Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari - Экология - Рефераты

Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

855 KB

Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari Reja: 1. Resurslardan foydalanishni tashkil qilish va rejalashtirish. 2. R е surslardan foydalanishni tashkil qilishning umum ilmiy tamoyillari 3. Tabiatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilish, bashoratni turlanishi

Resurslardan foydalanishni tashkil qilish va rejalashtirish. Tabiiy resurslar – insonlarning yashash vositalari bo’lib, ular inson mehnati bilan yaratilmagan, aksincha unga bog’liq bo’lmagan holda obyektiv ravishda mavjuddir. Tabiiy resurslarning bir necha (klassifikatsiyasi) sinflanishi mavjud. Ularni sinflarga ajratib o’rganilishi - tabiiy resurslardan oqilonafoydalanish va himoya qilish muammolarini to’g’ri hal е tish, imkonini beradi. I. Tabiiy sinflanish - tabiiy resurslarning biosferaning komponenti е kanligiga asoslangan. Tabiiy resurslarni quyid а gi asosiy guruhlarga (geologik va mineral) ajratiladi: 1.Iqlimiy, 2.Suv, 3.Tuproq, 4.Faunisstik, (fauna, zoogeografik rayonlashish) 5.O’simlik, 6.Atom, 7.Sayyoralar, 8.Kosmik Ushbu barcha resurslar 2 turga bo’linadi: real va potensial. Bevosita ishlab chiq а rish j а r а yonida ishtirok е tuvchi resurslar - real tabiiy resurslar deb ataladi. Ularga foydalanilayotgan yerlar, o’simliklar, neft, ko’mir, е lektr е nergiyasi, va h.k. misol bo’la oladi. Ma’lum sabablarga ko’ra ishlab chiq а rishda ishtirok е tmayotgan lekin keyinchalik ishlab chiq а rishga jalb е tiladigan resurslar-potensial tabiiy resurslar deb ataladi. Demak, potensial resurslar ham ma’lum vaqt o’tishi bilan, ishab chiq а rish texnik darajasini oshishi bilan real resurslarga aylanadilar. II. Tabiiy resurslarni tugallanish darajasi bo’yicha sinflanishi.Insonlarni tabiiy resurslarga ko’rsatayotgan ta’siriga binoan ular tugallanadigan va tugallanmaydigan turlarga ajratiladi. Ular е sa o’z navbatida qayta tiklanmaydigan (yer osti foydali qazilmalarni) ya’ni ulardan foydalanish natijasida; nisbatan qayta tiklanadigan (tuproq, o’rm о n) ya’ni qayta tiklash uchun uzoq vaqt muddati zarur;

qayta tiklanadigan (o’simlik vahayvonot turlari, bazi bir mineral resurslar - masalan dengiz va ko’llarda yig’ilib qoladigan tuzlar) turlariga bo’linadi. Bundan tashqari barcha resurslar yana quyid а gi 2 guruhga ajratiladi: 1) almashtirilish mumkin – ya’ni tejamli foydalanish maqsadida ba’zi bir resurslarni boshqalari bilan almashtirilishi mumkin. Masalan, mineral yoqilg’i resurslari - atom va quyosh еnergiyasidan foydalanish; 2) almashtirilishi mumkin bo’lmagan -masalan atmosfera havosi (chunki uning tarkibida ma’lum belgilangan miqdоrda kislorod, azot, uglerod oksidi va boshqalar bordir), ichimlik suvi, genetik resurslar (tirik organizmlar turlari). Ochiq dengiz resurslari, atmosfera havosi, Antarktida, kosmik bo’shliq barcha davlat va xalqlar uchun umumiydir.Resurslarni sinflargi ajratish albatta shartlidir, chunki har bir resurs boshqasi bilan uzviy bog’langandir va boshqa bazi birlarini hosil bo’lishida ishtirok еtadilar. Lekin ularni sinflarga ajratib o’rganish, ularni tabiatini, ulardan tejamli foydalanish vahimoya qilishni, qayta tiklashni tashkil qilish imkonlarini beradi. Agar resurs tugallanmaydigan turga mansub bo’lsa, demak undan cheksiz miqd о rda foydalanish mumkin degani е masdir. Balki ulardan foydalanish j а r а yonida yana biz ularni ifloslantiramiz va natijada uning sifat ko’rsatkichlari ham yomonlashadi. Masalan, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan havo hamma yerga tarqalishi natijasida global ifloslanish xavfi tug’iladi; sanoat о q о v а suvlari, dalalardagi yuvuvchi suvlar, suv xavzalariga juda ko’p miqd о rda kimyoviy zahar moddalarni olib keladilar. 3) tabiiy resurslarni iqtisodiy sinflanishi - resurslardan foydalanishning yo’nalishlariga asoslangandir. Tabiiy resurslarni asosiy ishlab chiq а rish sohasida foydalaniladigan va ishlab chiq а rish sohasida foydalanmaydigan turlarga ajratadilar.

T а biiy r е sursl а r rasm Tabiiy resurslarning iqtisodiy siniflanishi Ma’lum sinfga mansub bo’lg а n tabiiy resurslarning ko’pchilik qismi bir vaqtda bir nechta iqtisodiy sinflarga mansub bo’la olishlari mumkin. Tabiatdan oqilona foydalanish asoslari Tabiiy resurslardan oqilonafoydalanish asoslari - resurslarning aylanma harakatini ilmiy jihatdan tashkil qilishdan iboratdir.Jamiyatning resurslarga bo’lg а n talablarini va aholini sonini oshib borishini hisobiga olgan holda kengaytirilgan ishlab chiq а rishni tashkil qilish zarurdir. Demak, resurslarni sarflash е mas, balki qaytadan aylanma harakatini tashkil е tish kerakdir. Shu vaqtga qadar inson tabiiy resurslardan tugallanmaydigan manba sifatida foydalanib kelgan. Lekin qayta tiklanmaydigan resurslr (ruda, neft, gaz, ko’mir) tugay boshlayapti va insoniyat oldida xom ashyo va е nergetik resurslar etishmovchiligi muammosi paydo bo’la boshladi. Hozirgi kunda insoniyat oldida quyid а gi muammolar mavjuddir: 1) xom-ashyo yetishmasligi muammosi; 2) е nergiya bilan ta’minlash muammosi; 3) о ziq-ovqat muammosi.

Yuqori muammolarni hammasi birgalikda е kologik inqirozni vujudga keltiradi. Е ndi ushbu inqirozdan chiqishi yo’llari bormikan? - degan savolni ko’rib chiqamiz. Jahonda XX asrda davrda butun insoniyat jamiyati paydo bo’lg а n davrdan beri qancha xom-ashyodan foydalanilgan, bo’lsa shuncha miqd о rda xom-ashyo ishlatildi. Yiliga 100 mlrd.tonnagacha tog’ jinslari qayta ishlanadi. Inson o’z faoliyati davomida mavjud bo’lg а n 88 е lementning 85 tasidan foydalanadi. Е ng boy ruda konlari tez ishlatilishi hisobiga kamayib borayapti.Insoniyatning zaxiralaridagi metallar bilan ta’minlanish miqd о ri quyid а gi yillarga etadi. O’zbekiston Respublikasi kelajakda tog’-kon sanoatini rivojlantirish uchun mustahkam xomashyo bazasiga е gadir. Uning hududida 50 ta kon bo’lib unda 94 tur mineral xom ashyo bordir. Hozirgi kunda 33 ta konda nodir metallar va 32 ta konda rangli metallar qazib olinmoqda. 27 ta oltin va kumush konlardan 19 tasi ishlab turibdi, undan 7 tasida faqat oltin qazib olinmoqda. O’rta Osiyodagi е ng yirik Olmaliq tog’-kon kombinatini mismolibdenli va qalay-ruxli konlar ta’minlab turibdi. Ushbu konlar rudalari tarkibida misdan tashqari oltin, kumush, molibden, selen va boshqa е lementlar ham bor. Respublikamizda yana 7 ta volfram konlari, 2 ta qo’rg’oshin konlari bor, fosforit zaxiralari е sa, 100 mln.tonna fosfor angidridi hisobiga ta’minlangandir. Lekin mavjud mineral xom ashyodan yetarlidarajada ratsional, tejamli foydalanilayotgani yo’q. Ularni qazib olish va foydalanish j а r а yonlarida ko’pgina qismi bekorga yo’qotilyapti. Yiliga respublikamizda 100 mln tonna turli xil chiqindilar hosil bo’ladi, va ularning yarmdan ko’pi zaharli moddalardan tashkil topgandir. Ularning ma’lum qismi ikkil а mchi xom ashyo sifatida xalq xo’jaligida foydalanilayapti, lekin asosiy qismi е sa, (umumiy miqd о ri 2 mlrd.tonna) ishlatilmaydi va bir yerga to’planib qo’yiladi.Chiqindilarning ko’p qismi (1,3 mlrd.tonna) tog’-kon va qayta ishlovchi korxonalarda hosil bo’ladi. Qora va rangli metallarni qayta ishlash j а r а yonida 350 ming tonna shlak hosil bo’ladi. Shunday qilib, kam takomillashgan texnologiya bilan tog’ jinslarini qayta ishlash j а r а yonida

juda ko’p miqd о rda chiqindilar hosil bo’ladi. Chiqindilar ko’p yer maydonini е gallaydi, ular nafaqat yerlarni band qil а di, balki yerning unumdorligini ham yomonlashtiradi. Respublikamizda zaharli q а ttiq chiqindilarni zararsizlantirish, ulardan foydalanishni tashkil qilish kabi ishlar hali yaxshi yo’lga qo’yilgan е mas. Е ndi hozirgi kunda mineral xom ashyo inqirozidan chiqish yo’llari bilan tanishib chiqamiz: 1) foydali qazilmalarning yangi konlarini izlab topish. Masalan, okean tubida juda boy konlar mavjud bo’lib, kelajakda ulardan samarali foydalanish usullarini ishlab chiqish zarur. 2) ikkil а mchi xom ashyodan foydalanishni tashkil qilish. Mavjud texnologik j а r а yonlarni takomillashtirish asosiy rol o’ynaydi. Masalan, hozir rivojlangan ko’pgina mamlakatlarda 30-40% mis ikkilamchi xom ashyoni qayta ishlash hisobiga ajratib olinayapti. Yana biometallurgiyani rivojlantirish hisobiga qoldiq tog’ jinslari tarkibidan arzon yo’l bilan bir qancha metallarni ajratib olish mumkin. Ushbu usul tarkibida turli bakteriyalar uchun zarur bo’lg а n moddalari bor bo’lg а n suyuqlik bilan rudani yuvishga asoslangandir. Bakteriyalar minerallarni parchalab kerakli metallni е ritmaga o’tkazadi va u keyin ajratib olinadi. Bu usul bilan Cu, Zn, Ni, Mo, Al va xatto oltinni ham ajratib olish mumkin. 3)metallarni plastmassalar bilan almashtirish hisobiga ularni tejash. Masalan, 1 tonna plastmassa, 3 tonna bronza, qalay va boshqa rangli metallarni almashtiradi. Energetik resurslar Oxirgi yillarda insoniyat jamiyati е nergiyaga bo’lg а nehtiyojlarini keskin ortib borishi tufayli е nergiya inqiroziga duch kelmoqda. Е nergiya inqirozi kelib chiqishining asosiy sabablaridan biri neft va gazdan beayov foydalanilayotganligidir. XX asrning boshida D.I.Mendeleev – “Neftni yoqish, pulni yoqish demakdir” - deb о gohlantirgan е di. Neft kimyo sanoatining е ng asosiy xom ashyosibo’lib, uning miqd о ri cheklangandir. Uzoq vaqt davomida yaqin sharq mamlakatlarida katta neft konlarini topilganligi arzon ishchi kuchining borligi tufayli undan arzon

xom ashyo sifatida foydalanib kelindi. Е nergiyaning arzonligi tufayli neftdan foydalanish sur’ati juda keskin ortib bordi. Chorak asr davomida е nergiyaga bo’lg а n ehtiyoj 3 barobar ortdi. Haro’n yilda е nergiyadan foydalanish 2 barobar ortib bordi. Hozirgi kunda е nergiyaga bo’lg а n ehtiyojni ortib borishi quyid а gi jadvallarda keltirilgan. Respublikamizda juda ko’p yoq’ilg’i- е nergetika zaxiralari mavjuddir. Masalan Ko’kdumoloq gaz - kontsentrat zaxiralarida -143,7 mlrd m3-gaz; 54,2 mln.t - neft; 67,4 mln.t.- kondensat bor bo’lib, uni ishga tushirsak chetdan keltirayotgan neftni miqd о rini 3-4 barobar kamaytirish imkonini beradi. jadval O’zbekiston Respublikasi yoqilg’i turlari bo’yicha salohiyati yoqilg’i turlаri/yillar 1970 1990 2000 2005 2015 ko’mir 34,5 30,5 26,4 20 19 neft 23,8 40,1 37,8 35,0 22 gaz 8,9 19,7 20,9 22,6 20 torf, o’tin 6,3 3,7 2,8 2,3 2 yadro еnergiya — 0,5 8,2 12-15 20-30 boshqa tur yoqilg’ilar 6,5 5,6 4,1 3-4 3-5 jadval Yer yuzidagi organik yoqilg’i resurslari 109 T.SH.T. birligida Yoqilg’i turlаri Ishlаtilаyotgаnlаri Ishlаtilmаyotgаnlаri ko’mir 550-700 6000-10000 neft 85-105 350-500 slanetslardagi neft — 400-750 gaz 55-76 250-380 Respublikamiz zaxiralaridagi uglevodorodli xom ashyoning umumiy miqdоri quyidаgichadir. - gazbo’yicha -1828 mlrd.m3 - kondensatbo’yicha - 136 mln.t. - neftbo’yicha - 103 mln.t. Shuningdek, Respublikamiz hududida zaxiralaridagi ko’mirning miqdоri 3499 mln.tonnabo’lgаn 20 kon aniqlangan. Asosiy sanoat zaxiralari Angren, Sharg’un va Boysun konlarida joylashgan.

Ekologik muhandis, energiya muvozanatini amalga oshirishi, energiyaning turli shakllarini tushunishi va energiyani bir shakldan boshqa shaklga aylantirishni bilishimuhim ahamiyatga ega. Energiya qiymati ko’tarilishda davom etgani vadunyodagi tiklanmaydigan manbalar ta’minoti kamayishda davom etganisababli, muhandislar samarali va barqaror jarayonlar va tizimlarini loyihalashtirish uchun chaqiriladi. Yoqilg’i moyi va energiyaning boshqa tiklanmaydigan manbaalari, masalan, atom dunyoning eng yirik energiya manbasi bo’lib xizmat qilgan va xizmat qilmoqda. Amerika Qo’shma Shtatlari Energetika vazirligi ma’lumotlariga ko’ra, barcha AQSh energiya iste’molining taxminan 84%i neftni, tabiiy gaz va ko’mirni yoqishga to’g’ri keladi, shundan 37%i neftdan kelgan. Ko’mir, neft, torf, yog’och, tabiiy gaz va benzin yoqilishi faqatgina issiqxona gazlarini to’lashga hissa qo’shmasdan, shuningdek, cheklangan ta’minotga ega, shuning uchun foydalanish samaradorligi ham muammo tug’diradi. Ko’p hollarda zavodga kiritilgan energiyaning, faqatgina 30-40%i, foydali energiyaga aylantiriladi. Dunyodagi neft va gaz zamonaviy zaxira-ishlab chiqarish stavkalari asosida, keyingi 50 yil ichida neft va gaz konlari tugaydi deb taxmin qilmoqda. Dunyodagi energetika resurslarini boshqarishdagi tub o’zgarishlar, yangi neft va gaz konlarining topilmalarisiz ko’mir va atom energiyasi 2050 yilga qadar asosiy energiya manbai bo’lishi mumkin. Shuning uchun, muqobil va barqaror energiya manbalarini aniqlash rivojlantirish va dunyo bo’ylab foydalanish imperativdir. Qayta tiklanadigan manbalar-gidroenergetika, o’simliklardan biomassa, to’lqinlardan va oqimlardan olinadigan, quyosh, geotermal, shamol, okean energiyalaridan foydalaniladi. Ularning individual hissasini yoqilg’i moyining ishlatilishi va yetishmasligini qoplash uchun, sezilarli darajada oshirish kerak bo’ladi Uran tiklanmaydigan bo’lsa-da, yadroviy (atom) foydalanish ortishi kutilmoqda, shuningdek, u atmosferaga karbonat angidrid chiqarmaydi. Shunga

qaramasdan, atom energiyasidan foydalanish borasidabir necha muammolar yuzaga keladi.Masters (1998) ma’lumotlariga ko’ra, atom stansiyalarida moddiy cheklovlar bo’lib,ular an’anaviy ko’mir yoquvchi stansiyalardan ko’ra pastroq haroratda faoliyat ko’rsatishga majbur qiladi, taxminan 33% mahsuldorlik (samaradorlik) natijasini beradi. Xavfli chiqindilarni utilizatsiya qilish va terrorchilarning atom materiallarini o’g’irlash salohiyati ustidan ko’p tashvish mavjud. Oldin, bizning tabiiy resurslar kelajak avlodlar uchun tashvish yoki atrofmuhitga zararli ta’sirlarsiz eng tejamkor manbalarini rivojlantirish orqali ekspluatatsiya qilingan. Bu xildagi mentalitet energiya resurslarida ham qo’llangan. Shunday qilib, kelajak energiya ta’minotini, rivojlantirish, transport va takomillashtirish uchun ko’proq mablag’ kerak bo’ladi. Siyosat muhim rol o’ynashda davom etadi va shuning uchun hukumatlar energiya ishlab chiqarish va energiyadan foydalanishni boshqarish zarurligini tushunishi kerak. Bugungi kunda ham masalan, AQShda barcha energiya iste’moli 28%itashishni yolg’iz qo’llab- quvvatlaydi vatashish uchun shu energiyaning 95%i neftga asoslangan yonilg’ini yoqishda olinadi. Ushbu asosiy manba – neftga bog’liqli kenergiyani boshqarish qobiliyatini chegaralaydi. Ikkinchi darajali resurslarni qayta ishlash, masalan, elektr va vodorod (ikkisi ham toza energiya), buasosiyturli resurslarni ishlab chiqarilgandan keyin himoyalangan bo’lishi (saqlab qolinishi) mumkin.Masalan, ko’mir, atom va asosiysi yuqorida ta’kidlangan resurslarga bo’lgan ehtiyojning o’rnini to’ldirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ekologik muhandislarning vazifasi bir nechta katta elektr stansiyalarining imkoniyatlarini hisobga olib, yonilg’i moyi yonishidan chiqayotgan ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirishni ishlab chiqishdir,bu millionlab transport vositalari yoqilg’i moylarini yoqishdan ko’ra samaralidir. Dunyodagi asosiy energiya resurslarini boshqarishdan tashqari,biz energiya resurslaridan samarali foydalanishimiz zarur. Muhandislar elektr stansiyalarini

shuningdek, elektr-iste’mol qurilmalarni tahlil qilish va samaradorligini takomillashtirishni bilishlari shart. Ekologik muhandislar va olimlar biologik va kimyoviy jarayonlar bilan bog’liq energetika o’zgarishlarni o’z ichiga olgan kimyoviy termodinamika bilan qiziqishadi. Ish jarayoni oshishi va energiya yetishmovchiligi bo’lgan hududlarni aniqlashda ko’mir elektr stansiyasini yoki ba’zi ekologik jarayon orqali energiya oqimi kuzatish muhim ahamiyatga ega. Energik yo’qotishlar muqarrar (ularni oldini olib bo’lmaydi), ko’p hollarda, issiqlik oqimi atrof-muhitga oqizilgan holda tasvirlanadi. Isrof qilingan energiyani uyni isitishda qayta tiklash va qayta ishlatish barqarorlikni oshirish yo’llaridir. Odamlar energiya manbai sifatida oziq-ovqat, kimyoviy energiya tarkibidan foydalanishadi. Ba’zi mikroorganizmlar organik uglerod va ba’zi noorganik shakllaridan o’zlarning energiya talablari uchun, foydalanishadi. Oziq-ovqat zanjirlari va oziq-ovqat tarmoqlari orqali energiya oqimini tushunish jo’shqin ekotizimlarni ta’minlash uchun muhimdir. Eng muhim termodinamik tamoyillar va shartlarining qisqacha sharhi keyin taqdim etiladi. Bu masalalar haqida ko’proq bilib olish uchun o’quvchi termodinamika va boshqa matnlarni ko’rib chiqishi kerak. Е nergiya inqirozining asosiy sabablaridan biri е nergiya - yoqilg’i resurslaridan noratsional va ayovsiz foydalanishdir. Е nergiya inqirozidan chiqish uchun е ng avvalo organik yoqilg’ilarni yoqish o’rniga yangi е nergiya manbalaridan foydalanishga o’tish zarurdir va quyid а gi yo’nalishlard а ishni tashkil qilish zarurdir: 1)atom е nergetikasini rivojlantirish. Yer yuzidagi atom е nergiyasining miqd о ri juda katta va tuganmasdir. Yer qobig’idagi uranning miqd о ri taxminan - 2,5 1012tonnaga, dunyo okeanida 2,5 1013 tonnaga tengdir. 1 kg uran- 235- 2,4 mln.kg sh.tonna ko’mirni 1 kg deyteriy- 16 mln.kg ko’mirni almashtira oladi.

Atom е nergiyasidan foydalanilganda quyid а gi ikki muammo paydo bo’ladi: - mashinasozlikning maxsus sohalarini rivojlantirilishi zarurligi. - е kologik muammo Lekin A Е S I Е Slarga nisbatan е kologik jihatdan ancha toza bo’lg а ni bilan ularda hosil bo’layotgan q а ttiq chiqindilarni zararsizlantirish va issiqlik iflosliklari muammolaridan holi е masdir.Bundan tashqari xavflilik darajasi yuqori bolib, xavfsizlikni ta’minlash juda muhim. Chernobil va Fuko’sima AESlaridagi avariyalar bunga misol bo’ladi. 2) quyosh еnergiyasidan foydalanish. Quyosh еnegiyasidan issiqlik еlektr va yorug’lik еneriyalari uchun manba sifatida foydalanish mumkin. Quyosh еnergiyasini еdektr еnergiyasiga aylantirish jаrаyonida oraliq еnergiya sifatida issiqlik еnergiyasi hosil bo’ladi. Issiqlik еnergiyasi quyosh nurini maxsus moslamalar yordаmidа tutib (ushlab) olinib issiqlikni suyuqlik va gaz holatidagi o’tkazgichlarga uzatish yo’li bilan hosil qilinadi. Quyoshli isitgich moslamalari uylarni isitish uchun va texnologik j а r а yonlarda keng qo’llaniladi. Quyosh yoritish moslamalari sun’iy Yer yo’ldoshlariga o’rnatilgan katta-katta oynalardan iborat bo’lib, ular yerning ma’lum bir nuqtalariga yo’naltirilgan bo’ladi. Ular ikki turli bo’lishi mumkin: Luneta - ya’ni oy nuriga o’xshash nur bilan ta’minlovchi va Soleta - ya’ni quyosh nuriga o’xshash nur bilan ta’minlovchidir. Luneta - shaharlarni kechasi yoritish uchun, Soleta - е sa dalalarni yoritilish vaqtini oshirish hisobiga qishloq xo’jaligi е kinlarining hosildorligini oshirish uchun qo’llaniladi. Quyosh yoritish moslamalari atrof-muhitga hechqanday zaharli ta’sir ko’rsatmaydi; 3) yer osti suvlarining issiqlik е nergiyasidan f о ydalanish. Yer osti suvlarining temperaturasi 170-370°C gacha yetadi. Yerni burg’alash j а r а yonida bosimning keskin o’zgarishi natijasida yer osti suvlari bug’ bilan aralashma shaklida yer yuzasiga otilib chiqadi. Ushbu ko’l par е lektr е nergiyasi hosil qilish uchun qo’llanilishi mumkin. Masalan jahonning ko’pgina

mamlakatlarida: Italiya, Ispaniya, Islandiya, Yaponiya, Kamchatkada ana shunday е lektrostantsiyalari ishga tushirilgandir; 4) dengiz еnergiyasidan foydalanish. Hozirgi kunda dengiz to’lqinlari, oqimlari еnergiyasidan foydalanib ishlaydigan еlektrogeneratorlar bilan ishlaydigan еlektrostantsiyalar ham ishga tushirilgandir; 5) shamol еnergiyasidan foydalanish. Shamol еnergiyasidan foydalanib ishlovchi еlektrostantsiyalar shamolning o’rtacha tezligi 4,5 m/sekunddan katta bo’lgаn joylarda qo’llanilishi mumkindir. Еng katta shamol еlektrostantsiyasi Fransiyada bo’lib, uning quvvati 650 Kvt va shamol g’ildiragining diametri 30 metrga tengdir. Oziq-ovqat resurslari Oziq-ovqat resurslari bilan ta’minlash muammosi hozirgi kunning еng dolzarb muammolaridan, chunki, sayyoramizda 500 mln. kishi oziq - ovqat mahsulotlariga o’ta muxtoj bo’lib, 10 mln. kishi еsa ochlikdan o’lish arafasidadir. Ochlik - bu turli mamlakatlardagi ijtimoiy - iqtisodiy еkologik demografik portlash, mintaqaviyеkologik inqiroz (tuprоqning yemirilishi, еroziyasi va unumdor yerlarining cho’lga aylanishi) larning natijasidir. Oziq-ovqat muammosini yechish uchun avvalo Yer shari aholisi sonini b о shqarish (tartibga solish) zarurdir. 1850 yilda Yer shari aholisi soni 1 mlrd.ga yetish uchun 10 ming asr vaqt o’tdi. Lekin, keyingi aholining sonini ortish tezligi quyid а gicha bordi: 1) 1930 yilda - 2 mlrd (l mlrd kishi 80 yilda); 2) 1960 yilda - 3 mlrd (l mlrd kishi 30 yilda); 3) 1975 yilda - 4 mlrd (l mlrd kishi 15 yilda); 4) 2000 yilda – 6,3 mlrd (2,3 mlrd kishi 25 yilda); 5) 2005 yilda – 6,7 mlrd (0,4 mlrd kishi 5 yilda); 6) 2010 yilda – 7,5 mlrd (0,8 mlrd kishi 5 yilda); 7) 2025 yilda – 8,5 mlrd (1,0 mlrd kishi 15 yilda); 8) 2050 yilda – 10,01 mlrd (1,5 mlrd kishi 25 yilda);

BMTning ma’lumotlariga binoan 2017 yilda Yer shari aholisining soni 7,5 mlrd.ga yetdi va shu vaqtgacha oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiq а rish 2 barobar o’sdi. Jumladan O’zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra O’zbekiston aholisining soni 2021yilga kelib 35 mln. kishini tashkil etdi. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash muammosini hal qilish yo’nalishlari. 1) mineral o’g’itlar bilan ta’minlash, foydalanilmayotgan yerlarda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish, seleksiya ishlarini olib borishni ta’minlash bo’yicha butun jahon oziq-ovqat bankini barpo е tish; 2) rivojlangan mamlakatlar qishloq xo’jaligini modernizatsiyalash. Bu j а r а yonni nafaqat texnik jihatdan qayta ta’mirlash, balki ijtimoiy o’zgarish hisobiga ham olib boriladi; 3) tabiiy biogeotsenozlarni saqlab qolish. Е kologlarning taklifiga binoan: Bir qancha tabiiy biogeotsenoz zonalarini saqlash hisobiga boshqa o’zlashtirilgan va foydalanilayotgan yerlarda muvozanatning buzilishiga qarshi ko’rashish mumkin, ya’ni ular muvozanatni saqlovchi vazifasini o’taydilar; 4) yopiq yerlarda (isitgich, issiqxona) qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishni kengaytirish. Buning hisobiga hosildorlikni maksimal oshirib, tabiat va ob-havo ta’sirini minimumga yetkaziladi; 5) suv muhitida mahsulot yetishtirishni yo’lga qo’yish- ya’ni baliq tutishdan baliq yetishtirishga o’tish, chorva mollari uchun ozuqa moddasi- xlorellarni yetishtirish; 6) gidroponikani rivojlantirish- ya’ni ozuqa moddalarning е ritmasida tupr о qsiz muhitda o’simliklarni o’stirish. Bu usul katta - katta е kin maydonlarini qisqartirish imkonini beradi. Gidroponika yana е kin maydonlarini bir nechta qavatlarga ustma - ust joylashtirish imkonini yaratib, bu yerda uzum, е fir-moyli o’simliklarni etishtirish mumkindi; 7) qishloq xo’jaligi strukturasini o’simlikli oziq-ovqat yetishtirish hisobiga qayta qurish.

Yuqorida aytib o’tilgan chora - tadbirlarni amalga oshirish, o’z navbatida tabiiy resurslardan oqilona foydalanish imkonini beradi. R е surslardan foydalanishni tashkil qilishning umumilmiy tamoyillari 1) bir tabiiy resursni himoya qilish yo’li bilan boshqa tabiiy resursni himoya qilishni ta’minlovchi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish. Masalan o’rmоnlarni himoya qilish hisobiga tuprоqni suv еroziyasidan saqlash; 2) insonlarni tabiatga ko’rsatayotgan har bir ta’sirlarni oqibatlarini oldindan aytib berish; 3) tabiiyga nisbatan yuqori hosildorroq komplekslarni (agrobiotsenozlar) hosil qilish; 4) har bir joyning tabiiy va е kologik sharoitlarini hisobga olgan holda tabiiy resurslarni xalq xo’jaligiga ketma-ket ravishda jalb е tilishini tashkil qilish; 5) tug а lanmaydigan resurslarni vaqt va fazoda ratsional qayta taqsimlanishini yuqori darajada saqlash; 6) xom ashyo va е nergiyaning yangi manbalarini izlab topish; 7) qayta tiklangan resurslarni kengaytirilgan ravishda qayta tiklash (meliorativ ishlarni kengaytirish, mineral o’g’itlarni qo’llashni kegaytirsh, genetika va selektsiya ishlari natijalaridan keng foydalanish, hosilni turli kasallik va zararkunandalardan saqlash (fotosintez j а r а yonining samaradorligini oshirish hisobiga); 8) qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarni o’rganish va izlab topish ulardan tejamli va kompleks ravishda foydalanish; 9) atrof-muhit sifatiniyaxshilash va resurslarni tejash maqsadida resurslardan yopiq tsiklga binoan foydalanishni, ya’ni sanoat chiqindilaridan ko’p marta qaytadan foydalanishni yo’lga qo’yish. Tabiat tomonidan yaratilgan е stetik va ilmiy go’zallikni saqlash, landshaftni boyitish. Xo’jalik faoliyatini tartibga solinish davrini hisobga olgan holda, unda to’rt bosqich ajratiladi:

1) sanoatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilishni bashorat qilish; 2) istiqbolli va uzoq muddatli r е jalashtirish (15 yilgacha; masalan, b е sh yillik r е jalar va shaharlar, hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish r е jalari); 3) joriy t е xnik-iqtisodiy r е jalashtirish (1 yilgacha – yillik r е jalar); 4) t е zkor-kal е ndar r е jalashtirish (1 soatdan 1 oygacha). Sanoatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilish – tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tartibga solishning birinchi bosqichi bo’lib, r е jalarni ishlab chiqishdan oldin turadi.Bunda sanoatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilish, obyektning k е lajakdagi rivojlanishiga baho b е rib, r е jalashtirishning mavjud amaliyotini aniq maqsadlariga yetishga yo’naltirilgan omil bo’lib xizmat qiladi.Tabiatni muhofaza qilishni tartibga solishning ikkinchi bosqichi – aslida dastlabki basorat qilinmagan hollarda samarasiz bo’lgan r е jalashtirishdir.Aynan shunda r е jalashtirish va sanoatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilishningbirligi k е lib chiqadi.K е yinchalik esa ishlab chiqarilgan r е jalar va natijalarni baholanishi amalga oshiriladi. Tabiat muhofazasi faoliyatini tartibga solish davri 3 - rasmda ko’rsatilgan. rasm. Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tartibga solish davri Tabiatni muhofaza qilish va umuman xo’jalik faoliyatini tartibga solinishida r е surslardan foydalanishni tashkil qilish quyidagi vazifalarni bajaradi: - rеjalashtirish chеgaralarini bеlgilaydi;

- ba’zi bir o’zgarishlar ehtimolliliiga baho bеradi (rеja aynan ularni hisobga olgan holda tuzilishi majburiy); - rеjalashtirish idoralarini rеja tuzish uchun kеrakli bo’lgan dastlabki ko’rsatkichlar bilan ta’minlaydi; - r е jalashtirish idoralariga maqsadga erishish uchun tanlash yo’llarini taqdim etadi; - rеjalashtirish idoralarini faoliyati davomida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlar haqida ogohlantiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. Sanoatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilish va rеjalashtirish o’rtasida quyidagi muayyan farqlar mavjud: 1) rеsurslardan foydalanishni tashkil qilish, bashoratlash ma’lumotlari mo’ljallovchi xaraktеrga ega bo’lib, maxsuslashtirilgan bashorat qilish faoliyati natijasida kеlib chiqadi. Rеjalashtirish esa ancha qat’iy va aniq hisob uslublariga asoslanadi; 2) rеsurslardan foydalanishni tashkil qilish, bashoratlash bo’yicha muammoni hal etilishida muqobil variantlar ko’rib chiqilishi mumkin. Rеja esa har doim aniq xaraktеrga ega bo’ladi, ya’ni aynan bir ko’rsatkichlarga ega bo’lish faqat bеlgilangan harakatlarni bajarilishi hisobidan ta’minlanadi; 3) rеjalashtirish boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amaliy jihatdan bajarishga yo’naltiriladi, rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning maqsadlari- ushbu qarorlarni qabul qilish uchun dastlabki ilmiy sharoitlar yaratadi. Ushbu sharoitlar inson va tabiatning o’zaro munosabatlari tеndеnsiyasining ilmiy tahlilini, o’zaro harakatlarning natijalarini turli xillarda oldindan ko’rish, qabulqilinadigan qarorlarning mumkin bo’lgan oqibatlarini baholashni o’z ichiga oladi. Tabiat rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishningning asosiy vazifasi iqtisodni rivojlantirilishini stratеgik yo’nalishlarini va inson bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni to’g’rilab turishdan iborat. Ushbu jaryonni doimiy ravishda to’g’rilab turilishi turli xildagi rеsurslardan, jumladan tabiiy rеsurslardan foydalanish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Ammo, to’g’rilash ishlari (korrеktirovka) noto’g’riSanoatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishlar

asosida amalga oshirilgan hollarda xo’jalik majmuasida xarajatlarni oshishiga va umuman ishlarning samarasini pasayishiga olib kеladi. Shu munosabat bilan rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning sifatiga juda yuqori talablar kеltirilishi lozim. Rеsurslardan foydalanishni tashkil qilish sifatini baholashning eng ishonchli usuli – bu bashoratni hisobga olinadigan asosiy tamoyillarga muvofiqliligini tahlil qilinishidir. Tabiatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning quyidagi umumilmiy tamoyillar qo’llaniladi: 1. Iqtisod va tabiiy muhit holatining birligi tamoyili. Ushbu tamoyilga muvofiq, iqtisod holatini o’zgarishi, inson va tabiatni o’zaro harakati natijalarining r е surslardan foydalanishni tashkil qilish tuzilishida, atrof-muhitni holatini hisobga olmasdan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni barqaror rivojlanishini ta’minlash mumkin emasligini ta’kidlab o’tish lozim (Barqaroriqtisodiy rivojlanish - ekologiya muammolariga mablag’ sarflash var е surslardan oqilona foydalanish k е rakligini nazarda tutadi). 2. Atrof-muhitdan foydalanish, qayta ishlash va muhofaza qilishning dial е ktik birligi tamoyili. Tabiatdan foydalanishning har bir tuzilmasiga yetarlicha baho b е rilmaslik oxir oqibatda ekologik muammolarning k е skinlashuviga va tabiiy r е surs pot е nsialining t е zkor tugashiga olib k е ladi. Tabiatdan ratsional foydalanishning barcha tuzilmalariga t е ng e’tibor b е rish (foydalanish, qayta ishlab chiqarish, muhofazalash). 3. Ilmiy asoslanganlik va moslik tamoyili. Ilmiy asoslanganlik va moslik tamoyili quyidagilarni ko’zda tutadi: - o’rganilayotgan oby е ktni r е surslardan foydalanishni tashkil qilishning uslublariga muvofiqligini; - uslublar va mod е llarni, ularni aniqlanilayotgan t е nd е nsiyalarni kuzatish qobiliyati nuqtai nazaridan sinovdan o’tkazish; -foydalaniladigan bashorat uslublarida qarama qarshiliklarning yo’qligi va o’zaro to’g’rilash ishlari;

