qiladi. Bunda quyosh nuri va shamol kuchi bir-birini ham sutka davomida (tun-u kun) va ham turli yil fasillarida (yozu qish) to’ldirib, olinadigan energiya tannarhining ma’lum darajada pasayishiga imkon beradi. Shamol energiyasi salohiyatini aniqlashda shamol tezligining o’rtacha sutkalik qiymatini emas, ayniqsa, o’rtacha o’nkunlik yoki oylik o’rtacha tezligi qiymatini

emas, balki shamol generatorlari o’rnatiladigan aniq joyda xar oydagi shamol tezligining o’zgarish dinamikasi va oy davomidagi barqaror bo’lishi haqida ma’lumotlarni to’plash zarur. Shamol energiyasi salohiyatini baholashda Toshkent aviasiya instituti tamonidan yaratilgan, 50-100m va undan baland yerlarda ishlaydigan «Aerostatik shamolquyoshenergiyasi apparati» mutaxassislarni qiziqtirmoqda. chunki 10 metrgacha balandlikda shamol batamom yo’q vaqtda 80 metr va undan yuqori balandlikda shamolning tezligi 5-8 m/sek va undan ko’proq bo’lishi mkmkin. Umuman olganda, Respublika miqiyosida shamol energiyasining salohiyatini aniqlash borasidagi izlanishlar hozirgi zamon talablarini qanoatlantirmaydi. Biomassa energiyasi va ekologik yoqilg’ilarning boshqa turlari Chorvachilik fermalaridagi go’ng va go’ngning suyug’i atrof-muhitni ifloslantiradi. Yangi go’ngning dalalarga solinishi yer osti suvlari va havoning zaharlanishiga, yerning zararli mikroorganizmlar bilan ifloslanishiga olib keladi. Bundan tashqari, go’ng chirishi davomida atmosferaga ko’p miqdorda - 1 tonna quruq go’ng uchun 300 - 400 m 3 hisobida metan gazi ajralib chiqadi. 1 tonna metan gazining atmosferaga chiqarilishi 21 tonna karbonat angidrid chiqarilishiga teng. Qishloq xo’jalik chiqindilari: paxtachilikda-g’o’zapoya, g’allachilikda- somon va poxol, chorva va parandachilikda-organik chiqitlar (go’ng) hisoblanadi. Yiliga aholi jon boshiga yiliga 1,2 m 3 deb qabul qilingan qattiq maishiy chiqindilar (QMCh)ning o’rtacha me’yoriga muvofiq, bir yilda faqatgina aholidan chiqqan chiqindilarning yig’ilish hajmi 10991,5 ming m 3 ni tashkil etmoqda. Aholi yashash punktlaridagi jamoat tashkilotlarini qo’shib hisobga olganda bu ko’rsatkichlar mos ravishda 1,5 m 3 va 13739,4 ming m 3 ni tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasida maishiy va xo’jalik-ishlab chiqarish faoliyati natijasida har yili, me’yoriy hisob- kitoblar asosida, 30 mln m 3 dan ko’proq qattiq maishiy chiqindilar hosil bo’ladi. O’zbekiston uchun biomassalarni ishlatib, energiya ishlab chiqarishdagi asosiy xomashyo - bu chorvachilik va parrandachilik, oziq-ovqat va sanoat chiqindilari,

qattiq maishiy chiqindilar, shahar oqova suvlari va o’simlik qoldiqlari hisoblanadi. Chiqindilardan energiya olishda, asosan chorvachilikdagi og’ilxona go’nglari qiziqroq. Biogaz olish sohasidagi keyingi manba - bu shahar oqava suvlarini tozalash stansiyasi cho’kindilaridagi faol balchiq loylardir. Aerasiya stansiyalarda hosil bo’ladigan faol balchiq loylarning yillik yig’ilish miqdori 1mln. tonnani tashkil etadi. Olingan biogaz aerasiya stansiyalarida issiqlik va elektr energiyasi olish uchun, qayta ishlangan balchiq loylar esa o’g’it sifatida ishlatilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasida biogazning salohiyati uncha katta emas, degan da’volarga qaramasdan, hisob-kitoblar shuni ko’rsatmoqdaki, faqatgina chorvachilik va shahar qattiq maishiy chiqindilaridan foydalanilganda biogazning yalpi salohiyoti yiliga 16 mlrd m 3 ga va texnikaviy hamda iqtisodiy salohiyati yiliga 8,9 mlrd m3 dan ortiq ekan. Issiqlik berish qobiliyatiga ko’ra, texnikaviy salohiyatning ko’rsatilgan qiymati 6,5 mlrd m 3 tabiiy gazga yoki 7,5 mln t.sh.yo. ga to’g’ri keladi. Shuningdek, bu chiqindilarni qayta ishlashning texnikaviy amalga oshirish mumkin bo’lgan hajmining o’zidangina respublika qishloq xo’jaligi 14 mln tonna ekologik toza, yuqori sifatli organik o’g’it olish mumkinligi ahamiyatliroqdir, bu esa 1,4 mln tonna mineral o’g’itga teng. Biogazning yalpi va texnikaviy salohiyatining keltirilgan qiymatlari shahar oqova suvlari cho’kndilarini qayta ishlash, shahardagi o’simlik qoldiqlarini yig’ish va ishlatish, tashlandiq yerlarda energetik maqsadlarda o’simliklar yetishtirishshni tashkil etish va boshqa ko’plab bioenergetikani rivojlantirish omillari hisobiga ancha o’sishi mumkin. Shunday qilib, qattiq maishiy chiqindilar va chorvachilik chiqindilaridan olinadigan biogazning texnikaviy salohiyati respublikaning energiyaga bo’lgan yillik talabining 10% dan ortig’ini tashkil etadi va bu respublikamizda biogaz texnologiyalarining rivojlanish kelajagi porloq ekanligini ko’rsatadi. Qishloq xo’jaligi chiqindilarini biogaz uskunalarida qayta ishlash xo’jaliklarga har qanday maishiy gaz asboblaridan foydalanish va qishloq xo’jalik texnikasi uchun yoqilg’i sifatida ishlatish imkonini beradi.

Geotermal resurslar salohiyati Geotermal resurslar amalda Respublikamizning hamma xududlarida mavjud. Ko’p yillik tadqiqotlar O’zbekiston xududida 8ta gidrotermal resurslar havzalarini aniqlash imkonini berdi. Geotermal resurslarning yalpi salohiyati 244,2 ming t. sh.yo. deb baholangan, texnikaviy salohiyati esa aniqlanmagan. Geotermal suvlarning eng katta salohiyati Farg’ona vodiysiga (Namangan viloyati - 42,6 ming t.sh.yo.) va Buxoro viloyatiga - 81,2 ming t.sh.yo. to’g’ri keladi. O’zbekiston Respublikasida, shuningdek geotermal enegiya manb’alarining quruq tog’ jinsi ko’rinishidagilari (Farg’ona, Amudar’yo geologik botig’i, janubiy Orolbo’yi) ham aniqlangan. Geotermal enegiyasi salohiyatidan foydalanishni (quruq jinslar, granitoidlar harorati) Farg’ona vodiysidagi ChustAdrasmanov bazasida quvvati 40 MVt bo’lgan past haroratda qaynovchi ishchi jismli ko’rgazmali elektr stansiyasidan boshlash tavsiya qilinadi. Vodorod energetikasi Olimlarning nigohi Dunyo okeani suvlaridagi bitmas-tuganmas zahiraga ega bo’lgan vodorodga qaratilmoqda. Shuningdek. bu yonilg’ining afzal tamoni – uni ishlatishning nisbatan ekologik havfsizligi, undan foydalanganda dvigatellar tuzilishini o’zgartirishga hojat yo’qligi, yuqori kaloriyaga egaligi, uzoq muddat saqlash mumkinligi, mavjud transport tarmoqlarida tashish mumkinligi, zaharli emasligi va h.k. Ammo, bugungi kunga qadar yengib o’tish qiyin bo’lgan muammo uni sanoat asosida ishlab chiqarish qimmatga tushishidir. G’arbiy Yevropa, AQSh, Avstraliya, Kanada va Yaponiyadagi 600 dan ortiq firmalar, kompaniyalar, konsernlar, universitet labaratoriyalari va ilmiy-tekshirish jamoat tashkilotlari vodorodni yoqilg’i sifatida arzonlashtirish bo’yicha zo’r berib ishlamoqdalar. Bu muhim masalaning muvaffaqiyatli hal etilishi butun dunyo iqtisodiyotini inqilobiy tarzda o’zgartiradi va atrof-muhitni sog’lomlashtiradi.

2005 yilda vodorod yoqilg’isi elementlarini ishlab chiqarish butun dunyoda 32% ga o’sdi. Bir yilda jami 14,5 ming donaga yaqin element ishlab chiqarildi. Ularning yarmidan ko’p qismi REMga(proton-almashinuvchi) yonilg’i elementlariga to’g’ri keldi. Bu ancha ixcham texnologiya bo’lib, u avtomobillarda jadal sinovdan o’tkazilmoqda. MSFC (eritmali karbonatli) yoqilg’i elementlari kamroq qo’llanilgan. Avtomobillardagi REM texnologiyalari amalda bozorlarni 100% egalladi. O’tgan yilda 30 ga yaqin yoqilg’i quyish stansiyalari qurildi. Bularning ko’pi AQShda, Kaliforniyada qurilgan. 2005 yilda Dunyo bo’yicha bu stansiyalarning umumiy soni 115 taga yetgan. 2006 yilda esa shunday vodorod quyish stansiyalarining 30-50 tasi qurilishi kutilgan edi. Yadro energiyasi Bugungi kunda yadro energiyasini ishlab chiqarish energiya ta’minoti masalalarini hal etishning atmosferaga parnik gazlarining chiqishini qisqartirishni ko’zda tutgan holdagi eng real yechimi sifatida qaralmoqda. Lekin shuni esda tutish kerakki, radioaktiv chiqindilarning zararli ta’siri ming yillar davom etadi, ularni bezarar qilib ko’mish zarur. Bu masalalarga jiddiy e’tibor berilganda, yadro energetikasi qimmatga tushadigan soha bo’lib qolmoqda. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining har bir turining respublika hududi bo’ylab va yil fasllaridagi taqsimoti xaritasini tuzish uchun salohiyat turlari bo’yicha tekshiruv o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Bunday xaritani tuzish har bir hududda energiyaga bo’lgan talabni o’rganish va uni qondirish sxemasini yaratishga imkon beradi. O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasi qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan amalda foydalanish yo’lida aniq ishlar olib bormoqda. Ekologik toza qayta tiklanuvchi energiyalarni keng qo’llash maqsadida O’zbekiston Republikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasi huzurida ihtisoslashgan mahsus «Eko-energiya» Ilmiy-tadbiqiy Markazi faoliyat olib

bormoqda. U davlat unitar korxonasi bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senati Kengashining 2005 yil 23 avgustdagi 59-1sonli majlis qarori va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi qishloq va suv xo’jaligi masalalari, qishloq xo’jalik mahsulotlari va iste’mol tovarlarini qayta ishlash bo’yicha Axborot-tahliliy departamentining 2005 yil 21 avgustagi 03/2128 sonli ruhsati bilan, 2005 yil 21 oktyabirda 81-sonli buyruq asosida tuzilgan. Markazning asosiy vazifalari: • elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish bilan bog’liq atrof muxitning ifloslanishini oldini olish masalalarini o’rganish, shu sohadagi boshqaruv, me’yoriy va qonunchilik xujjatlarini tayorlash; • atrof-muhit muhofazasi va qazib olinadigan yoqilg’i resurslarini iqtisod qilish maqsadida qayta tiklanuvchi energiya manb’alarini ishlatish va amalga tadbiq etish; • ekologik toza qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng miqiyosda ishlatish. Markaz xodimlari tamonidan past potensialli quyosh uskunalari (passiv quyosh cuv issitish) energetik hisob-kitob qilindi va uni O’zbekiston xududiga moslashtirish yechimlari topildi; Respublikaning turli mintaqalari uchun quyosh radiasiyasining umumiy yig’indisi va quyoshli kun davomiyligi jadvallari tuzildi; passiv quyosh issitish tizimining iqtisodiy va ekologik samaradorligini hisob-kitob qilish metodikasi ishlab chiqildi; obyektlarni energiya bilan ta’minlashning kelajagi va hozirgi holati tahlil qilindi. Bioenergetika hozirgi holati va istiqbollari 1973 yildagi energetik tanqislik va 1986 yildagi Chernobildagi elektrostansiyada yuz bergan katastrofa butun dunyo davlatlarini energiya ishlab chiqarish siyosatini qayta ko’rib chiqishga majbur etdi. Bu esa o’z navbatida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan kengroq foydalanish imkoniyatini yaratdi. Natijada noananaviy energiya manbalaridan kengroq foydalanib, atomli

obyektlarni, ya’ni ekologik jihatdan o’ta xavfli bo’lgan turli xil inshoatlar qurilishini qisqartirish borasida dunyo hamjamiyatlari tomonidan ko’plash kelishuvlar amalga oshirildi. Tradision energetik texnologiya maxsulidan foydalanish qulay bo’lganligi bilan ekologik jihatdan bir qancha muammolarni jumladan, atrof muhitning issiqlik, kimyoviy va radiaktiv ifloslanishi kabi katastrofik holatlarni vujudga keltirishi mumkin. Shu boisdan ananaviy energetik zahiralardan oqilona foydalanish va noananaviy energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengroq tadqiq etish hamda amaliyotga joriy etish dunyo olimlari oldiga yechilishi lozim bo’lgan dolzarb vazifalardan biri deb qo’yildi. Yer sharidagi barcha energiya zahiralari oxir oqibat quyosh faoliyati maxsulotlari bilan bog’liqdir. Amalda barcha noananaviy energetikalar quyosh energiyasidan to’g’ridan-to’g’ri yoki aylanma yo’llar orqali foydalanishga asoslanadi. To’g’ridan-to’g’ri foydalanish usuli – quyosh nurlarini elektr yoki issiqlik energiyasiga aylantirishga asoslaniladi. Aylanma yo’llar orqali foydalanish usuli – quyosh nurlarining geosfera bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladigan kinetik yoki potensial energiyasiga asoslanadi. Asosiy energetik potensiallar - shamol energiyasi, daryolar energiyasi, dengiz chayqalishi va to’lqinlar energiyasi hamda biomassalar energiyasi bilan xarakterlanadi. Ko’plab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda noananaviy energiya manbalaridan foydalanish bo’yicha davlat dasturlari ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy etilgan. Samarali qayta tiklanadigan manbalardan biri – biomassa hisoblanadi. Biomassa zahiralari turli xil ko’rinishlarda barcha regionlarda mavjud bo’lib, ularning har biridan qayta ishlash orqali energiya yoki yoqilg’i olish imkoniyatlari mavjuddir. Sanoati rivojlangan malakatlarning umumiy energiyaga bo’lgan talabini biomassa hisobiga bor-yo’g’i 6-10% ni qoplash mumkin. Yer sharida fotosintez natijasida 120 mlrd. tonna quruq organik maxsulotlar vujudga keladi, ularning energetik ekvivalenti 400 mlrd. tonna neftdan ko’proqdir. Biomassadan

foydalanish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: to’g’ridanto’g’ri qizdirish, gazifikasiya, motor yoqilg’isi sifatida etil spirti ishlab chiqarish, maishiy xizmat va qishloq xo’jaligi qoldiqlaridan biogaz ishlab chiqarish. Biomassadan energiya olishda Portugaliya, Fransiya, Germaniya, Daniya, Italiya va Ispaniya davlatlari samarli foydalanishmoqda. 1986 yilda biomassa va qoldiqlardan foydalanib, energiya olish bo’yicha loyihalarga YeI 70.6 mln.ekv. miqdorida mablag’ ajratgan bo’lsa, bu kabi tdqiqotlar uchun AQSh 1992 yilda 12 mln. dol. Miqdorida mablag’ ajratganligi ham bu boradagi ishlar qanchalik ahamiyatli ekanligini ko’rsatadi. Biomassa zahiralari 2000 yilda Yevropa miqyosida yog’och yoqilg’isi -75, yog’och qoldiqlari –70, qishloq xo’jalik qoldiqlari –250, shahar chiqindilari – 75 mln. tonnani tashkil etgan. Go’ngni anaerob bijg’itish orqali biogazga aylantirish jarayoni mustahkam yopiladigan maxsus idishlar – biogaz usqurmalarida olib boriladi. Bu texnologik jarayon quyidagicha olib boriladi. Hayvonlar saqlanadigan molxonalardan (suratda 1) go’ng to’planadigan idishga yuboriladi (2), keyin nasos (3) yordamida uni metantenk (4) (go’ngni anaerob bijg’ishi uchun maxsus qurilma) ga yuboriladi. Bijg’ish jarayonida hosil bo’lgan biogaz, gazgolder (5)ga kelib tushadi.va undan keyin iste’molchiga tarqatiladi. Suyuq go’ngni isitish uchun va issiqlikni bir xil ushlab turish uchun metanotenk ichida issiqlik almashtirib turuvchi g’ovurlar o’rnatilgan, ular orqali qozonxonadan (7) kelgan issiq suv aylanadi. Bijib bo’lgan go’ng go’ng saqlanadigan (8) chuqurlikka tushiriladi.

1-rasm. Biogaz ishlab chiqarish texnologiyasi 1-molxona; 2-go’ng to’planadigan joy; 3-nasos; 4-metantenk; 5-gazgolder; 6issiqlik almashtiruvchi; 7-qozon; 8-go’ng saqlanadigan jy; 9-aerotenk. Metantenkda jarayon uchun zarur bo’lgan barcha sharoit tashkil etiladi. (harorat, organik moddalar miqdori, rN va boshqalar.) Metantenk termoizolyasiya qilingan bo’lib, bijg’ish jarayoni meyorida ketishi uchun kerak bo’lgan harorat doimiy ravishda ushlab turiladi. Unda shuningdek go’ngni haydab turish uchun mo’ljallangan usqurma o’rnatilgan. Metantenkka go’ng bir me’yorda, bijish jarayoni bir xil ketadigan xolatda kiritib turiladi.

2-rasm. Biogaz olish qurilmasi (bioreaktor) Bijg’ish davrida go’ngda mikroorganizmlar rivojlanadi va birin-ketin organik moddalarni kislotalargacha parchalab beradi. Hosil bo’lgan kislotalar metan hosil qiluvchi va sintrof mikroorganizmlar ta’sirida gazsimon maxsulotlar – metan va karbonat angidridiga aylanadi. Go’ngni anaerob bijish jarayonida organik moddalarni parchalanish darajasi 25% dan 45% gacha yetadi. Organik moddalarni parchalanishi (fegradasiyasi) ko’p bosqichli jarayon sifatida amalga oshirilib, bunda uglerod bog’lari har-xil mikroorganizmlar ta’sirida birin-ketin uziladilar. Eng zamonaviy tushunchalar bo’yicha organik moddalarni biogazga aylanishi to’rt bosqichda amalga oshadi: • birinchi, murakkab biopolimer molekulalarni (oqsil, lipid, polisaxarid va x.k.) kichikroq monomerlarga (aminokislota, karbon suvlar, yog’ kislotalari va x.k.) aylanishi; • ikkinchi , hosil bo’lgan monomerlarni yanada oddiyroq moddalarga; tuban kislotalar va spirtlarga bijg’ish (fermentasiya) asosida) aylanishi, (Bunda vodorod va karbonat angidrid ham paydo bo’ladi.); • uchinchi , asetogen bosqich- bu bosqichda metandan oldingi moddalar (asetat, vodorod, karbonat angidrid) paydo bo’ladi;

• to’rtinchi , metanogen bosqich- oxirgi mahsulot, organik moddalarni metanga aylanishiga olib keladi. Metonogenlarni substrat spesifekligi, ularni oldingi bosqichda ishtirok etgan bakteriyalar bilan trofik aloqasiz rivojlanishiga yo’l qo’ymaydi. O’z navbatida metan xosil qiladigan bakteriyalar birlamchi anaeroblar sintez qilgan moddalarni ishlatish orqali shu bakteriyalar bajarayotgan reaksiyalar imkoniyatlari va ularni tezligini aniqlab beradi. Metan xosil bo’lishda boshqarish funksiyasini bajarayotgan markaziy metabolit bo’lib, vodorod xizmat qiladi. Tizimda vodorodni parsial bosimini past xolatda ushlab turish xisobidan uni turlar orasidan birlamchi anaeroblar metobolizmi bevosita metanni old mahsulotlari xosil bo’lishigacha qarab o’zgartirish imkoniyatini yaratadi. Agar tizimdan vodorod chiqarib tashlanmasa, qaytarilgan maxsulotlar uchuvchan yog’ kislotalari va spirtlar xosil bo’ladi. Bu birikmalarni metobolizmi xayot faoliyati hosil bo’lgan vodorodni metan bakteriyalar bilan bog’lashga bag’ishlangan sintrof bakteriyalar tomonidan amalga oshiriladi. 1-jadval. Biogazning fizik xususiyatlari Ko’rsatkichlar Komponentlar 60% metan va 40% SO 2 aralashmasi.SH 4 CO 2 H 2 H 2 S Xajm qismi % 55- 70 27- 44 1 3 100 Yonish issiqlik xajmi mdj/m 3 35,5 ---- 10,8 22,8 21,5 Yonish xarorati 0 C 650- 750 ---- 585 ---- 650-750 Zichligi, gr/l; me’yoriy chegara 0,72 102 1,98 408 0,09 31 1,54 349 1,20 3,20 Yonilg’i turi Biogaz (m da)

(yonish issiqligi) SH 4 saqlovchi (%) 56 62 70 Biogaz 56% SH 4 (20.0 MDj/m 3 1,0 0,91 0,80 0,6 0 0,44 0,47 0,56 5,6 Tabiy gaz (33,5 MDj/m 3 ) 1,68 1,52 1,34 1,0 0 0,73 0,79 0,93 9,3 qozon xona yoqilg’isi (42,3 MDj/kg) 2,12 1,91 1,69 1,2 6 0,78 1,00 1,17 11,7 2-jadval. Har xil yonil g’ ilarni yonish issi q ligini nisbati 3 Yonishni hajmiy issiqligi, yonish xarorati, yonish chegarasi asosan SH 4 miqdori bilan belgilanadi chunki H 2 va H 2 S juda ham kam bo’lgan miqdori bu ko’rsatkichga tasir etish darajasida emas. Biogaz yoqilg’i sifatida muvaffaqiyat bilan ishlatilib kelinmoqda uni isitish usqurmalarida, suv isitadigan qozon xonalarida, gaz plitalarida, sovutgich usqurmalarida (absorbsion tipdagi), infra qizil nurlatgichlarda avtomobil va traktor xarakatlantirgaichlarida va xokazolarda ishlatish mumkin. Karbyuratorli xarakatga keltiruvchilar osongina gazga o’tkazilishi mumkin, buning uchun karbyuratorli aralashtirgichga almashtirish kifoya. Biogazdan elektr energiyasi olinganda faqatina uni 30% elektr energiyaga aylanadi xolos, 70% chiqindi issiqlikdir. Undan suv isitish, xayvonlarni saqlash (molxonalarni isitish), icsiqxonalar yoki ularni isitish, quritgich xonalari yokiTabiiy gaz 1 m 3 da Propan 1 kg da Qozon xona yoqilgisi 1 kg da Dizel yoqilgisi 1 l da Elektr toki ( ) kVT.ch

usqurmalarida xavoni isitish, mikroklimitni boshqarish va boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin. Qishloq xo’jalik xayvonlaridan va parandalaridan chiqadigan go’ng hamda ulardan olinishi mumkin bo’lgan biogaz miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan. 3-jadval. Go’ngdan biogaz chiqish ko’rsatkichlari Ko’rsatkich Chorva mollari Parandalar Bir boshga bir sutkada chiqadigan go’ng miqdori, kg 55,0 0,2 Bir boshdan bir sutkada chiqadigan biogaz miqdori, m 3 1,62 0,02 Bir tonna quruq go’ngdan chiqadigan biogaz xajmi, m 3 300 600 Bundan tashqari, go’ngni bijg’itish uni dezodarasiya qiladi (zararsizlantiradi), gelmentlarini, hamda yovvoyi o’simliklar urug’larini yo’qotadi, o’g’itsimon moddalarni yengil so’riladigan shaklga (mineral shaklga) o’tkazadi. O’simliklar uchun oziqaviy moddalar miqdori azot, fosfor, kaliy butunlay yo’qolmaydi. Biogaz usqurmasidan chiqqan go’ngdi kimyoviy tarkibi quyidagi jadvalda bayon etilgan. 4-jadval. Go’ng kimyoviy tarkibining bijg’ish jarayoni vaqtiga qarab o’zgarishi (%) Bijg’ish davri sutka Azot R2O5 K 2 O S : Numumiy Umumiy N Ammoniylik N - NH 4 0 (nazorat) 0,32 0,13 0,11 0,24 12,2 5 0,31 0,13 0,11 0,24 11,9

10 0,31 0,16 0,11 0,24 10,5 15 0,31 0,16 0,11 0,24 9,6 Go’ngni anaerob bijg’itishda uni tarkibidagi kaliy va fosfor butunlay o’zgarmaydi. Azot moddalari go’nga ishlov berishni boshqa usullari ishlatilganda 30% yo’qotilsa, anaerob bijg’ishda 5% yo’qoladi. shuni ham eslab qolish lozimki, yangi go’ngni azot organik shaklda bo’lsa, anaerob bijg’ish oqibatida u o’simlik uchun qulay bo’lgan ammoniy shakliga o’tadi. Go’ngni anaerob bijg’itish atrof muxitni muhofazasi uchun qanchalik foydali ekanligini iqtisodiy hisob kitob qilish ancha mushkul vazifa. Bu yo’l bilan ishlov berilgan go’ng, biologik mo’tadil xolatda bo’lib, xashorotlarni o’ziga tortmaydi. Anaerob bijg’ishdan keyin go’ngdagi qo’lansa hid beradigan moddalar yo’qoladi. 5-jadval. Bijg’itilgan go’ng tarkibida kuchli xid beradigan moddalar miqdori Birikmalar Tabiiy go’ng, % Bijg’itilgan go’ng, % Fenol 100 4 Krezol «P» 100 10 Skatol 100 79 Moy kislota 100 3 Anaerob ishlov berishda pole viruslar miqdori 98,5% ga kamayadi, indeks E. koli 10 8 dan 10 5 -10 4 gacha, parazitlarni urug’i 90-100 % yo’qoladi Tabiiy resurslardan foydalanganda qo’yilmdigan ekologik talablar xo’jalik hisob kitobi sharoitida, «ulardan foydalanilganda o’rniga qo’yish» degan iboralar qonuniy jujjatlar asosida ishga tushganda alohida ahamiyat kasb etadi. Energiyaning baxosi ko’tarilib ketayotgan bu davrda ayniqsa anaerob biologik jarayondan foydalanish katta iqtisodiy foyda keltiradi. Go’ngni anaerob sharoitida tozalash nafaqat energiya manbai sifatida, balki qo’shimcha energiya manbai sifatida qaralmog’i lozim.

Adabiyotlar : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish

Boshqa noan’anaviy energiya manbalari

Tabiiy resurslar

Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish

Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari