Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari - Экология - Рефераты

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari . Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari Reja: 1. Muxit tushunchasi. 2. Muxiyning yashash sharoitidan farqi. 3. Tabiatni muxofaza qilishning jixatlari (aspektlari).

Яшаш муҳитлари. Организмлар яшайдиган ер сирти ( унинг қуруқлик, сув қисми ) ва теварак-атрофдаги ҳаво қатлами биосферани, яъни ҳаёт сохасини ташкил этади. Биосфера-Ер эволюциясининг қонуний маъсули. Ердаги ўзгаришларда тирик моддалар катта ролъ ўйнайди. Владимир Иванович Вернадский худди ана шундай хулосага келган. Олим Ер қобиғининг кимёвий таркиби ва кимёвий эволюциясини татқиқ этган. У атомларнинг геокимёвий миграциясида тирик модданинг ролини ъисобга олмасдан туриб, фақат геологик сабаблар билангина уларни тушунтириб бўлмасликни исботлаб берди. Биосфера географик кенгликка, жой релъефига, иқлимнинг мавсумий ўзгаришига боғлиқ табиий шарт-шароитларнинг хилма-хиллиги билан характерланади. Бироқ биосфера хилма-хиллигининг асосий манбаи, бу - тирик организмларнинг ўзининг фаолиятидир. Организмлар ва уларни ўраб турган нотирик табиат ўртасида узлуксиз равишда модда алмашинув содир бўлади ва шунинг учун хам ҳар қайси дақиқада қуруқлик ва денгизнинг турли қисмлари бир-бирларидан физикавий хамда кимёвий кўрсаткичлари бўйича фарқ қилади. Биосферада икки миллиондан ортиқ тирик организмлар тури мавжуддир. Кўплаб турлар ўзига фазода маълум тарзда тақсимланган миллионлаб организмларни ўз ичига олади. Ҳар бир тур атроф-муҳит билан ўз тарзига таъсирлашади. Тирик организмлар фаолияти бизнинг теварак-атрофимиздаги табиатнинг жуда ажойиб хилма-хиллигини яратади. Худди ана шу хилма- хиллик Ердаги ҳаётни сақлашнинг кафолатидир. Биосфера доирасида тўртта асосий яшаш муҳитини кўрсатиб ўтиш мумкин: сув, ер усти-ҳаво, тупроқ ва тирик организмларнинг ўзлари ъосил қилган муҳит. Сув муҳити. Сув жуда кўплаб организмлар учун яшаш муҳити бўлиб хизмат қилади. Улар сув муҳитидан ҳаёти учун зарур бўлган моддалар олади: озиқлар, сув, газ. Сув муҳитида яшовчи организмлар гидробинтлар деб аталади. Организмлар сув қатламида ёки унинг тубида яшайдилар. Сув қатламидагилар

планктон экологик гуруъини, сув тубида яшовчилар эса бентос экологик гуруъни ташкил этади. Сувда яшайдиган организмлар ўзларининг ҳаракатланиши, нафас олиш, озиқланиш ва кўпайиш усуллар бўйича сув муҳитининг асосий хусусиятларига мослашган. Сув муҳити қуйидаги яшаш жойлари сифатида учрайди: чучук ва шўр сув, кўлмак ва оқар сув, чуқур ва сайёз, илиқ ва совуқ ва хаказо. Айниқса, океан-денгизларда кўплаб хайвонлар яшайди. Океан-денгиз суви босими ундаги ҳаётни белгилайди. Сувнинг шўрланиши даражаси хам катта ахамиятга эга. Сув ҳарорати, ёруғлик хам организмлар учун мухим ҳаётий омилдир. Ёруғлик кучи ва таркиби океан тубига қараб ўзгаради. Ер усти-ҳаво муҳити эволюция жараёнида сув муҳити томонидан ўзлаштирилган. У анча мураккаб ва хилма-хилдир. Ер усти -ҳаво тирик тузилмаларнинг анча юқори даражасини талаб этади. Бу ерда бўлган организмлар ҳаётининг энг мухим омили уларни ўраб турган ҳаво массасининг таркиби ва хусусияти ъисобланади. Ҳаво зичлиги сувникига қараганда анча кичик, шунинг учун хам ер устидаги организмларнинг таянч тўқималари-ички ва ташқи скелети кучли ривожланган. Ҳаво оқими ва ундаги бошқа ўзгаришлар барча тирик организмларга механик, биологик (физиологик, анатомик, морфологик), географик таъсир кўрсатади. Ер устида яшайдиган хайвонларнинг ҳаракат шакллари, масалан, чопиш, сакраш, урмалаш, парвозлари жуда хилма-хилдир. Ҳавода қушлар ва учувчи хашаротлар ҳаракатланади. Ҳаво оқими ўсимликлар уруғлари, споралар, микроорганизмларни бир жойдан бошқа жойларга элтади. Тупроқ-қуруқликнинг ғовак, унумдор юқори қисмидир. У тирик жонзотларнинг ҳаётий фаолияти натижасида қайта ишланган минерал зарралардан ъосил бўлган. Бу биосферанинг мухим ва жуда мураккаб компоненти. У биосферанинг бошқа қисмлари билан узвий боғлиқдир. Тупроқда ўсимликлар, микроорганизмлар ва баъзи умуртқасиз хайвонлар яшайди. Тупроқ ҳаёти ғайри табиий равишда бойдир. Тупроқ зарралари

орасида сон-саноқсиз бўшлиқ-коваклар бўлиб, улар сув ёки ҳаво билан тўлиб туради. Шунинг учун хам тупроқни сув билан яшовчи ёки ҳаво билан нафас олувчи организмлар тарзида тасаввур қилинади. Тупроқ ўсимликлар ҳаётида жуда катта ахамиятга эга. Кўплаб организмларнинг танаси ёки жисми бошқа организмлар учун ҳаётий муҳит бўлиб ъизмат қилади. Равшанки, бошқа организмлар ички ҳаёти очиқ муҳитдаги ҳаёт билан таққосланганда катта барқарорлиги билан характерланади. Шунинг учун ўсимлик ёки хайвон танасида ўзига маскан топган организмлар эркин ҳаракатланувчи турлар учун хос (зарур) бўлган системалар ва органларини кўпинча бутунлай йўқотади. Ъис қилиш ёки ҳаракат органлари ўрнига уларда ўзини хўжайинининг танасида тутиб туриш ва эффектив кўпайиш қобилияти ( кўпинча жуда такомиллашган тарзда ) юзага келади. Организмларнинг муҳит x осил қилувчи фаолияти . Тирик организмларга фақат уларни ўраб турган атроф-муҳит таъсир этибгина қолмайди, балки улар хам ўз яшаш муҳитига фаол таъсир кўрсатади. Ҳаётий фаолият натижасида муҳитнинг физикавий ва кимёвий хусусиятлари ( ҳаво ва сувнинг газ таркиби, тупроқ тузилиши ва хусусияти, хатто жой иқлими ) сезиларли даражада ўзгаради. Ҳаётда муҳитга кўрсатиладиган энг оддий таъсир механик таъсир ъисобланади. Ин қуриши, йўлак ва излар қилиши орқали хайвонлар тупроқ хусусиятни кучли ўзгартиради. Тупроқ баланд ўсимликлар илдизлари таъсирида хам ўзгаради. У зичлашади, шамол ёки сув оқимининг бузувчи таъсирига чидамлироқ бўлади. Сув қатламида яшовчи қисқичбақа-чиғаноқ (рачки)лар, хашаротлар личинкалари, моллюскалар, кўплаб балиқлар ўзига хос озиқланиши тури- филътрацияга эга. Бу хайвонлар оғиз аппарати орқали доимий равишда сув ўтказиб, гўё у орқали узлуксиз равишда қаттиқ суюқликлардаги озиқ моддаларни "сузадилар". Бу фаолият сувнинг сифатига катта таъсир кўрсатади.

Уни табиий сувларни доимий равишда тозалаб турадиган буюк филътирга қиёслаш мумкин. Бироқ механик таъсир унчалик кучли эмас. Организмлар муҳитининг физик ва кимёвий хусусиятига кучлироқ таъсир кўрсатади. Бу ерда яшил ўсимликларнинг ролини алоъида таъкидлаб ўтиш мумкин. Улар туфайли атмосферанинг таркиби шаклланади. Фотосинтез ъодисаси туфайли атмосфера ҳаёт учун зарур бўлган кислород билан таъминланади. Маълумки, атмосферадаги кислородсиз ерда бирор организм ва хатто инсон хам яшай олмайди. Ўсимликлар тупроқ эритмасидан кўп миқдордаги сувни ва унда эриган моддаларни илдизлари, навдалари, барглари орқали пастдан юқорига силжитади. Тирик организмлар кимёвий элементларнинг глобал кўчишида мухим тармоқ ъисобланади. Тирик организмлар туфайли биосферада моддалар алманишуви доимий равишда содир бўлади. Организмлар тупроқ таркиби ва ъосилдорлигига хал қилувчи ахамиятга эга таъсир кўрсатади. Уларнинг фаолияти туфайли, хусусан, организмларнинг ўлик илдизларини, тўкилган барглари ва бошқа ўлик тўқималарни қайта ишлаши натижасиди тупроқда алоъида модда-гумус ъосил бўлади. Унинг ъосил бўлишида кўплаб организмлар иштирок этади. Масалан, бактериялар, грибоклар, содда бургалар, кўп оёқлилар, ёмғир қуртлари, хашаротлар ва уларнинг личинкалари, ўргимчаклар, молюсклар, крот ва бошқа ер тешувчиларни тилга олиб ўтиш мумкин. Улар озиқланиб, ўлик органик моддаларни нафақат гумусга айлантирилади, балки аралаштиради, минерал зарраларга қўшади ва шу билан тупроқ тузилишини шакллантиради. Tabiatni muxofaza qilish quyidagi aspektlar ko ` zga tashlanadi : 1. Etik –estetik jixat. 2. Sog`liqni saqlash va sog`lomlashtirish. 3. Ilmiy – nazariy jixat. 4. Tarbiyaviy jixatlar.

Фойдаланилган адабиётлар 1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari

Ekologiya va tabiatni muhofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi

O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari, qo’riqxonalar va boshqa muhofaza qilinadigan hududlar

Atrof muhitni muhofaza qilishning xuquqiy asoslari va halqaro ekologik hamkorliklar

O`rmonlardan foydalanish va muhofaza qilishning huquqiy holati