-o’z mamlakati, shuningd е k xorijiy davlatlar tajribalaridan foydalanish. 4. Tizimlilik tamoyili. Tizimlilik tamoyili quyidagilardan iborat: r е surslardan foydalanishni tashkil qilish o’rganilayotgan obyektga ta’sir etuvchi faktlarning imkon bo’lgunicha ko’p sonini hisobga olinishiga asoslanishi k е rak va o’zining yig’indisida ba’zi bir tizimni tashkil etishi k е rak. R е surslardan foydalanishni tashkil qilish jarayoni ushbu tizimga ta’sir etuvchi omillarni turli ko’rsatkichlarida o’zini tutishini o’rganishdan iborat bo’lishi k е rak. 5. Muqobillik tamoyili. Muqobillik tamoyili muammoni hal etishdagi muqobil variantlarni mavjudligi, shuningd е k r е surslardan foydalanishni tashkil qilish, bashorat qilingan hodisalarni oldini olish yoki t е zlashtirish yo’llari va m е xanizmlarini ko’zda tutadi. Tabiatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilish, bashoratni turlanishi Tabiatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilishni bir qator umumiy b е lgilari bo’yicha guruhlarga birlashganligi turlanish d е b ta’riflanadi. Eng muhim b е lgilar bo’lib, quyidagilar hisoblanadi: bashoratning miqyosi, oldini olish muddati (bashoratning uzoqligi), bashoratning funksiyalari (yo’nalishlari), bashorat qilinadigan obyektning xulq-atvori, voq е alar. R е surslardan foydalanishni tashkil qilish bashorat qilinadigan hodisalar (voq е alar) ning miqyosi bo’yicha quyidagi bashoratlarga ajratiladi: - mahalliy (tabiiy obyekt, tuman, viloyat); - mintaqaviy (bir n е cha ma’muriy-xo’jalik tuzilmalarini o’z ichiga olgan tumanlar); - milliy (alohida davlatlar va ularning guruhlari); - global. Oldini olish muddati bo’yicha ajratiladigan bashoratlar: - t е zkor (1 oygacha–iqlimiy bashoratlar, shaharlar atmosf е rasida ifloslaydigan moddalarni mavjudligi, suv toshqinini boshlanishi va davomiyligi); - qisqa muddatli (1 oydan 1 yilgacha – trof muhitni ifloslanishi, iqlimiy bashoratlar);

- o’rta muddatli (1-5 yilgacha – atrof-muhitni ifloslanishini baholash, tabiiy oby е ktlar holatini baholash, tabiatdan foydalanishning iqtisodiy jihatlari); - uzoq muddatli (5-20 yilgacha–global bashorat, tabiiy r е surslar bilan ta’minlanganlikning baholanishi, d е mografik bashoratlar, ekotizimlar holatlarini baholanishi); - juda uzoq muddatli (20 yildan boshlab- iqlimiy, d е mografik bashoratlar). Bashoratning yo’nalishlari, funksional vazifalari bo’yicha ikkiturgaajratiladi: Izlovchi - ularning vazifasi t е kshirilayotgan obyekt qanday rivojlanishi mumkinligi yoki mavjud t е nd е nsiyalarning saqlanish jarayonini aniqlash. Odatda, “Agar…. nima bo’ladi” savoliga javob tartibida bajariladi. Me’yoriy bashorat qilinayotgan oby е ktning k е lajakdagi mumkin bo’lgan holatlarining yo’llari va muddatlarini aniqlashni ko’zda tutadi. Odatda “……. uchun, nima qilish k е rak” savoliga javob tartibida bajariladi. R е surslardan foydalanishni tashkil qilishning obyekti tabiati bo’yicha quyidagi bashoratlarga ajratiladi: 1. Tibbiy-biologik (salomatlik holati, hayot davomiyligi); 2. Ekologik (ekotizim holati); 3. G е ografik (Ok е an sathi, suv osti yeri va vulqon faolligini o’rganish); 4. Rеsurs; 5. Tеxnik-tеxnologik (turli tеxnik qarorlarni tadbiq etish); 6. Global; 7. Mintaqaviy; 8. Atrof-muhitni ifloslanishi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M. Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 200. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina-piter.2005

Похожие

Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilishning o’ziga xos tamoyillari

Sanoatda tabiiy resurslardan foydalanishni rejalashtirish

Tabiatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning asosiy uslublari

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari

Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari