Tabiatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning asosiy uslublari - Экология - Рефераты

Tabiatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning asosiy uslublari

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

224 KB

Tabiatda r е surslardan foydalanishni tashkil qilishning asosiy uslublari Reja: 1. R е surslardan foydalanishni tashkil qilish uslublarining tasnifi 2. Jamoaviy eksp е rt baholash usullari 3. Ekstrapolyatsiya va int е rpolyatsiya usullari

R е surslardan foydalanishni tashkil qilish uslublarining tasnifi R е jalashtirish ixtiyoriy faoliyatning muhim el е m е nti hisoblanadi. Ammo r е jali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tishda r е jalashtirish zarurligiga yetarlicha e’tibor b е rilmay qo’yildi. R е jalashtirish r е surslardan foydalanishda alohidaahamiyatga ega. Bu quyidagi holat orqali izohlanadi: 1) rеsurslardan foydalanish murakkab ko’p tomonli jarayon bo’lib, uni faqat alohida tashkil qiluvchi tuzilmalarini o’zaro muvofiqlashtirish orqaligina boshqarish mumkin; 2) ekologik muammolar tarmoqlararo, mintaqalararo va davlatlararo xaraktеrga ega bo’lishi mumkin. Shuning uchun tabiiy rеsurslardan foydalanishni, muhofaza qilishni va qayta tiklashni korxonalar, tarmoqlar va davlatlar o’rtasida kеlishish zarurati tug’iladi. Faoliyatning turli yo’nalishlarini kеlishish esa rеjalashtirish jarayoni hisoblanadi; 3) tabiiy rеsurslar sifatini va zaxiralarini, shuningdеk atrof-muhit holatini doimiy o’zgarib turishi tufayli rеsurslardan foydalanishni rеjalashtirish zarurdir. Rеsurslardan foydalanishni rеjalashtirish iqtisodiyotning va atrof-muhitning holatiga ko’ra turlicha sharoitlarda amalga oshirilishi mumkin: qulay va noqulay. Hozirgi kundagi sharoitni noqulay dеb qarash zarur, chunki davlat iqtisodiyoti va sanoat korxonalari jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kеchirmoqda. Tabiiy obyektlar, ekotizimlar ayanchli holatda. Bu esa o’z navbatida rеsurslardan foydalanishni rеjalashtirish jarayonida muammolarni yuzaga kеltiradi. Shuning uchun hozirgi kunda quyidagi sharoitlarni hisobga olish zarur: 1) insonlarni tabiatga ta’sir ko’lami bilan g е ologik o’zgarishlar ko’lamini solishtirish imkonyatii tug’ildi. 2) tabiiy muhitning imkoniyati - t е zkor o’zlashtirilayotgan hududlarda tugagan. 3) mavjud t е xnologiyalarni takomillashmaganligi natijasida insonning tabiatga aralashuv darajasini pasaytirish qiyinlashyapti.

4) tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan tadbirlarning yetarlicha moliyalashtirilmaganligi, atrof-muhitning holatini yomonlashishining asosiy sababi hisoblanadi. 5) atrof-muhitning ifloslanishi va buzilishi davom etayotgan sharoitda nisbatan o’zgarmagan tabiat obyektlarining narxi doimiy ravishda o’sib boradi. 6) hozirgi kunga qadar jamoatchilikda, tabiat bilan inson o’rtasidagi o’zaro munosabat tamoyillarini o’zgartiirish zarurligi haqidagi to’liq tushunchalar mavjud emas. Jamoaviy eksp е rt baholash usullari Jamoaviy eksp е rt baholash usullarining eng oddiysi bu tekshiruv usulidir. Tekshiruv usulini o’tkazish tartibi quyidagicha: 1-bosqich – muammoni aniqlanishi; 2- bosqich -10-15 kishidan iborat bo’lgan eksp е rt guruhi tuzilib,buguruhga t е gishli muammo bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lgan mutaxassislar kiritiladi; 3-bosqich – muammoni aylana stol atrofida birgalikda muxokamaqilish; 4-bosqich – xulosalarni ifodalash Tekshiruv usuli quyidagi ijobiy tomonlarga ega: - vaqt va mablag’lar ishlatilishini kamligi; - eksp е rtlar birgalikda muxokamalar o’tkazib, bir - birlarining xato va kamchiliklarini bartaraf etadi; - mutaxassislar guruhi har doim, guruhning alohida a’zosidan ko’ra ko’proq ma’lumotga ega bo’ladi; - guruhga a’zo bo’lgan eksp е rtlar k е ltirilgan xulosalar uchun o’zlariga ko’proq javobgarlik olishga tayyor bo’ladilar. Tekshiruv usuli quyidagi kamchiliklarga ega: -mutaxassislar guruhi o’zlarining hamkasabalariga nisbatan ta’sir ko’rsatishi mumkin, bu esa eksp е rtni to’g’ri bo’lib k е lgan xulosalaridan voz k е chishiga sabab bo’lishi mumkin. “Baqiruvchi ozchilik” yoki taniqli shaxsning obro’si tufayli

boshqalarga k е skin ta’sir ko’rsatish yo’li bilan boshqa azolarning fikri qabul qilinmaydi; -kichik guruhlarda o’tkazilgan tajribalar, ba’zi bir nuqtai nazar foydasiga hal etuvchi dalil sifatida asoslanish emas, balki ijobiy va salbiy pozitsiyalarning nisbati qabul qilinishini ko’rsatdi; -alohidaguruha’zolarini aynan bir nuqtai nazarga qiziqishini ko’rsatishi hamehtimoldan holi emas, ayniqsa ular boshidan shu fikrni ma’qullagan bo’lsalar. Ularning maqsadi yanada yaxshi natijalarga ega bo’lish emas, balki guruhning boshqa a’zolarini ham o’z taraflariga og’dirishga aylanadi. - alohida hollarda puxtalik bilan va chuqur o’ylab ishlab chiqarilgan bashoratdan ko’ra, guruhni o’zaro k е lishuvi yo’lida izlanishlarga intilishiko’proq ahamiyatga ega bo’ladi; Intuitiv uslublarning eng ommabop turlaridan biri AQShda ishlab chiqilgan “D е lfi” usulidir. Ushbu usul ko’pchilik eksp е rtlarning fikrini umumlashtirib, yagona nuqtai nazarni ifodalash imkonini yaratadi. Ushbu usul, tekshiruv usulidan farq qiluvchi uchta xususiyatga ega: -anonimlik; - a’zolar tomonidan o’zlarining baholarini mustaqil ravishda to’g’irlash imkoniyati; - guruh baholashlari natijalarini statistik tahlil qilish imkoniyati. “D е lfi” usuli bo’yicha bashorat qilish jarayoni bir n е cha bosqichda amalga oshiriladi. Dastlab muammo aniqlanadi va eksp е rtlarning ro’yxati tuziladi. Birinchi bosqichda eksp е rtlarga taqdim etilgan ank е talarda bir xil savollarga javob b е rish taklif etiladi. So’rov sirtqi- ank е talarni pochta orqali yuborish yo’li bilan o’tkazilishi mumkin. To’ldirilgan ank е talar yig’iladi va tahlil qilinadi. Agar bashorat qilishda ba’zi bir sana ko’rsatilishi k е rak bo’lsa, taqdim etilgan javoblar statistik tahlil qilinadi. Umumlashtirilgan fikrlar son ko’rinishida bo’lib, barcha eksp е rtlarning fikrlariga maksimal ravishda yaqinlashtirilgan bo’ladi. Eksp е rtlarning ank е talari

tahlil qilish jarayonida so’rov tashkilotchilari tomonidan jamoa fikri shakllantiriladi va o’rtacha pozitsiya hosil qilinadi. Ikkinchi bosqichda eksp е rtlarga birinchi bosqichning natijalari taqdim etiladi va voq е alarni boshlanish davriga yana bir bor baho b е rish taklif etiladi, faqat endi boshqa eksp е rtlarning anonim fikrlarini hisobga olgan holda. Bunda ank е tada voq е alarni boshlanishi nima uchun aynan bir muddatga bashorat qilinayotganligini asoslovchi dalillar k е ltirilishi taklif etiladi. So’ngra ank е talar yana yig’iladi va statistik tahlil qilinadi, k е ltirilgan nuqtai nazarlar foydasiga bo’lgan dalillar tizimlashtiriladi va k е yingi bosqichda eksp е rtlarga yetkaziladi. Uchinchi va to’rtinchi bosqichlar ikkinchi bosqichga o’xshash qillib o’tkaziladi. Bosqichlarning soni k е yinchalik voq е alarni boshlanish vaqtini aniqlash lozimligi va imkoniyatiga bog’liq bo’ladi. Har bir bosqichdan so’ng jamlangan bashorat tuziladi. rasm. Jamlangan bashorat qilish (“D е lfi” usuli bo’yicha) Yuqoridagi rasmdan ko’rinib turibdiki, eksp е rtlarning bir xil savollar bo’yicha fikrlari, boshqa mutaxassislarning fikri bilatanishilgandan so’ng o’zgarishi mumkin. Natijada pozitsiyalar bora- bora yaqinlashadi.

Ekstrapolyatsiya va int е rpolyatsiya usullari Eksp е rt baholashning intuitiv usullari sodda bo’lib, katta xarajatlarni talab etmaydi. Ammo ular suby е ktivligi sababli jiddiy nuqsonlarga ega. “D е lfi” usulining suby е ktivligi kamroq, ammo yetarlicha aniq emas. Ko’pincha amaliy maqsadlarda ekstrapolyatsiya, int е rpolyatsiya va mod е llashtirish kabi usullar qo’llaniladi. Ekstrapolyatsiya va int е rpolyatsiya usullari amalda k е ng qo’llaniladi, chunki ular sodda va ko’p vaqt va mablag’larni sarflanishini talab etmaydi. Bunda bashoratlar katta bo’lmagan statistik bazalar asosida tuzilishi mumkin. Ekstrapolyatsiya – o’tgan zamondagi intilish (tendensiya)ning kelasi zamonga o’tkazilishi. Agar obyektning rivojlanish tendensiyasi o’tgan zamondagi kabi bo’lsa, u holda uning kelajakda qanday o’zgarishini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda usul “kelajak - hozirgi zamon davomi” g’oyasiga asoslangan, ya’ni kelajakda jarayon o’tgan zamondagi kabi davom etadi. Bashorat tuzishda hisobga olish kerak bo’lgan kichik o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Interpolyatsiya - obyektning oraliq parametrlarini avvaldan ma’lum bo’lgan vaqt yoki borliq ko’rsatkichlari orasidan qidirish. Bashorat qilinayotgan vaqt oralig’i ogohlantirish muddati deyiladi. Bashorat qilish tajribasi shuni ko’rsatadiki, bashorat - uni tuzish uchun ishlatilayotgan statistik bazadan kamida 3 marta kichik bo’lishi kerak. Agar bashoratning o’rtacha nisbiy xatoligi 10% dan ko’p bo’lmasa uning aniqligi yuqori hisoblanadi, agar 10-30% bo’lsa –yaxshi, 30-50%-qoniqarli, 50% dan yuqori bo’lsa qoniqarsiz hisoblanadi. Oddiy standart funksiyalarni tanlash usuli - o’tayotgan o’zgarishlar tahlili va ularning oddiy algebrayik funksiyalar bilan solishtirilishiga asoslangan. Masalan, y ko’rsatgichning o’zgarishiga bashorat berishimiz kerak. Bunda bashoratdan oldingi davrda y qanday o’zgarganligini ko’rsatuvchi qator ma’lumotlar bor. (rasm)

rasm. t ko’rsatkichiga mos ravishda y ko’rsatkichini o’zgarishi Avvaldan olingan ma’lumotlar natijalari regression tahlil qilinadi. Bu regressiya tenglamasini tuzishga yordam beradi. Bizning holatda y quyidagi ko’rsatkichga ega bo’ladi y=a+bt. Regressiya tenglamasidan foydalangan holda regressiyaning nazariy chizig’i chiziladi. Keltirilgan tenglama uchun u quyidagi ko’rinishga ega (rasm). rasm. t bo’yicha y o’zgarishining regressiya tenglamasi Shundan keyin regressiya koeffitsenti aniqlanadi. U t ning birbirligida y ni qanday o’zgarishini ko’rsatadi. Shunday qilib agar t ko’rsatkichining o’zgarish xarakteri bashorat qilinayotgan muddat davomida saqlanib qolsa, u ho;dayuqori aniqlik bilan y ko’rsatkichiuning kelajakdagi sonli o’zgarishini baholash mumkin.

rasm. Standart algebraik funksiya namunalari Keltirilgan ikkita ko’rsatkichlar orasidagi bog’liqlik o’zgarishi eng oddiyhisoblanadi. Ko’pincha regressiyaning nazariy chizig’i murakkab ko’rinishga ega (rasm) Eng kichik kvadratlar usuli – ko’p tarqalganlardan usullardan biri. Bu uning oddiyligi va to’g’ri ishlatilganda esa nisbatan aniqligi bilan. Izohlanadi. U bashorat qilinayotgan obyektning bashoratdan oldingi davrdagi o’zgarishlari tahliliga asoslangan. Bashorat qilinayotgan hodisaning izlanayotgan ko’rsatkichi tenglama orqali aniqlanadi: y=ax+b. bunda x - baza davrining birinchi yilidan boshlab ogohlantirish vaqti n- baza davridagi sanalar soni, y- baza davridagi bashorat qilinayotgan hodisa ko’rsatkichi .

Matematik modellashtirish usullari Tabiatdan foydalanishni tashkil qilishda qo’llaniladigan usullar orasida matematik modellashtirish katta ahamiyatga ega. Uning qo’llanishi har xil murakkablikdagi tizim holati o’zgarishlarini bashorat qilishga imkon beradi. Ushbu usulning afzalligi shundaki u IBM yordamida tajriba o’tkazish va uning natijalari asosida qaror qabul qilishining alternativ variantlarini tanlash imkonini beradi. Matematik modellashtirish usuli orqali bashorat qilish to’rt bosqichda o’tkaziladi; 1-bosqich - masalani aniqlash, tizimning struktura komponentlarini aniqlash. Modellashtirilayotgan jarayon yoki hodisaning chegaralari belgilanadi. Tassavvur qilinadigan model yaratiladi, unda har bitta strukturaviy komponentlari bir - biri bilan qanday o’zaro harakatlanishi ko’rsatiladi. Ular o’rtasida to’g’ri va teskari aloqalar aniqlanadi. Birinchi bosqich o’zgaruvchilari o’rtasidagi manfiy va musbat aloqalarni ko’rsatish orqali sababli diogramma tuzish bilan yakunlanadi. (rasm). rasm. Tirik organizmlar populyatsiyasi sonining sababli diogrammasi. P-populatsiya soni; B-tug’ilish; D-o’lim; F-oziq-ovqat resursi hajmi Fp-bitta hayvoniy oziq-ovqat resursi bilan ta’minlash “+“, “– “-o’zgaruvchilar o’rtasidagi aloqa xarakteri.

2-bosqich - tizim modelini matematik ifodalash. rasmda korsatgichlar oraqali ko’rsatilgan omilla г o’rtasidagi bog’liqliklarga o’zgaruvchilar kombinatsiyalariga aniq analitik ko’rinish beriladi,so’ng modelning diffrensial tenglamalari yoziladi. 3-bosqich - modelni tekshirish va uni tahlil qilish. Model tenglamalarini IBM da sonli integrallash amali bajariladi. Topilgan natijalar ma’lum natijalar bilan solishtiriladi. O’zgarishlarga sezuvchan bo’lgan model parametlari aniqlanadi. Natijada model yaroqliligiga baho beriladi. Ushbu usul tuzilgan modelnong haqiqatda ro’y berayotgan voqealarga qanchalik mosligini aniqlash imkonini beradi. Agar model harakati yetarlicha mos bo’lmasa, unga kerakli o’zgartirishlar kiritiladi. Bunda yuqoridagi uchta bosqich takrorlanishi mumkin. 4-bosqich - modelni maqsadli ishlatish. Modellashtirayotgan tizimning holati bashorat qilinadi, tizimga kerakli bo’lgan xususiyatlarni beruvchi usullar topiladi. Trend formasi tahlili Ekstrapoliyatsiya tendensiyasida trend formasi tahlilini o’tkazish kerak. Bunda o’rganiilayotgan davrda va kelajakda jarayon o’tishi qonuniyati tushuniladi. Alohida e’tibor jarayondan kelib chiqadigan siljish va cheklovlar ehtimoliligining tahliliga qaratilishi kerak. Trend formulasi tahlilida quyidagi savollarga javob berishiga harakat qilishi lozim: - o’rganib chiqilayotgan ko’rsatgich bir tekis o’suvchan, kamayuvchan, stabil, ekstremun yoki davriylikka egami? - tahlil qilinayotgan jarayon rivojlanishiga yuqoridan yoki pastdan cheklovlar bormi? - jarayonni ko’rsatib beruvchi funksiya tegishli nuqtasga egami? - jarayon ta’rifini beruvchi funksiya egilish nuqtasiga egami? - jarayon ta’rifini beruvchi funksiya simmetrik xususiyatga egami? - jarayon ta’rifini beruvchi funksiya vaqt mobaynida rivojlanishida aniq cheklovlarga egami? Trend formasi tahlilida shuni hisobga olish kerakki tabiatdan foydalanishda o’rganilayotgan jarayonlarning o’zgarishlari xarakteri ko’pincha tirik organizmlar o’sishi hususiyatlarini takrorlaydi.

Tirik organizmlarning o’sishi S-shaklidagi egri chiziqga o’hshaydi. rasm. Tirik organizm massasi ko’payishi templari. rasmdan shu ko’rinib turibdiki tirik organizmlarning massasi ko’payishi jarayonida bir qator davrlarni belgilash mumkin: 1) sekinlashgan o’sish (0-X1); 2) tez o’sish (X1-X2); 3) maksimal o’sish (X2-X3); 4) o’sishning sekinlashishi (X3-X4); 5) o’sishning to’xtashi (X4-X5). Xuddi shunday sxema bo’yicha tirik organizmlarning ko’payishi va kamayishi, ekotizim barqarorligining o’zgarishi, tabiiy resurslaring ta’minlanganligi amalga oshadi. Tabiatdan foydalanish sohasiga ilmiy-texnik yutuqlarni (ITY) kiritishni bashorat qilishda yangiliklarni bosqichma-bosqich tadbiq qilinishini hisobga olish kerak. Har bir ITY kiritish bir qator bosqichlardan o’tadi, ularni bilish aniq bashorat qilish imkonini beradi. Ularning davomiyligi turlicha: 1) ilmiy kashfiyot; 2) labarotoriya izlanishlari (4-5 yil); 3) ishlab chiqarish nusxasini yaratish (1-2 yil); 4) ishlab chiqarish sharoitida sinash (4 yilgacha); 5) tegishlj sohada keng tarqalishi (6 yilgacha); 6) boshqa sohalarda qollanishi (3 yilgacha).

Nusxali modellashtirish. Oxirgi yillarda resurslardan foydalanishni tashkil qilishda namunali modellashtirish usulidan foydalanilmoqda. Uning mohiyati shundan iboratki, obyekt har xil sharoitda o’zini qanday tutishini bilish uchun uning aniq nusxasini kichraytirilgan o’lchamda yaratiladi. Har xil qurilmalarni qo’llagan holda obyektga ta’sir qiladigan jarayonlarni modellashtiriladi va uning javob reaksiyasini o’rganiladi.Ushbu usul Fin ko’rfazida damba qurilishi oqibatlarini bashorat qilishda Sankt-Peterburgni suv toshqinidan himoyalash maqsadida qo’llanilgan.Damba qurilishidan oldin Niva labi Fin ko’rfazining, Sankt- Peterburgning dengiz zonasining va platinaning aniq nusxasi yaratildi. Nusxaning detallari 500 marta kichraytirilgan bo’lib, maxsus gidravlik qurilmalar suv toshishi jarayonini yaratib berishga va uni kuzatishga imkon berdi. Dambaga o’rnatilgan to’siqlar bilan Niva labiga keladigan suvlarni boshqarilgan. Natijada suv toshqini jarayonini modelashtirish va hisoblash imkoniyati paydo bo’ldi. Model nafaqat suv toshqini jarayonini o’rganishda shuningdek Sankt- Peterburg shahrida va Niva daryosining pastki oqimida suv turib qolish zonalari paydo bo’lishi ehtimolini aniqlash uchun ham qo’llanildi. Bu usulning afzalligi shundaki, u obyektni har xil omillar ta’sirida tekshirib yetarlicha aniq bashorat qilish imkonini beradi. Nusxali modellashtirish usulining kamchiligi tannarxining qimmatligida, chunki mavjud obyektlarning kichiklashtirilgan nusxalarini yaratish katta mablag’talab qiladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 200. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina-piter.2005

Похожие

Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari

Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilishning o’ziga xos tamoyillari

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Sanoatda tabiiy resurslardan foydalanishni rejalashtirish

Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish va muhofaza qilishning asosiy vazifalari. Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari