Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari - Экология - Рефераты

Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari Insonning atrof muhit bilan o‘zaro ta’siri tabiatdan foydalanish tizimi bilan, ya’ni tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish hamda qayta tiklash (takror barpo qilish) muammolari bilan bog‘liq. Tabiiy resurslarning turli xillari bir – biridan nafaqat xo‘jalikning muayyan tarmog‘iga foydalanish sajiyasiga, balki ularni muhofaza qilish uchun qo‘llaniladigan tadbirlarga ko‘ra ham farq qiladi. Barcha tabiiy resurslarni ularni muhofaza qilish va oqilona foydalanishning asosiy tamoyillaridagi tafovutlarga ko‘ra uchta guruhga tiklanadigan, tiklanmaydigan va tugamaydigan tabiiy resurslarga ajratish mumkin. Tabiiy resurslarning tiklanadigan guruhini ulardan foydalanish jarayonida o‘rni to‘lib boradigan, qayta tiklana oladigan resurslar hosil qiladi. Bu guruhga mansub bo‘lgan resurslar, shuningdek, maxsus tadbirlar o‘tkazilganda qayta barpo qilishi mumkin. Tiklanadigan tabiiy resurslarga o‘simlik va hayvonot dunyosining (biologik) resurslari va shuningdek, tuproq resurslari mansubdir. Tiklanadigan resurslar qulay ekologik sharoitlarda o‘zlari qayta tiklandi va ko‘payadi hamda ularga yetkazilgan zararni qoplash imkoniyatiga ega. Shu sababli bu guruhli mansub bo‘lgan resurslarni muhofaza qilishdagi tashkil asosiy vazifani resurslarni o‘z – o‘zini tiklash imkoniyatlarini ta’minlash tashkil etadi. Tiklanadigan tabiiy resurslarni nuhofaza qilish ulardan foydalanishni me’yorlashtirish asosida ta’minlanadi. Foydalanishning mumkin bo‘lgan ko‘lamlarining me’yori tabiiy resurslarning har bir turi uchun biologik xususiyatlariga (muayyan geografik hudud doirasida) belgilanishi lozim. belgilangan me’yor resursning qayta tiklanishi uchun zarur bo‘lgan kichik qismini saqlab qolishni ta’minlay olishi kerak. Masalan, ovlanadigan hayvonlarning zaxiralarini to‘ldirib borish va qayta tiklash uchun ularning populyasiyasidagi ma’lum miqdorini saqlab qolish zarur. Tabiiy resurslarni qayta tiklash sharoitlarini e’tiborga oladigan ilmiy jihatdan belgilangan

me’yorni mos holda ulardan foydalanish miqdori va sur’ati rejalashtirilishi lozim. bunday holda rejalashtirish tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etishda muhim iqtisodiy -–ekologik tadbir bo‘ladi. Ilmiy asoslangan me’yorlarga amal qilish tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishni rejalashtirish – ularni muhofaza qilishning eng muhim shartidir. Tabiatni maqsadli ravishda o‘zgartirish uchun qo‘llaniladigan maxsus tadbirlarni tashkil etishda ham tiklanadigan resurslarning kengaytirilgan takror barpo qilinishi ta’minlanishi mumkin. Tiklanmaydigan tabiiy reusrlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish tamoyillari o‘ziga xos. Masalan, foydali qazilmalar konlaridan oqilona foydalanishning eng muhim vazifalardan biri ulardan imkoni boricha to‘liq tugallanganiga qadar foydalanishni tashkil etishdir. Hozirgi texnologik sharoitlarda foydali qazilmalar konlardan to‘liq qazib olinmaydi. Masalan, neftning 60 – 70% iga qadar yer bag‘irlarida qolib ketadi. Tabiiy gazni qazib olish koeffisiyenti esa 80 – 85% dan oshlaydi. Yer bag‘irlarida qora metall ma’danlari zaxiralarining 25% i, rangli metal ma’danlari zaxiralarining esa 20% i qolib ketadi. Foydali qazilmalarni qazib olishda qo‘llaniladigan texnologik metodlardagi kamchiliklar katta miqdordagi xom ashyoning yo‘qotilishiga foydali qazilmani qazib olish nihoyasiga yetkazilmagan konlarni tashlab ketish va muddatidan avval yangi konlarni o‘zlashtirishga kirishishga sabab bo‘ladi. Shu tufayli o‘rni to‘lmaydigan, tiklanmaydigan x o m ashyo zaxiralaridan oqilona foydalanish ularni yer bag‘irlaridan imkoni boricha to‘liqroq qazib olishga qaratilgan usullarni takomillashtirishni taqoza etadi. Tiklanmaydigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish tizimida mineral xom ashyodan kompleks foydalanishni tashkil etish vazifalari ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki, foydali qazilmalarning katta qismi minerallar va murakkab kimyoviy birikmalarning majmuasidan iborat. Masalan, tamir ma’danlari konlarida vanadiy, kobal’t, mis, rux, oltingugurt, fosfor va boshqa unsurlar mavjud. Rangli metallarning ma’danlarida esa 10 – 12 ta asosiy metallar bilan birgalikda 60 dan ortiqroq qimmatbaho unsurlar bo‘ladi (oltin, kumush, kobal’t, reniy, indiy va b.sh.). Neft konlarida esa gaz oltingugurt, yod, brom,

vanadiy, titan, nikel va boshqa “xamroh” komplekslarni hosil qiladi. Tabiiy gazlar tarkibida esa kondensat, geliy, oltingugurt, azot va boshqalar bo‘ladi. Tiklanmaydigan mineral resurslardan kompleks foydalanishda katta imkoniyatlar mavjud. Kompleks foydalanish ikki yo‘nalishda: birinchidan, bevosita ma’dandagi foydali komponentlardan va ikkinchidan, kondagi barcha tog‘ jinslaridan majmuali holda foydalanish usuli bilan olib borilmog‘i lozim. Fan – texnika taraqqiyoti mineral resurslardan komplek foydalanish imkoniyatlarini yaratmoqda. Rangli metallurgiya sanoati uchun II nomdagi asosiy hosiblanadi. Ammo hozirgi paytda rangli metallurgiya kombinatlatida rangli metallarning ma’danlaridan 80 ga yaqin unsur olinmoqda va ko‘plab foydali va qimmatbaho maxsulot (kumush, vismut, platina, qisman oltin, qo‘rg‘oshin, rux, qalay, simob, kadmiy, germaniy, talliy va b.sh.) ishlab chiqarilmoqda. Foydali qazilmalarning zaxiralaridan oqilona foydalanishdagi muhim vazifalardan yana biri hamroh neft gazidan foydalanish muammosidir. Qazib olinadigan I ta neftga 150 – 200 m 3 neft gazi to‘g‘ri keladi. Neft gazida esa benzin bilan bir qatorda qimmatbaho uglerodli hom ashyo (propan va butan) mavjud. Afsuski, texnologiyaning takomillashmaganligi boisidan neftni qazib olishda quduqlardan atmosferaga juda katta miqdorda gaz uchib ketadi. Neft gazi tutib qolinsa kimyo sanoatida esa energetikada foydalanish mumkin bular edi. Ayni paytda jahonda neft gazining milliardlab kubometri behuda isrof bo‘lmoqda. Huddi shunday holatni holatni ko‘mir konlarida metal gazining isrofgarchiligida ham ko‘rish mumkin. Muneral xom ashyoning barcha komponentlaridan kompleks foydalanish nafaqat tiklanmaydigan resurslarni tugab qolishdan saqlaydi, balki korxonalarning yuqori darajada tejamkorligi ta’minlaydi va atrof muhitni ifloslanishdan saqlaydi. Tugaydigan mineral resurslardan oqilona foydalanishni tashkil etishda metallomdan foydalanishni yo‘lga qo‘yish ham mumkin iqtisodiy va ekologik ahamiyatga ega. Hisoblarga ko‘ra, hozirgi paytda metalldan yasalgan buyumlarning jahon miqyosidagi umumiy massasi 10 mlrd. t ga yaqin. Yaroqsiz holga metall buyumlardan (metallomdan) esa ularni qayta ishlash jarayonida 200 –

250 kg gacha metall tayyorlash mumkin. Shu sababli metallomni “antropogen konlar” deb atashadi. Foydali qazilmalar zaxiralarining cheklanganligi boisidan keyingi yillarda zaxiralari kam bo‘lgan mineral resurslarni iloji boricha boshqalari bilan almashtirish yoki o‘rni to‘lmaydigan, tiklanmaydigan resurslarni tiklanadigan resurslar bilan almashtirish imkoniyatlari qidirilmoqda. Masalan, alyuminiy muayyan hollarda misni o‘rnini egallay oladi, qurilishda esa metal konstruksiyalarini sintetik moddalardan tayyorlanadigan konstruksiyalar bilan almashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Darhaqiqat, keyingi yillarda sanoatning ko‘pgina tarmoqlarida metaldan yasaladigan buyumlar, jihozlar o‘rnini sintetik moddalardan tayyorlanayotgan va chidamligiga ko‘ra metal buyumlardan qolishmaydigan buyumlar egallamoqda. Keyingi yillarda bir qator mamlakatlarda neft yoqilg‘isini yoqilg‘ining boshqa turlari bilan almashtirish bo‘yicha amaliy ishlar ruyobga chiqarilmoqda. Masalan, AQSHda makkajo‘xori, shakar qamish, juhori (sorg‘o), kungaboqar, lavlagi va yo‘ng‘ichqadan spirt tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu siprt benzimga qo‘shiladi va yonilg‘i sifatida foydalaniladi. Brazilyada abtomobillar va hatto samolyotlarning motorlarida shakar qamish, batat, pal’ma mevasidan olinadigan arzon texnika spirtidan foydalanilmoqda. Indoneziyada esa yonilg‘i sifatida foydalanish uchun maniok va batat mevasidan spirti tayyorlanmoqda. Ko‘mir, gaz, neft, torf va yonuvchi slanes zaxiralaridan tejamkorlik bilan foydalanish uchun energiyaning boshqa noan’anaviy manbalaridan (shamol, quyosh, issiq buloqlar, dengiz suvlarining qalqishi va b.sh.) foydalanishni yo‘lga qo‘yish lozim. Tugamaydigan taniiy resurslar foydalanish darajasiga bog‘liq bo‘lmagan holda doimiy ravishda tiklanaveradi. Ammo ayrim geografik hududlarda bu resurslarning o‘ta taqchilligi namoyon bo‘ladi, ya’ni global miqyoslarda bitmas – tuganmas bo‘gan bu resurslar hududiy miqyoslarda taqchildir. Masalan, suv resurslarining taqchilligi ko‘pgina mamlakatlar uchun xosdir. Tugamaydigan resurslar uchun shuningdek, ekologik jihatdan sifat ko‘rsatkichlariga ko‘ra

yaroqsiz hozga kelishi ehtimoli harakterlidir. G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikadagi bir qator daryolarning suvlari kuchli ifloslanganligi tufayli iste’mol uchun yaroqsiz holga kelib qolgan. Shu sababli tugamaydigan resurslardan to‘g‘ri foydalanishdagi asosiy vazifalardan biri ularni sifat jihatdan yaroqsiz bo‘lib qolishini bartaraf qilishdir. Tabiiy resurslardan foydalanish, qayta tiklash va muhofaza qilish birligi tamoyili jamiyatning tabiat bilan o‘zaro munosabatlaridagi asosiy o‘zgarmas tamoyilidir. Bu tamoyil tabiiy resurslarni muhofaza qilish ulardan foydalanishning zaruriy sharoiti bo‘lishini taqoza etgan holda tabiiy resurslardan foydalanish va ularning tiklanish imkoniyatlari orasidagi dinamik muvozanatni quvvatlab turish imkonini beradi. Tabiiy resurslardan foydalanishga doir har qanday tadbir atrof – muhitni inson ta’sirining nomaqbul oqibatlaridan himoya qilish bilan bir paytda o‘tkazilishi lozim. Tabiiy resurslardan foydalanish, ualrni qayta tiklash va muhofaza qilishning metod va tamoyillarini ishlab chiqish tabiiy sharoitlarning xususiyatlarini, hududni o‘zlashtirish tarixini va undan hozirgi paytda foydalanish sur’atlarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan bo‘lishi lozim.

Похожие

Biologik resurslarni muhofaza qilish

Yer resurslari va ularni muhofaza qilish

O'simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish

Geoekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish

Suv resurslarini muhofaza qilish