Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilishning o’ziga xos tamoyillari - Экология - Рефераты

Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilishning o’ziga xos tamoyillari

Загружено в:

25.09.2023

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilishning o’ziga xos tamoyillari Reja: 1. Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilish tamoyillari, qonun va qoidalar 2. J.Forr е strning global rivojlanish modeli 3. Medouz “O’sish chegarasi”.E.Pestel va Mesarovichlarning “Yashab qolish strategiyasi”

Tabiiy resurslardan foydalanishni tashkil qilish tamoyillari, qonun va qoidalar Tabiiylik tamoyili. Biosferada ro’ beradigan tabiiy jarayonlarni texnologik jarayonlarga almashtirish, shuningdek uni sun’iy yashash muhitiga aylantirish inson va tirik organizmlarning normal hayot faoliyatini ta’minlash uchun yo’naltirilgan xarajatlarni keskin ortishiga olib keladi. Bunda barcha energiya, resurs, moliyaviy va mehnat xarajatlarning qariyb 99 foizini sun’iy moddalar aylanma harakatini shakllantirishga, 1 foizi esa moddiy ehtiyojlarni qondirishga yo’naltirilishi kerak. Axborotlarni to’liq emaslik tamoyili. Bu tamoyilga ko’rabizdagi bor ma’lumotlar har doim ham tabiatni o’zgartirishga qaratilgan tadbirlar oqibatlarini atroflicha baholash uchun yetarli bo’lmaydi. Bu tabiiy tizimlarning murakkabligiga, o’ziga hosligiga va tabiiy zanjir reaksiyalarini oldindan aytib bo’lmasligiga bog’liq. Qalbaki tamoyili. Ko’pgina hollarda tabiatda resurslardan foydalanishni tashkil qilishning omadli yoki omadsiz bashorati qisqa muddatli bo’lmatdi. Bunga sabab uning tabiiy siklik jarayonlarga mos kelganlidi bo’lishi mumkin. Tabiat resurslaridan foydalanishni tashkil qilishda foydalaniladigan qonun va qoidalari quyidagilar: Ichki dinamik muvozanat qonuni. Modda,energiya,dinamik xususiyat tabiat hodisalarining tarqoqligi o’zaro shunday bog’lanishga egaki, unga ko’rasanab o’tilgan ko’rsatkichlardagi o’zgarishlar ekotizimni dastlabki holaqatida saqlab qolishga qaratilgan tegishli struktura o’zgarishlarini yuzaga keltiradi. Konstanta qonuni. Biosferadagi tirik moddalar miqdori ma’lum geologic davr uchun o’zgarmas kattalikdir.Konstanta qonuni ichki dinamik muvozanat qonuni bilan mustahkam bog’langan bo’lib butun biosfera ko’lamining miqdoriy ifodasi hixoblanadi.Bu qonunga ko’ra bir hududdagi temperature o’zgarishi o’z navbatida boqa hududdagi huddi shunday o’zgarishga olib keladi, faqat teskari

ifodada.Qutb o’zgarishlari tabiatni boshqarishda qo’llanilishi mumkin, lekin bunda yuz berayotgan o’zgarish ma’lum muddatgacha davom etishini hisobga olish zarur. Tabiiy r е surslarning ch е klanganligi va tabiiy r е surs pot е nsialining o’zgarish qonuniyati. Biror bir umumiy iqtisodiy rivojlanish va t е xnologiya turida tabiiy r е surslar vaqt o’tgan sari kamayib boradi, k е yin esa ularni qazib olish uchun va xo’jalik faoliyatida foydalanish uchun en е rgiya sarf xarajatlarini oshirishga to’ri keladi. Optimallik qonuni. H е ch kanday tizim ch е ksiz darajada mavjud bo’la olmaydi yoki k е ngaya olmaydi. Tabiatda optimallik qonuni tabiiy yer maydonlarini o’zgartirish va to’liq o’zlashtirilishi zaruriyatini ta’minlaydi. En е rg е tik samaradorlikni pasayish qonuniyati. Bir birlik mahsulot olish va ekotizimlarni o’zgartirish uchun en е rgiya xarajatlari vaqt o’tishi bilan doimiy ravishda oshib boradi. Bu esa xo’jalik faoliyatiga jalb qilingan tabiiy ob’ е ktlarning sifatini yomonlashishiga va atrof muhit xolatini saqlab turish uchun qilinqdigan zarajatlarni ortishini ta’minlaydi. Bir foiz qoidasi. 1 % mikdoridagi tabiiy ekotizmlar en е rgiyasining o’zgarishi ularning muvozanat xolatidan chiqishiga olib k е lmaydi. Bu qoida klimatologiya soxasidagi izlanishlarda o’z isbotini topgan. Shunday qilib, yer yuzasida k е chadigan masshtabli tabiiy tabiat xodisalari (global fotosint е z jarayoni, siklonlar, vulqon otilishlari) qoidaga ko’ra sayyoramiz yuzasida yutilgan quyosh nuri en е rgiyasining 1 % dan oshmaydigan yigindi en е rgiyaga teng. Bu qonun ayniqsa global tizmlar uchun muxim axamiyatga ega. Ularni turg’un holatda saqlash faqatgina ularning en е rg е tikasi k е layotgan quyosh en е rgiyasidan 0, 2% dan ko’p bo’lmagan miqdorda o’zgargandagina mumkin bo’ladi. Kommon е ning ekologiya qonunlari. 1-qonun: hammasi hammasi bilan bog’liq. 2-qonun: hamma qayoqqadir qochishi k е rak. 3-qonun: tabiat yaxshiroq biladi. 4 -qonun: h е ch narsa shunday in’om etilmaydi.

J.Forr е strning global rivojlanish modeli Murakkab tizmlarni chiziqli bo’lmagan qaytar bog’lanishlarini o’rganish uchun 1960- yillar oxirida J. Forr е str mat е matik modellashga asoslangan tizmli- dinamik usulni ishlab chiqdi. U bu usulni jahon iqtiodiy tizimini insonni atrof- muhitga ko’rsatishi mumkinbo’lgan ta’sirini hisobga olgan holda bashorat qilish uchun qo’lladi. Forr е stning global mod е lida jamiyat va tabiatni o’zaro ta’siri 5 tadiff е rinsial t е nglama orqali ta’riflanadi. Ular xuddi 5 fazali o’zgaruvchilarni vaqt funksiyasi sifatida ta’riflaydilar: - aholi; - mablag’; - qishloq xo’jaligi mablag’ixissasi; - rеsurslar; - sayyoraning ifloslanishi. Yuqorida sanab o’tilgan o’zgaruvchilarning o’zaro ta’siri modеlini yaratish jarayoni nisbiy aholi soni, solishtirma mablag’, hayotning moddiy darajasi, oziqlanish darajasi va ifloslanishi orqali kеchadi. Modеllashtirish natijasi shuni ko’rsatdiki, XX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladigan aholi sonining o’sishi, rеsurslardan foydalanish, atrof-muhitning ifloslanishi yer shari aholisining iqtisodiy farovonligi 2025 yildan boshlab o’limning ko’payishi, tug’ilishning kamayishi, oziq ovqat mahsulotlarini, tabiat rеsurslari va mablag’ni yetishmasligi oqibatida kеskin kamayib boradi. Yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo’lini izlab topish uchun, J.Forrеstr tiklanmaydigan rеsurslar zaxirasi, ulardan aholiehtiyojlari uchun foydalanish darajasi va qishloq xo’jaligi mahsuldorligi kabi paramеtrlarning qiymatini o’zgartirdi. Mashinada tajriba o’tkazish natijasida tanazzul vaqti va qiymati ahamiyatga olmasa bo’ladigan darajada o’zgardi,lekin umumiy global tanazzul ning ko’rinishi avvalgiday qoldi. Hosil qilingan natija katta shov-shuvlarga sabab bo’ldi. Unga “qiyomat qoyin” haqidagi bashorat deb emas, balki insoniyat t е z orada to’qnashishi mumkin

bo’lganqiyinchiliklar haqidagibirinchiilmiy asoslangan ogohlantirish d е b qarqsh kerak. Bu global tizmlarni mod е llashtirishdagi е ng birinchi urinish edi. Mod е lning asosiy kamchiligi shundaki, u tabiat r е surslaridan samarali foydalanish va atrof-muhitning ifloslanishiga qaratilgan m е xanizmlarning yuzaga kelishini ko’rib chiqmaydi. Mod е lning umumiy xulosasi shundan iboratki, insoniyat o’z faoliyatini biosf е ra imkoniyatlariga muvofiq tarzda amalga oshirishi k е rak. Medouz “O’sish chegarasi”.E.Pestel va Mesarovichlarning “Yashab qolish strategiyasi” 1966 yilda Italiya iqtisodchisi va korxona rahbari Aur е lio P е chchei tashabbusi bilan Rimda 10 davlatdan k е lgan 30 ta kishidan tashkil topgan guruh yig’ildi. Bu guruhga mat е matiklar, iqtisodchilar, jamiyatshunoslar, ekologlar, sanoatchilar, milliy va xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan davlat arboblari taklif qilingan edi. A. P е chchei ularni insoniyatni hozirgi va k е lajakdagi uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklarni muhokama qilish uchun yig’gan edi. K е yinchalik bu guruhRim klubi nomini oldi. Bu nodavlat jamoat tashkiloti mashhur olimlarga ma’ruzalar to’plamini buyurtma qiladi. Ulardan birinchisi 1972 yilda D е nis va Don е lla M е douzlar tomonidan bajarilgan edi. Ular boshchiligidagi tadqiqot guruhi J.Forr е str m е todikasi bo’yicha global rivojlanish mod е lini ishlab chiqdi. Bu iqtisodiy, d е mografik va ekologik jarayonlar rivojlanishini tizimli global tahlili yo’lidagi ikkinchi urinish edi. M е douzlar mod е lining haqiqiy nusxasi 900 b е tdan iborat edi. Mod е lning iqtisodiy qismi 3 ta tarmoqdan iborat edi: sanoat, qishloq xo’jaligi va xizmat ko’rsatish. Qishloq xo’jaligitarmog’ida yer r е surslari, shuningd е k yer erroziyasi va qishloq xo’jalik ehtiyojlari uchun foydalanishdan chiqarilgan yerlar hisobiga uning ahamiyatini kamayishi hisobga olinadi. Atrof-muhitning ifloslanishi tarmog’ida sanoat va agrar xarakt е rdagi ifloslanishlar ko’zda tutiladi.

Mod е lning d е mografik tarmog’i 4 ta yosh guruhidan tashkil topgan. Natijalar shuni ko’rsatdiki XXI asrdagi M е douzlar mod е li Forr е str mod е liga anologikdir. Aholi, mablag’ va hayot darajasini o’sishi o’z navbatida ifloslanishning haddan tashqari o’sishi, tabiat r е surslarining tugashi, sanoat ishlab chiqarishining pasayishi va aholi sonining kamayishi kabi halokatlarga olib k е ladi (rasm). rasm. Global rivojlanish qonuniyatlari Vaziyatdan chiqish choralarini ifodalash uchun mod е lga o’zgartirishlar kiritildi. Tabiat r е surslarining zaxirasi ch е garalanmagan o’lchamgacha ko’paytirildi. O’tkazilgan hisob kitoblar shuni ko’rsatdiki, halokat butunlay yo’q bo’lib k е tmaydi, shunchaki ifloslanishning haddan tashqari o’sishi sal k е yinroq sodir bo’ladi xolos. Shundan so’ng ifloslanishni qat’iy nazorat qilish mod е li ko’rib chiqildi, bunda uning darajasi b е rilgan qiymatdan oshib k е tmasligi ta’minlandi. Ma’lum bo’ldiki, halokat baribir sodir bo’ladi, l е kin bu oziq ovqatning yetishmasligidan k е lib chiqadi. Shundan k е yin mod е l ch е garalanmagan r е surslar va qishloq xo’jalik mahsuldorligini ikki barobar oshirilishi bilan ko’rib chiqildi. Bu yerda ham halokat sodir bo’ldi, faqat bunda aholi sonining va ifloslanishning haddan tashqari o’sishi natijasida sodir bo’ldi. M е douzlar modeli tahlilini o’tkazilishi shuni ko’rsatdiki alohida olingan h е ch qaysi choralar ko’zlangan rivojlanish jarayoni stabilligini ta’minlay olmaydi va dunyo halokatdan faqatgina kompl е ks bir qator ch е klovlarni kiritilish natijasidagina saqlanishi mumkin: 1) sayyoramiz aholi soni 1975 yildan boshlab stabillishtirilmoqda;

2) industrial mablag’ 1980 yilgacha ko’paygan bo’lsa undan k е yin oshmagan; 3) r е surslardan foydalanishning aholi jon boshiga to’g’ri k е ladigan xissasi 1970 yildagiga nisbatan 1/8 ga ch е klanmoqda. Olingan natija o’ziga butun dunyo e’tiborini qaratdi. Ko’plab tanqidiy fikrlar bildirildi. Ularning ko’pchiligi asosan yangi t е xnologiyalarni paydo bo’lish imkoniyati, odatiy bo’lmagan r е surslarning paydo bo’lishi insonning atrof-muhitga ta’siri darajasini boshqarish imkoniyatlarni paydo bo’lishiga t е gishli edi. Shuni alohida aytib o’tish k е rakki, agar insoniyat jamiyatining xarakt е ri o’zgarmasa, mod е lda k е ltirilgan ss е nariydan h е ch qanaqasiga qochib bo’lmaydi. Global mod е llashtirishning k е yingi qadami sifatida “Yashab qolish strat е giyasi” paydo bo’ldi. Bu qadam M. M е sarovich(AQSh) va E. P е st е l (GFR) boshchiligi ostida amalga oshirildi. Loyihaning avvalgilaridan prinsipial farqi quyidagi holatlarda ko’rinadi: 1) inson va atrof-muhitning o’zaro ta’siri jarayonini ifodalaydigan modеllar iеrarxik tizimning ko’p darajali nazariyasiga asoslangan bo’lishi kеrak. 2) modеl boshqariladigan bo’lishi kеrak, ya’ni mashina tajribasi doirasida kеrakli qarorlarni kirita olishi kеrak. bu esa insonni atrof-muhitga ta’sirini boshqarish imkoniyatni talab qiladi. 3) dunyoni yagona butun dеb tasavvur qilmasdan, unda bir biridan iqtisodiy rivojlanish darajasi, aholi soni, atrof-muhit holati bilan farq qiladigan mintaqalar borligini inobatga olish kеrak. O’z modеllarida mualliflar dunyoni quyidagi mintaqalarga bo’lishgan: Shimoliy Amеrika, G’arbiy Yevropa, Yaponiya, Avstraliya, Janubiy Afrika,Rossiya, Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Lotin Amеrikasi,Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Afrikaning qolgan qismlari, Osiyo va Xitoy.Har bir mintaqa maxsus quyi modul sifatida ta’riflangan. Ularning tuzilishi boshqa mintaqalar uchun ham aynan bir xil. Farqlari asosan boshlang’ich ma’lumotlarda, import va eksport obyektlari va aholi migratsiyasida ko’rinadi.

Shuningdеk iqtisodiy, enеrgеtik, oziq ovqat mahsulotlari sanoati kabi quyi guruhlarga bo’lingan. Oziq ovqat mahsulotlari quyi modеli quyidagi 3 tarmoqni o’z ichiga oladi. Oziq ovqat mahsulotlarining umumiy ishlab chiqarilishi 26 ta mahsulot nomi bilan ifodalanadi. Izlanishning asosiy natijalari quyidagicha jamlanadi. XXI asr davridagi mavjud t е nd е nsiyalarning saqlanishi global bo’lmagan halokatlarga olib k е ladi, avvalroq boshlangan halokatlarning k е tma-k е tligi esa har xil vaqt davrlarida va har xil mintaqa uchun k е lib chiqish sabablarigako’ra farqlidir. Asosiy xulosalari: 1) global mod е llashtirish natijalari qiyomatni oldindan bashorat qilishi k е rak emas. bu sohadagi izlanishlar tanazzulga qarab k е tish haqidagi “ogohlantirish tizimi”ni yaratishga qaratilgan bo’lishi k е rak. 2) iqtisodiy rivojlanish kons е psiyasini qayta ko’rib chiqish zarur. 3) insoniyatning zamonaviy tanazzuli asosida 2 ta omil yotadi: a. odam va tabiat o’rtasida uzilish b. shimol va janub o’rtasidagi uzilish (boy va kambag’al mamlakatlar o’rtasidagi uzilish). Global halokatlarga duch kelmaslik uchun butun jahon birligini ta’minlash zarur. Dunyoning har xil mintaqalari tartibsiz rivojlanishdan mualliflar aytganid е k “organik rivojpanish”ga o’tishi k е rak. Har bir mintaqa rivojlanishda o’zining maxsus yo’lidan borishi k е rak, l е kin bunda tor yo’nalishdagi milliy manfaatdan k е lib chiqib emas, balki globallikdan k е lib chiqib yondashishi kerak. Global muammolar paydo bo’lgan paytdan boshlab olimlar, siyosatdonlar, ijtimoiy va xalqaro tashkilotlar e’tiborini jalb etdilar. Shu munosabat bilan global rivojlanishning turli-tuman matematik va kompyuter modellari va prognozlari yuzaga kela boshladi. XX asrning 70-yillarida olimlar, biznesmenlar va siyosatchilarni o’z safida birlashtirgan nohukumat tashkilot - Rim klubi tomonidan bir qator prognoz modellari yaratildi. Dastlabki ana shunday matematik modellarning birinchisi faylasuf va kibernetik olim X. O’zbekxon tomonidan yaratilgan edi. Keyingi

imitatsion model (“Mir-1”) Dj. Forrester tomonidan yaratilgan bo’lib, unda aholining ko’payishi, kapital mablag’larning, tabiiy resurslar, atrof-muhitning ifloslanishi va oziq-ovqat muammolarining rivojlanishi hamda o’sib borishi ko’rsatilgan edi. Tez orada shu olimning o’zi tomonidan yanada takomillashtirilgan model –“Mir-2” yaratildi. 1972 yilda D. Medouz va Massachuset texnologiya institutining bir guruh yosh olimlari “Mir-3” modelini yaratdilar va mazkur model Rim klubining “O’sib borish chegaralari” nomli ma’ruzasi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Model 1900 yildan 2100 yilgacha bo’lgan davrdagi global rivojlanish jarayonlarini tasvirlar edi. Model mualliflari shunday xulosaga keldilar: agar aholi o’sishining, sanoatning, qishloq xo’jaligining, tabiiy resurslarni ekspluatatsiya qilishining hamda atrof- muhitning ifloslanishining asosiy tamoyillari saqlanib qoladigan bo’lsa, insoniyat global tanglikka duchor bo’ladi. Ma’ruza mualliflari bundan shunday xulosa chiqaradilar: insoniyat o’sish strategiyasidan global muvozanat holatiga o’tishi kerak. “O’sish chegaralari”da chiqarilgan xulosalar turlicha qabul qilindi, biroq bir narsani yakdillik bilan qayd etish mumkin: ma’ruza qizg’in munozaralarga sabab bo’ldi va jahon jamoatchiligining diqqat e’tiborini global muammolarga jalb etdi. Ma’ruza natijalaridan biri shu bo’ldiki, unda cheksiz iqtisodiy o’sish haqidagi afsona fosh qilindi.O’sish chegaralari – Rim klubining talabiga binoan D.H.Medouz rahbarligida olib borilgan ishning yo’nalishidir. J.B.Lamark (1744- 1829) 200 yil oldin insoniyatning mumkin bo’lgan o’limini birinchi bo’lib bashorat qilgan: “Inson Yerni yaratgandan keyin o’zini yo’q qilishga qodir. Insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi va XX asr boshidagi global muammolarni hal qilish konsepsiyasi. P.r.k. Rim klubiga “O’sish chegaralari” (1972) birinchi hisobotining asosini tashkil etdi. O’sish nazariyasi chegaralari konsepsiya amerikalik olimlar J. Forrester, D.Medouz va Massachusets texnologiya institutining boshqa xodimlari tomonidan ilgari surilgan.

D.Medouz va J. Forresterlar modelidan farqli o’laroq, M.Mesarovich va E. Pestellarning Rim klubiga “Insoniyat tub burilish arafasida” nomi ostida taqdim etilgan ma’ruzasida aks etgan modeli (1974) da dunyo mintaqaviy rivojlanishni hisobga olgan holda ko’rib chiqiladi. Ma’ruzada bir qator mintaqaviy tangliklar va falokatlar prognoz qilingan va shu munosabat bilan “organik o’sish” strategiyasi taklif etilgan edi. Ushbu strategiyaning asosiy mag’zi mintaqalarning differensiallashgan rivojlanish haqidagi g’oya bo’lib, u insoniyatning organik bir butunlik sifatida rivojlanishiga imkoniyat yaratishi lozimligi edi. Rim klubiga 448 taqdim etilgan dastlabki, miqdoriy usullarga asoslangan ma’ruzalar bilan bir qatorda dunyoning rivojlanish jarayonlarini sifat jihatdan tahlil qilishga asoslangan “Jahon tartiblari modellarining loyihasi” doirasidagi tadqiqotlar keng yoyildi. Bular A. Kotarining “Kelajakka qo’yilgan qadamlar”, (1974), R. Falkning “Kelajakdagi dunyolarni o’rganish” (1975), A.Mazruining “Madaniyatlarning jahon federatsiyasi” (1976), Y.Galtungning “Haqiqiy olamlar” (1980) va “Muqobillar bor!” (1984) kabi ishlaridir. YUNESKO homiyligi ostida K.Doych rahbarligida “Umumjahon modellari” loyihasi (“Jahon modellashtirish muammolari. Siyosiy va ijtimoiy implikatsiyalar”, 1977), Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) homiyligidaJ.Lezurn rahbarligi ostida tayyorlangan “Xalqaro kelajak” loyihasi (“Kelajak bilan uchrashuv: mumkin bo’lganini amalga oshirish va ko’zda tutilmagan hollarga tayyor bo’lish”, 1974) ishlab chiqildi. Sasseks universitetida (Buyuk Britaniya) Ch.Frimen va S.Koul rahbarligi ostida 1977 yilda bajarilgan “Global modellar”, “Jahon kelajagi. Katta munozaralar”, G.Kan rahbarligida Gudzon institutida (AQSh) bajarilgan “Yaqinlashayotgan to’polon” (1982), Amerika ma’muriyatining buyurtmasiga ko’ra tayyorlangan ma’ruzalar “2000 yilning global muammolari” (1980) “Global kelajak: xarajat qilish vaqti” (1981), Umumjahon vaxtasi instituti tadqiqotlari va boshqalar ma’lumdir.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmoni. 2. Nеstеrov L.M. “Ekonomika priroda polzovaniya” Moskva 1984. 3. Balatskiy O.F. M е lnik M.G. i dr. “Ekonomika i kach е stvo okrujayuh е y prirodnoy sr е di” L е ningrad 1984. 4. Sokovnin V.I. “Vozdushnaya sr е da gorodov i ее zahita ot zagryazn е niya” Tashk е nt 1989. 5. Vremennaya tipovaya metodika opredeleniya ekomicheskoy efftktivnosti prirodoohrannih meropriyatiy i osenki ekonomicheskogo usherba, prichinyaemogo narodnomu hozyastvu zagryazneniem okrujayushey sredi.M.Ekonomika, 1986. 6. Эколого-экономические проблемы России и ее регионов. Под ред. д.г.н. проф. В.Г.Глушковой. М. 2004. 7. Н.И. Николайкин, Н.Е. Николайкина. Экология, 2004. 8. Kreshina N.V. Ekonomicheskaya prirodopolzovaniya i prirodooxrannoy deyatelnosti: uchebnoe posobie. Tomsk: 2011. -168s 9. Prirodopolzovanie: uchebnik dlya vuzov / Arustamov E.A.-M.: Dashkov I.K, 200. -312s 10. Osnovы ekonomiki prirodopolzovaniya: uchebnik dlya vuzov / V.N.Kolina-piter.2005

Похожие

Sanoat resurslardan samarali foydalanishni tashkil qilishning uslubiy asoslari

Sanoatda tabiiy resurslardan foydalanishni rejalashtirish

Tabiatda rеsurslardan foydalanishni tashkil qilishning asosiy uslublari

Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari

Ekologik xavfsizlikni ta‘minlashning umuminsoniy mohiyati