Biologik resurslarni muhofaza qilish - Экология - Рефераты

Biologik resurslarni muhofaza qilish

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Biologik resurslarni muhofaza qilish Reja: 1. O`simlik dunyosiga antropogen ta`sir hamda uning ekologik oqibatlari. 2. O'rmon resurslari ularning qisqarishining salbiy oqibatlari. 3. Hayvonot olamininng ahamiyati va muhofazasi. 4. Turlar tarkibiga antropogen ta'sir.

O`simlik dunyosiga antropogen ta`sir hamda uning ekologik oqibatlari. Malum bo'lishicha, yer yuzida 350 mingdan 500 minggacha o'simliklar turlari va tur vakillari bor. Shulardan 40 ming tur yo'qolish xavfi ostida. Sobiq Ittifoqning Yer usti qismida gulli o'simliklarning umumiy soni 17520 (21 ming) turni tashkil qilgan. Vlar 1676 turkum va 160 oilaga biriktirilgan. Ilmiy ma'lumotlarga ko'ra, qutb va tundra hududlarida gulli o'simliklarning 189-507 ga turi uchraydi. Hozirgi ma'lumotlarga ko'ra, O'rta Osiyo hududida 11-12 ming gulli o'simIiklar, 3,5-4000 atrofida zamburug'lar, 3,8-4000 atrofida suvo'tlar va 400 dan ortiq yo'sinlarning tur va tur vakillari aniqlangan. Faqat O'zbekistonda 4200 ta yuksak o'simliklarning turlari malum. O'rta Osiyo bo`yicha quyi va yuksak o'simliklarning umumiy turlar soni 20000 atrofidadir. Yer yuzining turli tumanlari floraning turlicha tarkibi bilan xarakterlanadi. Masalan, tropik viloyat floraga eng boy hudud bo'lib, u yerda gulli o'simliklarning soni 120 mingdan ortiqdir. Amazonka baland-pastliklarida yuksak o'simIiklarning 50 ming, Shimoliy Amerika hududida 17 ming, Yevropada l2 ming o'simliklarning turlari aniqlangan. Malayziya floraning eng turlarga boy joyi bo'lib, u yerda 40000 ga yaqin o'simIik turlari, Xindixitoyda 25000 tur, Yangi Zelandiyada o'simIiklarning 1900 ta turi uchratilgan. O'simlik turlariga Afrika qit'asining ayrim tumanlari juda ham boydir. jumladan, Gvineya-Kongo florasida 8000-20000 tur gulli o'simlik bo'lib, ularning 80% endemik (mahalliy)dir. Zambiya hududida 8500 o'simlik turi topilgan, ularning 54% endemik. Sudan yerlarida 2750 tur uchrasa, Kap viloyatida 7000 dan ortiq, ularning 1/2 qismi endemik turlaridir. Sharqiy Madagaskarda 6100 gulli o'simlik turi topilgan, ularning 78,7% endemiklar, hattoki Sahroi Kabir chollarida 1620 dan ortiq o'simlik turlari aniqlangan. AQSh hududida 22 ming, Hindistonda esa 40 mingdan ortiq o'simIik turi bor. Tabiatda uchraydigan o'simliklarning 2500 dan ortiq turi insonlar tomonidan foydalaniladi va ancha turlar madaniylashtirilgan. Bularga bug'doy, arpa, sholi,

jo'xori, olma, uzum, nok, piyoz, sabzi va boshqalar kiradi. Insonlar tomonidan foydalaniladigan madaniy o'simliklarning umumiy soni 2,5 ming yoki Yer yuzidagi o`simliklart urlarining 10% tashkil qiladi. Inson hayoti uchun oziq-ovqat manbaini hosil qilishda 20 ta o'simlik turi va ularning yuzlab navlari qatnashadi; ularga bug'doy, no'xat, sholi, qovun, tariq, olma, uzum va boshqalar kiradi. Yer yuzidagi 6,3-6,5 mlrd. aholini ozuqa bilan ta'minlash uchun har yili 1,2-1,3 mlrd. t g'alla kerak. Insonning och qolmasligi uchun esa har bir odam hisobiga 0,6 ga yerga ekin ekib hosil olishi kerak. O'rmon resurslari ularning qisqarishining salbiy oqibatlari. O'simliklarning, xususan o'rmonlar maydonining qisqarishi va holatini yomonlashuvi kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan bog'liqdir. Ibtidoiy jamiyatda kishilar o'zi uchun zarur bo'lgan narsalarning bir qismini o'simliklardan olib, uning qisman bo'lsa-da, o'zgarishiga sababchi bo'lgan. Feodalizm va kapitalistik davrlarda Yer sharidagi o'rmolar shafqatsizlarcha kesildi, undan yoqilg'i sifatida, qurilishda va kema ishlashda keng ko'lamda foydalanishi tufayli uning maydoni keskin qisqardi. Ayniqsa Yer sharining aholi zich yashaydigan joylarida o'rmonlarning 2/3 qismi yo'q qilindi. Natijada 500 mln ga yerdagi o'rmonlar maydoni qisqarib, dasht biyobonga aylantirildi. O'rmonlar ayniqsa aholi zich, kesish va tashish qulay bo'lgan joylarda va daryo vodiylarida ko'plab kesilgan. Chunki ularni suvda oqizish oson bo'lib, tashish arzonga tushgan. Bunga Oka daryosini misol qilib ko'rsatish etarlidir. Agar Okaning yuqori oqimida XVIII asrda o'rmon bilan qoplanganlik darajsi 15,8%, XIX asrda kelganda uning miqdori 3,6% tushib qolgan. O'rmonlarni rejasiz, tartibsiz kesilishi o'z navbatida tabiatdagi muvozanatni buzilishiga sabab bo'ldi va insonnig xo'jalik faoliyati uchun quyidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelish jarayonini tezlatirdi: tuproq eroziyasi tezlashdi, daryo va ko'llarning rejimi o'zgarib, suvi kamaya boshladi, suv toshqinlari, sel tez-tez bo'ladigan bo'lib qoldi, mikroiqlimga ta'sir etdi, cho'llarda ko'chma qumlar maydoni kengaydi va hokazo.

Tog'li rayonlarda suvning toshishiga, selga qarshi kurashda o'rmonlarning ahamiyati juda katta. Chunki o'rmonlar tog' yon bag'riga yoqqan yog'ining 90%ini ushlab qolsa, aksincha o'rmon yonbag'irlarida yog'inning 90%i oqimga aylanib selni vujudga keltiradi. Shu sabali yer sharidagi qaysi tog'li joylarda o'rmonlar betartib kesilgan bo'lsa, o'sha yerlarda tez-tez xavfli suv toshqinlari va sel bo'lib turadi. O'rmonlar sayyoramiz havosini tozalab turishda juda katta ahamiyatga ega. Chunki 1 ga o'rmon 18 mln. m 3 havoni tozalab turadi. Binobarin, o'rmonli yerlardaga havo shahar havosidan 200 marta tozadir. Chunki 1 ga yerdagi archa o'rmonlari katta bir shahar havosini tozalab tura oladi. Bulardan tashqari o'rmonlar tabiatni yanada go'zal, shifobaxsh qiladi va u orqali kishiga madaniy-estetik zavq beradi. O'zbekiston tog'laridagi asosiy o'rmonlar Ugom, Piskom, Chotqol, Hisor, Turkiston, Zarfshon kabi tog' tizmalarida joylashgan. O'rmonzorlar y er yuzining 28-29 % maydoni (yoki 3,9 mlrd. ga) ni egallagan. Hozirgi kunda har yili o'rtacha 30 mln ga maydondan o'rmon daraxtlari kesiladi. Kesilgan daraxtlarning 50 foizi suv ostida qolib chirib ketadi. Osiyo mamlakatlaridagi o'rmonzorlarda 1000 dan ortiq daraxt turlari ho'lib, shulardan 7-8 turining yog'ochi ishlatiladi. Kesilgan daraxtning 20-25% igina yog'och sifatida ishlatiladi, qolgani yoqilg'i manbai bo'lib xizmat qiladi, chirib organik moddaga aylanadi. 1990-yillar boshida Sobiq Ittifoq o'rmonlarining umumiy maydoni 1254 mln ga ni tashkil qilgan. Rossiyaning o'zida 770 mln ga o'rmon bo'lib, tropikadan tashqari o'rmonzorlarning 45% iga ega bo'lgan. AQShda 195 mln ga, Kanada 264 mln, Braziliya 320 mln ga, Peruda 57 mln ga, Kolumbiyada 50 mln ga, Hindistonda 46 mln ga o'rmonzor bor. Hamma Osiyo mamlakatlarining o'rmonzorlar maydoni 390 mln gektarga tengdir. O'zbekistonning umumiy yer maydonining 13 foizi (yoki 6007 ming ga) turli qalinlikdagi o'rmonlar bilan qoplangan. Ulardan tog'li mintaqalarda 1151 ming. ga, cho'l mintaqasida 3906 ming ga, to'qayzorlarda 36 ming ga va h.k. 1983-1988-

yillar oralig'ida Respublika hududidagi o'rmonlar maydoni 392 ming gektarga kamaygan. Shulardan 242 ming. ga xo'jasizlik va qarovsizlik natijasida yo'q bo'lgan. Respublika o'nnonlarida turli daraxtlar: archa, yong'oq, pista, terak, nok, olma va boshqalar uchraydi. O'rmonlar maydonining kamayishiga o't qo'yish, tinimsiz mol boqish, daraxtlarni kesish, parvarish qilmaslik kabi holatlar sabab bo'lgan. O'rmonlarning inson hayot-faoliyatidagi o'rniga qarab, ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: Sanoat ahamiyatiga ega o`rmonlar - xalq xo'jaligining yog'ochga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiluvchi o'rmonlardir. Suvni muhofaza qiluvchi o`rmonlar - tog', tog' oldi va tekisliklarda suv rejimini yaxshilashga xizmat qiladi. Dala ihota o`rmonlari qurg'oqchil hududlarda o'stiriladi. Tuproqni suv, shamol eroziyasi garmseldan saqlaydi. Qum, jar yonbag'irlarini mustahkamlaydi. Shahar atrofi, shahar ichi bog` o`rmonlari - sanitariya, gigiyena, estetik ahamiyatga ega, havoni tozalaydi, aholining dam olishi uchun sharoit tug'diradi. Kurort o`rmonlari sanitariya-gigiyena xizmatini bajaradi, yo'l yoqasi daraxtzorlari, yo'llarni qor, qum bosishi, tog'larda qulash, tosh oqimlaridan saqlaydi. Qo`riq o`rmonlar o'simlik, hayvonlarning qimmatli turlari, kamyob landshaftlami saqlash, o'rganish uchun xizmat qiladi. O'quv tajriba o`rmonlari o'quv va ilmiy tadqiqot maqsadlariga xizmat qiladi. Tajribalar, mashg'ulotlar, amaliy ishlar olib boriladi. O'rta Osiyo, shu jumladan, O'zbekistonda o'rmonlar maydoni katta emas. Lekin shunga qaramay mavjud o'rmonlar xalq xo'jaligida juda katta ahamiyatga ega. Turkiston o'nnonlarini uch toifaga bo'lish mumkin: tog' o'nnonlari, cho'l o'rmonlari va to'qayzorlar. Tog' o'rmonlari , xususan, Tyan-Shan va Pomir-Oloy tog'larining shimoliy yonbag'irlarida, 1500-1800 m balandlikda joylashgan. Tog'laming quyi va qisman o'rta qismlarida mevali daraxtlardan tog'olcha, olma, nok va ba'zi bir keng bargli daraxtlar ko'p o'sadi. Butalardan bu yerda zirk,

uchkat, na'matak va boshqalar xarakterlidir. Farg'ona tizim tog'larida noyob yong'oqzorlar bor. Tog'larning janubiy yonbag'irlari o'tlar yoki butazorlar bilan qoplangan. Turkiston tog'lari o'rmon bilan qoplangan. Ular butun hududning taxminan 2% ini ishg'ol qiladi, bu o'rmonlarning ahamiyati katta. Tog' o'rmonlari sharros yomg'ir yoqqanda va ko'plab qor eriganda tuproqni yuvib ketilisbdan saqlaydi va tosh-tuproqlarni oqizib keladigan sellarning paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaydi. O'rmon bilan qoplangan tog' yonbag'irlarida o'rmonsiz joylarga nisbatan qor bir tekisda eriydi. Bu esa namlikning yerga chuqur kirishiga imkon beradi va tog' buloqlari, jilg'alar, daryolar suvining bir me'yorda oqishiga sharoit yaratadi. Shu bilan birgalikda tuproq zarrachalarining yuvilishini kamaytiradi. Respublikaning bir qancha viloyatlaridagi tog' o'rmonlaridan yong'oq, bodom, xandon pista, olma, tog'olcha, do'lana, qoraqat terib olinadi va bir qancha dorivor o'simliklar yig'iladi. Tog' o'rmonlari ana shunday foydali xossalarga ega bo'lganidan ularni muhofaza qilish va tiklash zarur. Endilikda respublimizda tog' yonbag'irlarini ko'kalamzorlashtirish yuzasidan katta ish olib borilmoqda. Turkistondagi cho'l o'rmonlari taxminan 8% ni egallaydi. Cho'l o'rmonlari, odatda, qora va oq saksovullardan, qandim va quyon suyaklaridan iborat. Cho'ldagi bunday daraxtzorlarni siyrak o'rmonlar yoki kserofit butazorlar deyish mumkin. Bu o'rmonlar mahalliy aholi tomonidan xo'jalikda ko'plab ishlatilmoqda va ular tobora siyraklashib bormoqda. O'rta Osiyodagi cho'l o'rmonlari va butazorlari qumli yerlarda, kamdan-kam hollarda gipsli cho'llardagi depressiyalarda uchraydi (qora saksovul). Qumloqlarda daraxt, buta o'simliklar juda katta ahamiyatga ega. Birinchidan, bu o'simliklar qumni mustahkam tutib turadi va shamollar ta'sirida ko'chib yurishiga yo'l qo'ymaydi. Yuqorida aytilgani kabi, qumsevar daraxt buta o'simliklar Turkistonning bir qancha yerlarida ko'chma qumlarga qarshi kurashda keng ishlatilmoqda. Saksovul, turli butasimon sho'ralar, qandilning barglarini qo'ylar, tuyalar yaxshi yeydi va ular to'yimli xashak hisoblanadi. Qumlar,

pastbaland relyef hamda butazorlar chorva mollarining qishlashi uchun juda qulaydir, chunki ular bu yerlardan xashak va boshpana topadi. Qumlardagi daraxt-buta o'simliklar ko'plab yoqilg'i sifatida kesilgani uchun anchagina zararlangan. Keyingi 20 yil ichida Aydar depressiyasidagi qumlikda (Janubiy Qizilqum) oq saksovul chakalakzorlari butunlay tugatildi. Tomdi tumani markazidan Shimoldagi va boshqa bir qancha joydagi butazorlar juda siyraklashib qoldi. Qora saksovul chakalakzorlari ko'p joylar, hatto cho'lning eng uzoq yerlarida ham deyarli tugab qoldi. O'z-o'zidan ma'lumki, Turon cho'llaridan daraxt-buta o'simliklarni tegishlicha muhofaza qilish va tiklab turish zarur. Bu sohada kattagina ishlar qilinmoqda. Masalan, Orolbo'yida katta maydonlarda saksovulzorlar tashkil qilinib, Orol qumlarini to'xtatish choralari ko'rilmoqda. Har yili bir necha yuz gektar joyda saksovulzorlar barpo qilinmoqda va endilikda bunday saksovulzorlarning ko'pchiligi yetilib qoldi. Bunday saksovulzorlar janubiy va markaziy Qizilqum, Kamob cho'li va boshqa viloyatlarda barpo etildi. O'zbekiton o'rmonlarining uchinchi toifasi to'qaylar - daryo bo'ylaridagi daraxt va butalardan iborat chakalakzorlardir. Bunday daraxtzorlar maydoni katta emas, sholi, paxta va poliz ekinlari ekilishi hisobiga to'qaylar maydoni tobora qisqarmoqda. Endilikda Chirchiq vodiysi, Zarafshon va Surxondaryo yoqalarida deyarli to'qay qolmadi. Amudaryo va Sirdaryoning ayrim joylarida to'qaylar saqlanib qolgan. To'qaylarda asosan tol, turang`il, terak va jiyda o'sadi. Butalardan yulg'un, jingil doimo uchraydi. Qamish, chiy, ro'vak va boshqa gullilar o'sib yotadi. O'simliklarning shox-shabbalarini chirmoviqlar o'rab olgan. To'qaylarning ahamiyati shundaki, ular daryolarning qirg'oqlarini mustahkamlab turadi va yuvilib ketishidan saqlaydi. To'qaylar yem-xashak uchun katta xizmat qiladi, ba'zi bir joylardan pichan o'rib olinadi. To'qaylar chorva mollarning qishlovi uchun ham qulaydir. Qor yoqqan yillarda chorva mollari to'qaylarda, butalar va boshqa baland bo'yli o'simliklardan o'ziga ozuqa topib oladi. Hozirgi vaqtda respublikaning bir qancha yerlarida to'qay daraxtlari o'rniga yangi daraxtlar ekish,

shuningdek, to'qaylarni tiklash va muhofaza qilish borasida tajriba ishlari olib borilmoqda. Yaqin Sharqda qadimda Livan kedr o'rmonlari keng yerlarni qoplab yotgan. O'sha vaqtda kedr eng qimmatli va yaxshi fazilatli daraxt deb hisoblanib, podsholar saroylarini qurishda foydalanilgan. Hozirgi vaqtda faqat Las-Kedres yaqinida qo`riqlanadigan 2 ga maydonda Livan kedri saqlanib qolgan, xolos. Ilgarigi vaqtlarda dehqonchilik va yaylov uchun uncha katta bo'lmagan yerlardagi daraxtlar kesilib va yoqilib o'rmondan tozalanar edi. Keyinchalik esa aholining ko'payishi va sanoatning rivojlanishi bilan daraxtlardan yoqilg'i sifatida foydalanish juda katta darajada o'rmonlarning yo'q qilinishiga sabab bo'ldi. O'rmonlar, ayniqsa, XIX va XX asrlarda juda ko'plab kesildi. Taxminiy hisoblarga ko'ra, keyingi o'n ming yil davomida yer yuzidagi o'rmonlarning 2/3 qismi kesib yuborilgan, bizning eramizda 500 mln gektardan ortiq o'rmonlar yo'q qilinib, unumsiz yerlarga aylangan. Akademik Q.Z. Zokirov ma'lumotlariga ko'ra, qadimda O'rta Osiyo tog'lari va tog' oldi tekisliklari qalin o'rmonlar, butazorlar bilan qoplangan bo'lgan. Aleksandr Makedonskiy zamondoshi Kursiy Ruf (eramizdan avvalgi IV asr) Samarqand bilan Panjikent oralig'ida botqoqlik va o'tib bo'lmaydigan o'rmonlar bo'lganligi haqida yozib qoldirgan. Zarafshon havzasida archa o'rmonlarining kamayib ketishiga archadan ko'mir tayyorlash va qurilish materiali sifatida keng foydalanish sabab bo'lgan. Qizilqum cho'lida, ayniqsa, uning Buxoro va Qorako'l vohalariga yaqin qismlarida ko'chma qumlarning paydo bo'lishiga saksovulning ko'plab kesilishi sabab bo'lgan. Keyingi 60-70 yilda O'rta Osiyo respublikalaridagi archa o'rmonlarining umumiy maydoni 26-30% qisqargan. Yer yuzida o'rmonlar maydonining qisqarishi tabiiy jarayonlarning yo'nalishida bir qator o'zgarishlar, ya'ni daryolar va ko'llarning sayozlashishi, suv toshqinlari, sel oqimi, tuproq eroziyasi, jarlarning ko'payiishiga sabab bo'ladi. Masalan, O'rta Osiyo o'rmon xo'jaligi bilimgohining Chotqol tog' meliorativ stansiyasida olib borilgan kuzatishlar o'rmonsiz tog' yonbag'irlarida yoqqan yog'in-sochinning 90%

gacha qismi oqib ketishini ko'rsatdi. Buning oqibatida yer osti suvlarning to'yinishi kamayadi va daryolar yoz oylarida juda sayozlashib qoladi. O'rmonlarni muhofaza qilishda, avvalo, ulardan tejab foydalanish va tiklab borish ko'zda tutiladi. Bu o'rmon xo'jaliklarning asosiy vazifasidir. O'rmon xo'jaliklari bu sohada amalga oshiradigan asosiy chora-tadbirlarga - o'rmonlarning yog'och kesish uchun ajratiladigan yerlarini ilmiy asosda hisoblab chiqish va to'g'ri taqsimlash, daraxt kesish normasini belgilash, tayyorlangan yog'ochdan to'liq foydalanish, o'rmonlarni yong'in, zararkunandalar va boshqa noqulay omillardan muhofaza qilish kiradi. O'rmon o'simliklaridan boshqa o'simliklar, chunonchi, yaylov va o'tloq o'simliklari, dorivor, meva va hamma oziq-ovqat o'simliklari ham muhofaza qilishga muhtojdir. Inson o'z tarixi davomida juda ko'p o'simliklarga ta'sir ko'rsatdi. Yovvoyi o'simlik turlaridan madaniy turlarni yaratdi, qadimgi vaqtlarda inson donli va mevali o'simliklarga ko'proq ta'sir ko'rsatgan bo'lsa, keyinroq tolali o'simliklarni madaniylashtirdi. Hozirgi davrga kelib esa ko'proq dorivor o'simliklar o'zlashtirilyapti. Ayrim dorivor va manzarali o'simliklar ko'plab yulib olinishi natijasida kamayib boryapti. Barcha o'simlik turlari ilmiy, amaliy va hatto hozircha oldindan ko'rib bo'lmaydigan maqsadlar uchun bitmas-tuganmas genofond hisoblanadi. Shuning uchun ham noyob va yo'qolib borayotgan o'simlik turlarini muhofaza qilish muhim vazifadir. Hozirgi vaqtda insonning bevosita yoki bilvosita ta'siri ostida yer yuzining turli qismlarida o'simliklarning ko'p turlari noyob bo'lib qolgan. Masalan, Italiyada 129 tur, Polshada l35, Chexoslovakiyada l08, Gretsiyada72, Isroilda 34 tur o'simlik noyob bo'lib qolgan. Katta-katta hududlarning qishloq xo'jaligi va sanoatda o'zlashtirilishi tabiiy o'simlik turlarining ko'plab yo'qolib ketish xavfini tug'dirmoqda. Mamlakatimizda ham ko'pgina o'simlik turlari noyob bo'lib qoldi. Yo'qolish arafasidagi, yo'qolib borayotgan va noyob o'simlik turlarini saqlab qolish, ko'paytirish bir necha yo'l bilan amalga oshiriladi: birinchidan, bunday o'simliklardan foydalanishni man etuvchi qonunlar chiqarish, ikkinchidan,

botanika bog'lari va boshqa tashkilotlarda noyob o'simliklarni keltirib o'stirish, parvarishlash, uchinchidan, noyob o'sirnliklami qo`riqxona va buyurtmalarda muhofaza qilish. Turkistondagi qo`riqxonalarda o'simliklar turlarining 30% vakillari muhofaza qilinadi. Masalan, O'zbekistonning Jizzax viloyatidagi Zomin tog'-o'rmon va boshqa qo`riqxonalarida O'rta Osiyoda o'sadigan Zarafshon (yoki qora), sarv va Turkiston archasi muhofaza qilinadi. Hayvonot olamininng ahamiyati va muhofazasi. Hayvonlarni muhofaza qilib, ularning tabiatdagi muvozanatini saqlab qolish, turi va miqdori kamayib ketayotgan hayvonlarni qayta ko'paytirish uchun qo'yidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak: 1. Ovchilik va baliq ovlashni tartiga solish – bu hayvonlarni muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish va takror ishlab chiqarishdagi eng muhim tadbirlardan biridir. 2. Qo'riqxona va zakazniklar – turi va soni kamayib ketayotgan hayvonlarni muhofaza qilish va qayta tiklashda juda katta rol o'ynaydi. Chunki qo'riqxonalarda ma'lum tabiiy maydonlarda tabiat komponentlarini, asosan hayvonlarni tabiiy holicha saqlab qolinadi yoki insonning ta'siri natijasida turi va soni kamayib ketgan hamda ketayotgan hayvonlar (tuvaloq, suvsar, qunduz, los, zubr, xongul bug'usi, sayg'oq, chipor bug'u, qulon va b.q.) ko'paytirilib, so'ngra boshqa joylarga tarqatiladi. Bulardan tashqari qo'riqxonalarda noyob hayvonlarni seleksiyasi yaxshilanadi, yashash sharoitlari va biologiyasi o'rganiladi, biotexnik tadbirlar amalga oshirilib, ularga qo'shimcha ravishda qishda ozuqa tayyorlanadi, in va uya qo'yishlari uchun joylar ajratiladi, ov qilish taqiqlanadi va oqibatda hayvonlar tez ko'payib, qayta tiklanadi. 3. Hayvonlar yashaydigan joylarning ekologik sharoitini yaxshilash hayvonlarni muhofaza qilishning muhim choralaridan biridir. Hayvonlar yashaydigan joyning ekologik sharoitini yaxshilashning eng muhim yo'li bu biotexnik tadbirlardir. Biotexnik tadbirlarga qo'yidagi ishlar kiradi: qishloq xo'jalik ishlarida, o'rmonlarni

kesishda, hayvonlar uchun ozuqa va muhofaza bo'ladigan maydonlarni qoldirish; hayvon va qushlar yashaydigan joyi va uyalarning atrofiga o'simliklardan himoya qilish polosasini tashkil etish va yangi yashaydigan joylar, uyalar qurish. 4. Qishloq xo'jalik ishlab chiqarishida yerlardan foydalanish jarayonidan hayvonlar uchun tabiiy fitosenozlar qoldirish ham ularni muhofazasiga qaratilgan chora-tadbirlardir. Ko'pgina mamlakatlar, jumladan, Germaniya, Polsha kabi davlatlarning tajribalari shuni ko'rsatadiki, qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan yerlar (madaniy landshaftlar) orasida hayvonlarni yashashi uchun tabiiy fitosenozlarni – to'qayzorlar, o'tloqlar va o'rmonlarni saqlab hamda zovurlar, jarlar, kanal va ariqlar atrofida o'rmon polosalari tashkil etish muhim ahamiyatga ega. 5. Hayvonlarni tabiiy ofatlardan saqlash. Bunda suv toshqini, jala, bo'ron, qo'rg'oqchil va qattiq sovuq bo'lganda hayvonlarga yordam ko'rsatiladi. 6. Hayvonlarni akklimatizasiya va reakklimatizasiya qilish – ularni muhofaza qilib, qayta tiklashda juda katta rol o'ynaydi. Akklimatizasiya (iqlimlashtirish) – ma'lum bir hayvon turining yangi tabiiy sharoitga, xususan yangi iqlimga, ya'ni yangi hayot sharoitiga moslashishdir. Reakkimatizasiya – qayta iqlimlashtirish bo'lib, o'tmishda ma'lum regionda ko'plab yashagan, so'ngra noyob bo'lib qolgan hayvonlarni ko'paytirib, o'sha territoriyaga qayta moslashishdir. Hayvonlar kishilar hayotida juda katta ahamiyatli bo'lib, odamzot o'ziga kerak bo'lgan juda ko'p xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlarini hayvonlarn oladi. Bundan tashqari, yovvoyi hayvonlar, xonaki hayvonlar uchun, ularning zotini yaxshilash va yangi zotlar yetishtirishda manba hisoblanadi. Juda ko'p dori- darmonlar ularning mahsulotidan olingan. Hayvonlar olamini o'rganish natijalarining ko'rsatishi bo`yicha, turlar soni va ulardagi endemizmlik bo`yicha Avstraliyada 235 sutemizuvchilar va 720 ta qushlar turi bo'lib, ularning 90% shu hudud uchun endemik hisoblanadi. Madagaskar orolida uchraydigan 300 ta yer usti molluskalar turi, 500 ta qo'ng'izlar turi, 260 ta sutemizuvchilar turi (9599%) endemikdir. Dunyoda uchraydigan 8600-9000 qushlar turining 720 tasi, sudralib yuruvchilar va suv-quruqlikda yashovchi 9000

turning 92 tasi, baliqlaming 20000-25000 turidan 2800 ta, sutemizuvchilarning 4000 turidan 322 tasi Rossiya hududida uchraydi. Hayvonlar dunyosi vakillarining turlarini o'rganish juda qadimdan boshlangan va ular haqidagi ma'lumotlar turli davrlarda yashagan allomalar tomonidan to'plangan. Olimlarning aytishiga qaraganda, Sobiq Ittifoq hududida turli hayvonlar turlarining ozligi mamlakatning tropikaga qaraganda shimolga joylashganidan kelib chiqadi. Shu hududda hayvonlarning asosiy guruhlariga sutemizuvchilar (350 tur), qushlar (710), sudralib yuruvchilar (160), baliqlar (1500), molluskalar (2000) bo'g'imoyoqlilar (90000-100000) kiradi. Tarixiy ma'lumotlar bo`yicha, hayvonlar dunyosining vakillari 1000000- 1500000 atrofida hisoblanadi. Ayrim manbalarda tabiatda uchraydigan hasharotlarning turlari 3 mln. dan ham ortiq, lekin ularning ko'pchiligi o'rganilmaganligi tufayli fanda o'z o'rnini topgan emas. Umurtqali hayvonlarning ko'payish tezligi ham har xildir. Masalan, kitlar, fillar, kiyik, bug'u, zebra, nosorog, ot, sigirlar 1 tadan bola tug'sa, quyon, olmaxonlar 1-12, itlar 2-10 (23), bo'rilar 4-5 (15), yovvoyi cho'chqalar 12 tagacha, uy cho'chqalari 28-34 tagacha, Avstraliya xaltali mushuklari 17-18(24) tagacha bola tug'adi. Odatda, insonlarda - ayollar bittadan bola tug'adi, egizak tug'ilish hollari ham tez-tez uchrab turadi, lekin 3,5 yoki 7 ta bola tug'ilishi kam uchraydi. Umurtqali jonzotlardan qushlarning tuxum qo'yishi ham turlichadir. Ko'pchilik qushlar (kayra, pingvinlar, albatroslar) uyaga bittadan tuxum qo'ysa, kondorlar 2, burgutlar 3-4, tovuqlar 70-330, bedanalar 2-10 tadan tuxum qo'yadi. Tirik jonzotlar ichida eng ko'p tuxum (ikra)ni baliqlar tashlaydi. Masalan, tereska balig'i 2,9-9 mln., oy baliq 300 mln., osetrlar 24000-4000000, laqqa 100000, kolyushka kabi baliqlar hammasi bo'lib 180-1000 dona ikra tashlaydi. Hayvonlar Yer usti muhitida turli darajada o'zgarib turadigan past va yuqori haroratga moslashgan. Masalan, itlar tana harorati 22°C gacha pasayishiga bardosh bersa, sichqonlar + 18°C, sug'urlar 0°C, yosh ko'rshapalaklar -5° C va -7°C,

voyaga yetgan vakillari 0°C, qushlarning tuxumlari -1°C, toshbaqalar -5,5°C, kapalaklar haroratni 8,5-12°C pasayishiga chidasa, ularning qurtlari -60°C, arilar - 9,2°C, bitlar -12°C bakteriyalar sporalari haroratning -271°C gacha pasayishiga chidab, anabios holda bo'lib normal sharoit kelishi bilan rivojlanishni davom ettiradi. Turli hayvonlar va inson tanasining harorati, tomir urishi va nafas olishi har xildir. Tirik organizmlar-hayvonlar va inson yuqori haroratning turli darajasiga bardosh beradi, masalan, amyobalar +40-45°C gacha, xivchinli mayda hayvonlar +40+60°C, meduzalar 3,7°C, osminog + 36°C, nematodlar +8,1°C, baliqlar + 37°C, + 36°C (65), baqalar +37+38°C, qushlar +48+49°C, inson +43°C gacha bardosh beradi, tirik organizmlar tanasidagi oqsil moddasi +57+70°C da uvib qoladi, hayotchanlikni yo'qotadi. Yer yuzida uchraydigan qushlar turli kattalik, og'irlikka ega bo'lishi bilan bir qatorda, ular har xil tezlik bilan ham uchadi, masalan, tuyaqushning og'irligi 50- 56,5 kg. Ular tuxumining og'irligi 1,6-1,7 kg, uzunligi 15-20 srn, g'ozlarning og'irligi 8,5 kg, nandu qushi 37 kg, tovuqlar 3-5,5 kg, karqur 2,2-3,4 kg, chumchuqlar 26-30 g, kaptarlar 450-525g, qaldirg'ochlar 14-21 g, eng mayda qushning og'irligi 2 g ga tengdir. Qushlarning uchish tezligi soatiga 41-360 km ni tashkil qiladi. Masalan, qirg'iy 41 km, qarg'a 50 km, kaptar 94 km, ko'lik 150 km gacha, uzunqanot 40-150 km (223), chayka 223 km, chug'urchuqlar 63-81 km, g'ozlar 90-100 km, lochin 70-80 km, sapsan lochin o'ljaga tashlanishda tezligi soatiga 360 km (sek 100 m) ga yetadi. Ayrim qushlar bir kunda: laylak 200-250 km, valdshnel 400500 km, plavunchik 300 km masofani uchib o'tadi. Gepardning o'ljaga tashlanishdagi tezligi (500 m masofada) soatiga 90 km.ga yetadi. Turlar tarkibiga antropogen ta'sir. Hayvonlarning biosfera va uning tarixi rivojlanish jarayonida paydo bo'lgan hamma biologik turlar zarur va foydalidir. Har bir tur biosferada faqat o'ziga xos ekologik o'rinni egallab, biogeotsenozning mahsuldorligi va barqarorligini ta'minlaydi, o'zining mavjudligi

bilan tirik organizmlar o'rtasidagi ekologik yangi bog'lanishlarning paydo bo'lishi uchun shart-sharoit yaratadi. Bu jarayon evolutsiyaning fazoda vaqt cheksizligini ta'minlaydi. Ba'zan chuqur o'rganilmagan hayvon turlari zararlidek tuyuladi. Aslida esa hamma hayvonlar landshaftining normal rivojlanishi uchun zarurdir. Yaqin vaqtlarga qadar hayvonlarni foydali va zararli hayvonlarga bo'lish keng tarqalgan edi. Bu fikrning noto'g'ri ekanini keyingi tadqiqotlar ko'rsatdi. Mutlaqo foydali yoki mutlaqo zararli hayvon tabiatda yo'q. Masalan, bo'ri ko'pincha zararli hisoblangan. Aslida, u hayvonlarning tabiiy tanlanishida katta rol o'ynaydi. Kasal va nimjon hayvonlarni tutib yeb, kasal tarqalishining oldini olishga yordam beradi. Shuning uchun bo'rilarni umuman qirib yubormay, ularning sonini nazorat qilish kerak bo'ladi. Ma'lumki, ilonlar ham qirilar edi, hozirgi vaqtda esa ulardan olinadigan zahar qimmatli dori-darmonlar tayyorlash uchun xom ashyo manbai bo'lib qoldi. Shuning uchun ham ular muhofaza qilinmoqda va maxsus joylarda urchitish ishlari olib borilyapti. Mutaxassislarning aniqlashicha, hatto hasharotlar orasida ham haqiqiy zararlilari kam bo'ladi, ular hasharot turlarining 1% idan kamini tashkil qilar ekan. Turlarning zararli yoki foydali ekanligi ko'pincha ularning miqdoriga bog'liqdir. Ayrim turlar haddan tashqari ko'payib ketgandagina sezilarli zarar keltiradi. Shuning uchun hayvonot olamini muhofaza qilish va undan ratsional foydalanishda, eng avvalo, hayvonlar sonini tartibga solish kerak. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish ancha murakkab. Chunki hayvonlar tabiiy muhit va uning o'zgarishi bilan uzviy bog'liqdir. Binobarin, daryolarning tartibga solinishi va suvning ifloslanishi baliqlar uchun, o'rmon daraxtlarining kesilishi qunduz va olmaxon uchun, quruq yerlami haydash ayrim qushlar uchun halokatlidir. Shu sababli hayvonlami muhofaza qilish, ko'p darajada ular yashab turgan tabiiy muhitni muhofaza qilishga bog'liq. Hayvonot olami tiklanadigan tabiiy zaxiralar guruhiga kiradi va qulay sharoitda tiklanish xususiyatiga ega. Lekin qirib tugatilgan hayvon turlarini butunlay tiklash mumkin emas.

Hayvonlar turlarining tarkibi va soni ilgari zamonlardan buyon har xil sabablarga ko'ra o'rganib kelinmoqda. Tabiiy sharoitning o'zgarishi tufayli ayrim turlarning qirilib ketishi va tarqalishining qisqarishi sodir bo'lgan, lekin tabiiy o'zgarish uzoq vaqt davom etadigan jarayon bo'lib, juda sekin boradi. Bunday o'zgarishning xavfi katta emas. Ammo inson ta'sirida turlar sonining o'zgarishi ancha tez ro'y beradi. Bu ta'sir qadimgi zamonlardan boshlangan, lekin ilmiy- texnika inqilobi davrida, ayniqsa, kuchaydi. Xo'jalik faoliyati ta'sirida ko'p hayvon turlarining soni qisqardi, ba'zilari esa butunlay yo'qolib ketdi. Insonning hayvonot dunyosiga ta'siri ikki yo'l bilan, ya'ni, bevosita va bilvosita yo'llar bilan bo'ladi. Insonning hayvonot dunyosiga bevosita ta'siri asosan go'sht, mo'yna, yog' va boshqa mahsulotlar olish uchun hayvonlarni ov qilishdan iboratdir. Ko'pchilik organizmlar inson tomonidan to'g'ridan-to'g'ri qirish natijasida emas, balki ular hayot kechiradigan tabiiy majmualar -biogeotsenozlami nobud qilish natijasida yo'qolib ketmoqda. Har bir yo'q qilingan o'simlik turi bilan, shu o'simlik hayotiga bog'liq bo'lgan kamida 5 ta umurtqasiz hayvon turlari nobud bo'ladi. Yerning fauna va florasining yarmida uchraydigan tropik o'rmonlarning 40 foizi yo'q qilingan. Hozirgi paytda minutiga 30 gektar maydonda o'rmon kesilmoqda. Agar o'rmonlami kesish shu tezlikda boradigan bo'lsa, XXI asr boshlariga kelib, tropik o'rmonlar Yer yuzida mutlaqo qolmaydi, buning natijasida sayyoramizdagi hayvonlaming yarmidan ko'prog'i qirilib ketadi, sayyoraning havosi buziladi. Ko'pchilik hayvon turlarining qirilishiga sabab yangi maydonlaming o'zlashtirilishi: yerlarni haydash, yangi sanoat majmuaini barpo etish, yo'llar qurish, shahar, qishloqlaming kengayishi va boshqalar sabab bo'lmoqda. Qurilishning ko'payishi, katta-katta maydonlaming qishloq xo'jalik uchun o'zlashtirilishi, daryolarda to'g'onlarning qurilishi, tuproq eroziyasi va boshqa sabablarga ko'ra, 449 ta umurtqali hayvonlar turi yo'qolib ketish xavfi ostida turibdi. Ular orasida 127 ta baliq turi va 27 amfibiyalar turi (ular 80% yashash muhitining yomonlashishi,

qurilish natijasida), sutemizuvchilarning 153 turi (68%), qushlaming 102 turi (58%) va sudralib yuruvchilarning 40 turi (53%) dunyo tabiatidan yo'qolish arafasidadir. Turli maqsadlarda ko'p ovlanishi natijasida sudralib yuruvchilarning 47 turi, sutemizuvchilarning 121 turi, qushlarning 53 turi, amfibiyalarning 10 turi va baliqlarning 19 turi Yer yuzidan yo'q bo'lib ketishiga xavftug'ilgan. Shu turlar muhofazaga muhtojdir. Ayrim turlarning nobud bo'lishi barqaror biotsenozlarni yaxshi o'rganmasdan yangi tur organizmlarning kiritilishi natijasida yuz bermoqda. Bunga Avstraliyaga qo'yib yuborilgan quyonlarning ko'payishi sababli katta maydonlarning cho'lga aylantirib yuborilganligi yaqqol misoldir. Bunday misollarni boshqa qit'alardan ham keltirish murnkin. So'ngilaridan biri: Balxash ko'liga qo'yib yuborilgan sudak balig'i, faqat shu ko'lda uchraydigan balxash olabuga balig'ining kamayib ketishiga sabab bo'ldi. O'zbekiston suv havzalarida Xitoydan keltirilgan oq amur, do'ng peshona baliqlarini ko'paytirishdan yerli baliq turlari kamayib ketdi. Muhitning ifloslanishi ham hayvonlar hayotiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa, suvning ifloslanishi suv havzalaridagi hayvonlarning ekologik sharoitini yomonlashtirib, ba'zan ularning nobud bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Suv ifloslanishida baliqlar katta zarar ko'radi. Ba'zan baliqlarga xavfsiz bo'lgan oz miqdordagi zaharlovchi moddalar baliqlarning ozuqasi hisoblangan umurtqasiz jonivorlarni o'ldiradi va baliqlar ozuqasiz qolib nobud bo'ladi. Baliqlar ko'pgina xalqlarning oziq-ovqat mahsuloti hisoblanadi. Turli mamlakatlar aholisining oqsil bilan ta'minlanishida baliqlar salmog'i 17 dan 83% gacha yetadi. Yer kurrasi bo`yicha ovlanadigan baliqning 90 foizi dunyo okeani va ochiq dengizlarga to'g'ri keladi. Ichki suv havzalarida baliq ovlash ko'p mamlakatlarda me'yoriga yetgan, turg'unlashgan yoki qisqargan. Dunyo okeanidan baliq va boshqa umurtqasiz hayvonlarni ularning biologik mahsuldorligiga zarar yetkazmasdan har yili 800-900 mln.t ovlash mumkin. Hozir esa buning 70% dan ortiqrog'i ovlanadi. Yaqin kelajakda bu boylik tugashi mumkin. Buning ustiga suv havzalarining ifloslanishidan hayvonlar mahsuldorligi pasaymoqda. Ayrim joylarda baliqlar

zararlangan, ba'zi baliqlar turlari yo'qolish arafasida turibdi. Bularga Amudaryo lopatonoslari, Orol baxrisi, Orol suzak balig'i, Sirdaryo lopatonosi va boshqalar kiradi. Suv havzalarining ifloslanishi baliqlardan tashqari suvda hayot kechiruvchi sutemizuvchilar va qushlarning kamayishiga ham sabab bo'ladi. Inson xo'jalik faoliyatining salbiy ta'siri natijasida, ya'ni muntazam ov qilish, baliqchilik va asosan, hayvonlar yashash sharoitining yomonlashishi, ham miqdori, ham turlar sonining kamayishiga olib keldi. Bu jarayon, ayniqsa, ilmiy texnika inqilobi davrida tezlashdi. Masalan, 1800-yilgacha hayvonlaming 33 turi qirilgan bo'lsa, bundan keyingi 100 yilda 33 tur, oxirgi 50 yilda esa 40 tur batamom yo'qolgan. Ayrim hayvon turlarining ba'zi vakillari keskin kamaygan, ular tarqalgan maydon qisqargan, boshqa turlar esa ayrim o'lka va mamlakatlarda butunllay qirib yuborilgan. Masalan, AQShning Alabama shtatida ilonlarning 3 turi, Luizianada baqalarning 4 turi, Shimoliy Amerikaning janubi-g'arbiy qismida baliqlarning 7 turi butunlay qirilib ketgan. Kavkazda inson ta'sirida hayvonlarning 9 turi: sher, yovvoyi ho'kiz-tur, qulon, gepard, tuvaloq, qunduz, bug'u, yovvoyi ot, zubr va yo'lbars, O'rta Osiyo turon yo'lbarsi, tuvaloq batamom yo'qolgan. Avstraliya, Afrika va Shimoliy Amerikada, ayniqsa, ko'p hayvon turlari qirilib bitgan. Okeanlardagi ba'zi orollarning hayvonot dunyosi odamlar dastidan, ayniqsa, katta zarar ko'rgan. Masalan, Gavai orollarida qushlarning 26 turi yoki butun turlarning 60 foizi qirilib bitgan. Maskaran orollaridagi mahalliy qushlarning 28 turidan 24 tasi yoki 86% yo'qolgan. Hozirgi vaqtda 600 dan ortiq, ayrim ma'lumotlarga ko'ra, 900 turli guruh turlar yo'qolish xavfi ostidadir. Hayvonlarning tabiiy miqdorining kamayib borishi dunyoning barcha mamlakatlarida kuzatilib jahonshumul muammoga aylanmoqda, lekin hayvon turlarining bunday yo'qolib va kamayib borayotganiga asosiy sabab ulami rejasiz, ko'payish imkonini hisobga olmagan holda ov qilish, kimyoviy moddalarni noto'g'ri ishlatish, soz va bo'z yerlarni haydash, o'rmonlarni kesish, suv havzalarini quritish kabilar sabab bo'lmoqdadir. 1948-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshida tabiatni muhofaza qilish bo`yicha ishlarni boshqaruvchi va konsultatsiya beruvchi organ-Tabiatni muhofaza

qilish Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bunga 100 dan ortiq mamlakatning 450 davlat vajamoat tashkilotlari birlashtirildi. Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi (TMXI) ilmiy jamoatchilikka murojaat qilib barcha mamlakatlardagi nodir va yo'qolib borayotgan hayvonlarning holatini har tomonlama o'rganishda yordam berish, ularni muhofaza qilish choralarini topishga chaqirdi. Noyob va kamayib borayotgan hamda yo'qolish xavfi ostida turgan barcha turlarni o'rganuvchi doimiy komissiya tuzdi. Bu komissiya bir necha yillar (1949-1966) mobaynida nodir va kamayib borayotgan hamda yo'qolish xavfi ostida turgan barcha turlar haqida materiallar to'plab, maxsus «Qizil kitob» tuzdi. ―Qizil kitob‖ga kiritilgan har bir hayvon turining qadimgi va hozirgi tarqalish joyi, soni, biologik xususiyatlari, dunyo hayvonot bog'laridagi miqdori va har xil mamlakatlarda himoya qilish uchun qabul qilingan chora-tadbirlar haqida malumotlar keltiriladi. Xalqaro «Qizil kitob»ga kiritilgan hayvon turlari 5 ta toifaga bo'lingan: I. Yo'qolib borayotgan turlar; II. Kamayib borayotgan turlar; III. Noyob-nodir turlar; IV. Noaniq turlar; V. Tegishli chora-tadbirlar. 1966-yili ―Qizil kitob‖ning birinchi va ikkinchi jildlari nashr etildi. Birinchi jild sutemizuvchi hayvonlarga bag'ishlanib, 236 tur va 292 kenja turni o'z ichiga oladi. Ulardan suvkalamush, oq ayiq, qo'ng'ir ayiq, (Tyan-Shan va Zakavkaze kenja turlari), Amur yo'lbarsi, ilvirs, qoplon, karakal, gepard, qizil bo'ri, zubr, qulon, Buxoro bug'usi, shimol bug'usi, (Yangi yer kenja turi), moral bug'u, burama shoxli echki, jayron, menzbir sug'uri, Antlantika morji, Grenlandiya kiti, janubiy Yaponiya kiti, tulenlardan monax va Ko'ril tulenlarining nomlarini keltirish mumkin. ―Qizil kitob‖ning ikkinchi jildida 287 tur va 341 kenja tur qushlar kiritilgan. Shundan 8 turi bizning mamlakatimizda yashaydi. Bular qizil oyoq ibis, qora turna, ussuri turnasi, oqtuma, Yaponiya tumasi, Uzoq Sharq oq laylagi va boshqalar. ―Qizil kitob‖ning 1971-yilda bosilgan uchinchi jildida quruqIik va suvda

yashovchilardan 34 tur va kenja tur, sudralib yuruvchilarning 119 turi hamda kenja turlari haqida ma'lumotlar berilgan. Bu jildga O'rta Osiyoda hayot kechiradigan kulrang echkiemar ham kiritilgan. Xalqaro ―Qizil kitob‖ doim yangi ma'lumotlar bilan to'ldirib boriladi. ―Qizil kitob‖ga kiritilgan jonivor qaysi mamlakat hududida hayot kechirsa, ularni saqlash uchun shu mamlakat butun insoniyat oldida ma'naviy javobgardir. Lekin Xalqaro ―Qizil kitob‖ga ayrim mamlakatlardagi nodir va yo'qolish arafasidagi ba'zi turlar hali kiritilgan emas. Shu munosabat bilan ko'pgina mamlakatlar Xalqaro ―Qizil kitob‖ namunasida o'zlarining milliy «Qizil kitob»larini yaratdilar. 1974-yil Sobiq Ittifoq ―Qizil kitob‖i joriy etildi, unga nodir va yo'qolish arafasida turgan, soni kamayib va areali qisqarib borayotgan hayvon, o'simlik turlari haqidagi ma'lumotlar kiritildi. 1978-yilda ―Qizil kitob‖ nashr qilindi. Bu kitobda Sobiq Ittifoqdagi nodir va yo'qolish xavfi ostida turgan hayvon, o'simliklar turlari, sutemizuvchilardan 62 turi, amfibiyalardan 8 turi, sudralib yuruvchilardan 21 turi haqida ma'lumot berilgan. Milliy «Qizil kitob»lar Shvetsiya, Avstraliya, Yangi Zenlandiya, AQSh va boshqa mamlakatIarda ham bor. O'zbekiston Respublikasining turli mintaqalarida 650 dan ortiq umurtqali hayvonlar, shu jumladan, 79 ta baliq turi, 3 ta amfibiya, 57 ta sudralib yuruvchilar, 410 dan ortiq qushlar, 99 ta sutemizuvchilar turlari va tur vakillari uchraydi. Faqat Sirdaryo va Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari va ko'llarda baliqlarning 60 dan ortiq turi, amfibiyalarning 3 turi uchraydi. Respublikada sudralib yuruvchilarning 57 turi, sutemizuvchilarning 91 turi va qushlaming 410 dan ortiq turi uchraydi. O'zbekistonning hayvonot dunyosi butun O'rta Osiyo hayvonot dunyosi kabi juda qadimiy rivojlanish tarixiga ega. Ayrim hayvonlar turlari shu o'lkaning o'zida paydo bo'lgan, ular dunyoning boshqa joylarida uchramaydi. Bunday hayvon turlariga Orol shipi va katta kurakburun baliq, Turkiston agamasi, Turkiston

gekkoni, ingichka barmoqli yumronqoziq, ko'k sug'ur va boshqalar kirib, ular Respublika hayvonot dunyosida alohida o'rin tutadi. Keyingi vaqtlarda O'zbekiston hududidagi nodir va yo'qolib borayotgan hayvon, o'simlik turlarini muhofaza qilish va ularni ko'paytirish bo`yicha ko'p ishlar qilinmoqda. 1983-yilda ―Fan‖ nashriyotida ―O'zbekiston qizil kitobi‖ning birinchi jildi bosmadan chiqdi. Bunda 63 turga mansub bo'lgan umurtqali hayvonlar haqida ma'lumotlar berilgan, ular ichida 22 turi sutemizuvchilar, 32 turi qushlar, 5 turi sudralib yuruvchilar va 5 ta baliqlar turining nomlari keltirilgan. ―O'zbekiston qizil kitobi‖ga Sobiq Ittifoq ―Qizil kitob‖iga kirgan O'zbekiston hududida uchraydigan hamma hayvonlar kiritilgan. Ulardan tashqari, kitobga qushlaming 5 turi - oq laylak, oqqush-oqko'l, kichik burgut, qirg'iy burgut, qulon- baur; sudralib yuruvchilaming 2 turi - Shtraux qurbaqaboshi, chipor kaltakesak va baliqlarning 5 turi - baxri baliq, qilquyruq, kichik kurakburun baliq, Sirdaryo kurakburun balig'i, mo'ylov baliq kiritilgan. Ularning hammasi xo'jalik, ilmiy va madaniy ahamiyatga ega va birinchi navbatda muhofaza qilinishi kerak bo'lgan turlardir. Mamlakatimizda ov to'g'risidagi dastlabki dekretlar bilan o'sha vaqtda kamayib qolgan sayg'oq, qunduz, xoldor bug'u, suv kalamushi va boshqa hayvonlar butunlay muhofazaga olingan edi. Keyingi qarorlar bilan Buxoro bug'usi-xongul, moral bug'u, qulon, jayron, gepard, yo'lbars, oqqush, g'ozlarning ayrim turlari va boshqalarni ovlash butunlay taqiqlandi. Hozirda sutemizuvchilardan 65 turi, qushlardan 63 turini ov qilish va tutish man etilgan. Q'zbekistonda ―Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida‖gi qonunlarda (9.12. 1992-y.) tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo'llari) qonun-qoidalari hamda muhofaza qilinadigan obyektlar belgilangan. Q'zbekistonda ov qilish ishlari ―Qv va ovchilik xo'jaligi haqidagi qoidalar‖ asosida tartibga solingan. Bu hujjatda hayvon zaxiralarining umumiy huquqiy rejimi, ov tartibi va ovchilik xo'jaligini tashkil qilish sistemalari belgilangan. Bu qoidalar hayvonot dunyosini samarali muhofaza qilish va uning boyliklaridan

oqilona foydalanish yoshlarni hayvonot dunyosiga insoniy munosabatda bo'lish ruhida tarbiyalashga yordam beradi. Hali respublikamizda hayvonlarni muhofaza qilish va hayvonot olami boyliklaridan oqilona foydalanishda hal etilmagan masalalar ko'p. Bu masalalarni hal qilish xalq ommasining tabiat muhofazasi, tabiatdan to'g'ri foydalanish haqidagi bilim darajasiga ko'p jihatdan bog'liq. Aholining ekologik tarbiyasi qanchalik yuqori bo'lsa, tabiatdan oqilona foydalanish to'g'risidagi madaniyat ham shuncha yuqori bo'ladi. Q'simlik va hayvonot olami vakillarini saqlab qolishning eng asosiy yo'li qo`riqxonalar, buyurtmalami ko'plab tashkil qilishdan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Tabiiy resurslarni muhofaza qilish va qayta tiklashning asosiy tamoyillari

Suv resurslarini muhofaza qilish

Hayvonot olamini muhofaza qilish

O'simliklar dunyosini muhofaza qilish

Atmosfera havosini muhofaza qilish