Ekologiya va tabiatni muhofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi - Экология - Рефераты

Ekologiya va tabiatni muhofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171.5 KB

Ekologiya va tabiatni muxofazasi tarixi. Tabiatni muxofaza qilish tushunchasi Reja 1. Ekologiya fanining rivojlanish bosqichi 2. O`zbekistonda tabiatni muxofaza qilish tarixi.

Экология нима ўзи ва нима учун биз XXI асрда унинг ҳам назарий, ҳам амалий ечимини топишга ҳаракат қилиб қолдик? Нима учун ушбу муаммо деярли кўпгина таълим босқичларида, маданий ҳордиқ чиқараётган жойларда, халқаро учрашувларда ва ҳаттоки, бизнес-шоуларда ҳам қизғин муҳрокама мавзусига айланиб қолди. Дунёнинг барча минтақаларида экологик йўналишдаги турли кўриниш, шакл ва ҳажмга эга бўлган китоблар, журналлар, рисола-ю, мақолалар, ўқув адабиётлари миллионлаб нусҳада чоп этилмоқда. Унга оид янгиликлар ва маълумотларни аҳолига етказиш тучун барча турдаги замонавий информацион технологиялар қўлланимлмоқда Буларнинг барчасига қарамай ҳанузгача «экология нима ўзи» деган саволга бир ҳилда жавоб топиш қийин. Бу эса илмда ва айниқса таълим-тарбияда асло йўл қўйиб бўлмайдиган ҳолатдир. Мажбурий таълим жараёнида, мактаблар, лицей коллежларда ҳанузгача экология мустақил фан сифатида эътироф этилмаган. Ахир ҳаммамиз бирдек гўзал табиат қўйнида ором олиш, ҳордиқ чиқариш ва саломатлигимизни тиклашни ҳохлаймиз. Лекин гўзал табиат гўшалари кундан кунга камайиб, аҳоли эса аксинча кўпайиб бормоқда. Мазкур ҳолат, муаллифни эндиликда экология мавзусига назарий жиҳатдан жиҳатдан ёндашишга мажбур этди. Замонамизда компьютер, информатика, ҳуқуқ, қонун, давлат каби энг кўп ишлатиладиган сўзлардан бири – экологиядир. Хўш, экология нима ўзи деган савол туғилиши муқаррар. Чунки антик даврда “Фалсафа”, ўрта асрларда “ Теология ” , яъни дин ҳақидаги фан кишилик жамиятида қандай оммалашган бўлса, шу кунда “ Экология ” ҳам шундай кенг тарқалгандир. Шунинг учун бўлса керак, ҳар бир олим, мутахассис ёки ижодкор ўзини «экологман» деб ҳисоблайди. Майли, нима бўлганда ҳам экологиянинг

тарафдорлари кўпаяверсин. Лекин фанда ва , айниқса , таълимда битта сўз , атама, иермин ёки сўзлар бирлигини турлича ифода этилиши, унинг мазмун ва моҳиятига турлича ёндашишга сабаб бўлади. Бу эса “ экологлар ” нинг фан ёки таълимга берган ёрдамларидан кўра зарарлари кўпроқ бўлиши ҳам мумкин. Анъанага кўра, экология – тирик организмлар ўзаро ва уларни яшаш муҳити ўртасидаги муносабат ҳақидаги фан, деб юритилади . Бу маъно унинг грекча атамасидан келиб чиққан тарзда ифода этилган. Чунки грекчада “ «oikos ” -уй, яшаш жойи, яшаш муҳити, “ logos ” -таълимот деган маънони англатади. У шбу атамани биринчи бўлиб фанга немис табиатшунос олими Эрнест Геккель 1866 йилда чоп этилган ўзининг “ Организмларнинг умумий морфологияси ” деган китоби орқали олиб кирди. Унинг таърифига кўра, “ Экология – табиатни иқтисодий жиҳатдан тадқиқ қилиш орқали ҳамма тирик организмларнинг органик ва ноорганик муҳит унсурлари билан бирга, унинг таъсир доирасида турган антогонистик ва ноантогонистик алоқадорликда бўлган ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ўртасидаги муносабатларни очиб бериши »дир. Э.Геккель буюк инглиз олими Чарльз Дарвиннинг тирик организмларнинг эволюцион ривожланиши тўғрисидаги таълимотини ривожлантириб, ҳар қандай тирик организм атроф табиий муҳитга мослашиб, ўзининг морфологик(ички) ва морфометрик(ташқи) кўрсатгичларини ўзгартириб бориши, мослашмагани эса табиий танлаш асосида қирилиб кетишини исботлаб берди. Э.Геккель «экология» сўзига таъриф берар экан, инсон томонидан «табиатни иқтисодий тадқиқ қилиш» деган иборалари алоҳида аҳамият касб

этади. Чунки табиатни сон жиҳатдан ифодаланиши инсон фаолияти иқтисодиётига нечоғлиқ боғлиқлигини у ифода эт моқчи эди . Э.Геккель бирламчи капитал кўпинча «табиатга салб юриш» орқали жамғарилади, деган эди. Юқорида келтирилган тушунчада Э.Геккель томонидан қўлланилган сўзлар ёки ибораларнинг айримлари тушириб қолдирилган ёки унга қўшимчалар киритилган. Масалан, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Европа учун «иқтисоднинг табиатини англаш» деган ибора ўта долзарб аҳамият касб этган бўлса, ҳозирга келиб ҳам у бирламчи аҳамият касб этаяпти дейиш қийин. Чунки қадимги қитьа вакиллари экологик талофат ва инқироз нима эканллигини аллақачонлар тушиниб етганлар. Нима учун экология фани айнан Европада, XIX асрнинг иккинчи ярамида ва биологлар томонидан кашф этилди, деган ўринли савол туғилади. Чунки XIX аср ўрталарида Марказий Европада “илмий-техникавий инқилоб” кишиларни табиатга нисбатан босимини Германиянинг Силезия ва Рур саноати ривожланган ҳавзаларида, табиат ва жамият ўртасидаги мувозанатнинг кескин бузилиши ноэволюцион 1 тарздаги бузилган табиат тизимларини юзага келтирди ва тегишли иқтисодий-молиявий муносабатларни шакллантирди. Бу, ўз навбатида, организмлар яшаш муҳитини, у эса организмлар тури, популяцияси ва жамоасига кескин таъсир этди. Ўша даврдаги Рейн дарёсининг ҳолатига назар ташлаган француз журналисти “Рейн дарёсининг сувини XIX асрнинг иккинчи ярмидаги табиат манзарасини акс эттириш бўёғи ўрнида ишлатса бўлади», деб бежиз 1 Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение (дарвинизм).-М.: В ы сшая школа, 1997.

айтмаган. Бундай ҳолат айнан Европада илк бор экологик дунёқараш ларни шакллантиришга олиб келди. Экология ушбу даврда биология фанлари тизимига кирган ва тирик организмлар ҳақидаги фан тариқасида илк бор биологлар томонидан таклиф этилган. Замонлар ўтиб, ХХ асрнинг 70- йилларига келиб (1972 йил “Атроф-муҳит муҳофазаси”га бағишланган Стокгольм конференциясидан сўнг), э кология нафақат мустақил фан соҳаси, балки фанлар тизими га айланиб кетди. Ҳозирги кунда 80 зиёд экологик фанлар мавжуд бўлиб, улар деярли барча фан тармоқларига кириб боргандир (2-расм). Э.Геккелдан сўнг экология атамаси таърифига тақиқотчилар томонидан кўплаб ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилган. Лекин, ҳанузгача, унинг бирламчи мазмуни ва моҳияти умумий тарзда сақланиб қолинди. Турли фикрларни умумлаштирган ҳолда биз экологияни – муайян табиат тизимида (экотизимда) организмлар ўзаро ва уларни яшаш муҳити ўртасидаги муносабатларнинг турли жиҳатларини тадқиқ қилувчи фан тармоғи, уларга оид билимларни берувчи таълим йўналиши, уларни оптималлаштирувчи халқ хўжалиги соҳаси, дейишимиз мумкин.

Экологиянинг мақсади ҳозирги ва келажак авлодлар учун барча организмлар яшаш муҳити хавфсизлигини таъминлаш . Экологик хавфсиз яшаш муҳити – организмлар, жумладан инсонларнинг муайян экотизимларда нормал ҳолатда кўпайиши, ўсиши ва ривожланиши учун тоза, соғлом ва қулай атроф табиий муҳит ҳолати демакдир. Ушбу мақсад қуйидаги вазифаларни бажаришни талаб этади:  экологиянинг умумэътироф этилган назарий асослари ишлаб чиқиш;  унинг тарихи, ҳозирги ҳолати ва келажак истиқболларини белгилаш;  Ер планетаси табиий ресурслари ва бойликларини ҳисобга олиш, баҳолаш ва мониторингини олиб бориш;  давлатларнинг экологик бошқарув талабларини кенг жорий қилиш;  локал (маҳаллий), миллий, регионал (минтақавий), глобал (курравий) миқёсда экологик хавфсизлик мониторингни олиб бориш;  давлат, давлатлар ва халқаро ҳамжамият томонидан экологик назоратни ташкил этиш ва уларни ишлаш механизмини яратиш ;  атроф-муҳит муҳофазасида фуқаролик жамияти институтлари фаолиятини йўлга қўйиш, нодавлат ташкилотлари ва жамоат уюшмалари назоратини ўрнатиш ва уларни тавсия кучидаги маълумотларидан экологик бошқарувда кенг фойдаланиш механизмини ишлаб чиқиш;  истиқболга йўналтирилган экологик режа ва дастурларни мамлакат, минтақа ва глобал миқёсда ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва амалга тадбиқ этиш ;  маҳаллий, миллий ва халқаро миқёсда экологик-ҳуқуқий меъёрларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва ишлаш механизмини яратиш  экологик ҳуқуқбузарликлар ва уларнинг жавобгарлигини белгиловчи регионал ва глобал миқёсдаги ихтисослашган тергов, прокуратура ва суд органларини тизимини яратиш;

 маҳаллий, миллий, регионал ва глобал миқёсда фаолият юритувчи «экологик тез ёрдам» ташкилотлари, жамғармалари, гуруҳларини тузиш ёки улар фаолиятини фаоллаштириш;  экологик тангликдаги қуруқлик ҳудудлари (Оролбўйи, Чернобил, Марказий Африка...) ва сув акваторияларини (Орол денгизи, Балхаш ва Чад кўллари...) инсонларнинг биргаликдаги ҳаракатлари орқали ҳал қилиш;  экологик терроризмни олдини олиш йўлларини ишлаб чиқиш ;  жамият ни табиат га нисбатан экологик ёинки экологик - иқтисодий муносабат шаклларини ўрнатиш ва ҳоказо. Ҳамма жумбоқ шундаки, биз Сизлар билан ушбу рисолада экологияни бошқа фанлар ўртасида тутган ўрнини аниқлаштириб олишимиз керак бўлади. Чунки, биз таниқли Америка эколог олими Э.Макфедьенни фикрига қўшилган ҳолда, экологияни бошқа фанлар ва айниқса биологиядан ажратиб олишимиз, жумбоқни «калаваси»ни топиш билан тенгдир. Ҳаммамизга маълумки, биологик фанлар–зоология, ботаника, цитология, биохимия, генетика, морфология, эмбриология, физиология кабилар асосан тирик организмларга тегишли бўлган ҳолат, жараён ва 2-расм . Ҳозирги замон экологик фанлар тизими Э К О Л О Г И К Ф А Н Л А Р Т И З И М И Умуми й эколог ия Геоэко логия Биоэко логия Амали й эколог ия Иқтисо дий эколог ия Ҳуқуқий эк ологи я Ижтимоий экология  Эксперим  Географи  Зооэко-я  Саноат  Экологик  Экология  Инсон экологияси

ен-тал экология  Кимёвий экология  Инфор- мацион экология  Аналитик экология  Функ ционал экология  Эк ологик тизим ва жараёнла рнимодел лаштири ш ва . ҳ .к к қобиқ экологияс и  Ланд шафтлар экологияс и  лобал экология  Миллий удудлар экологияс и  Регионал экология  Маҳаллий (локал) экология  Табиий мажмуала р экологияс и   Фитоэко-  Аут эко-я  Пед оэкология  Син еэкология  Поп уляцияла р экологияс и  Эво люцион экология  Био мажмуала р экологияс и  Ми ркооргани змлар экологияс и  Наноэко-  Организм экологияс и  Агроэко- гия  Комму нал экология  Космос экологияс и  Транспор т экология с и  Тиббиёт экология с и  Қурилиш экология с и  Био ресурслар экология с и менежмен т  Экологик маркетинг  Экологик аудит  М ақро иқтисо - дий экология  Мик роиқтисод ий экология  Иқти содий ҳудудлар экологияс и  Минта қа лар экологияс и  Эркин ҳуқуқи  Халқаро экология ҳуқуқи  Табиий ресурслард ан фойдалани ш ҳуқуқи  Табиатни муҳофаза қилиш ҳуқуқи  Миллий экологик ҳуқуқ  Экологик ҳавфсизлик ни таъминлаш ҳуқуқи ва ҳ . к.  Этник экология  Оила экология си  Маҳалл а экология си  Социал гуруҳлар экологияси  Истеъм ол экологияси  Урбоэк ология  Тарихи й экология  Демоэк ология  Рекреац иявий экология  Жамоат эколо - гияси ва ҳ.к .

Гидро экология  Экзо экология ва ҳ.к. гуруҳлари экологияс и ва ҳ.к  Му хандисли к экология ва ҳ .к. иытисоди й ҳ удудлар экологияс и ва ҳ.к ҳодисаларни талқин қилади. Атроф табиий муҳит эса фақатгина ташқи омил сифатида қаралади ва бир томонлама тадқиқ қилинади. Уларнинг морфологик, морфогенетик, морфометрик кўрсатгичларини табиатга боғлаган тарзда очиб берилиши ҳам мумкин. Лекин биологик фанлар бевосита, тадқиқот предмети сифатида, организм ва атроф табиий муҳитнинг бир-бирига «акс садоси»ни, яъни икки томонлама ўзаро таъсирини бевосита ўрганмайди. Медицина, социология, ижтимоий фанлар ҳам тирик организмлардан бўлмиш инсонларнинг ўзига хос хусусиятлари, ривожланиш ва тараққиёт босқичлари, ҳаракат қилиш ва уюшиш қонуниятларини атроф табиий муҳитга боғлиқ равишда бир томонлама ўрганади. Ер ҳақидаги фанлар (география, умумий Ер билими, тупроқшунослик, геология, гидрология, климатология кабилар) Ер усти ва ер остида организмларнинг келиб чиқиши, тарқалиши, ривожланиши қонуниятларини атроф табиий муҳит билан боғлиқ ҳолда бир томонлама тадқиқ қилади. Иқтисод, информатика ва математикага оид фанлар табиат ва жамият ўртасидаги муносабатларни сон ва сифат жиҳатидан баҳолайди, моделлаштиради. Физика ва кимё фанлари ушбу жараёнларнинг мазмун ва моҳиятини аниқ қонуниятлар асосида очиб беради.

Умуман олганда, экология фани юзага келгунига қадар юқорида номлари тилга олинган фанлар табиат ва инсон ўртасидаги барча муносабатларни очиб бергандек туюлади. Шунинг учун ҳам кенг қамровли фанлар орасида экологияга ўрин бормикан, деган ўринли савол туғилади. Бизга маълумки, замон тараққиёти (айниқса XX ва XXI асрларда) фанларни тармоқлашувга олиб келмоқда. Айнан энг оммавий тус олаётган фан соҳаси икки ёки бир неча фанлар «чорраҳасида униб чиқмоқ»да. Бу табиий ва объектив жараёндир. Физика, математика, кимё, фалсафа, география, биология каби «соф фанлар»га амалий эҳтиёж камая бормоқда. Чунки, бир томондан, улар ўз имкониятларини камайтирган бўлсалар, иккинчи томондан, жамиятда ва, айниқса, табиатда бир-бири билан боғланмаган, бири иккинчисидан келиб чиқмайдиган ҳодиса ва жараёнлар йўқ. Ҳамма жараён ва ҳодисалар узвий боғлиқликда ва ўзаро алоқадорликдадир. Экология эса инсон ва табиатни ҳар томонлама, узвий боғланган ва акс садоли, ҳодиса ва жараён сифатида ўрганади ҳамда уларга оид аниқ бир амалий тавсиялар бера олади. Ҳар бир фан мустақил равишда «оёққа»туриши учун унинг мустақил ўрганиш ёки тадқиқ қилиш объекти, предмети, ўзига хос усуллари, манбалари ва олинган натижаларни тадбиқ қилиш жойлари бўлиши керак. Акс ҳолда бу фан, айниқса янгиси, мустақил фан тармоғи сифатида эътироф этилмайди. Экологиянинг объекти – ноэволюцион тарзда ривожланувчи тирик организмлар ва уларнинг атроф табиий муҳити. Агарда организмлар ва уларнинг атроф табиий муҳити эволюцион, яъни табиий тарзда ривожланиш жараёнини ўтаётган бўлса, у ҳолда экологик муаммолар юзага келмайди ва

шунинг учун ҳам экологик тадқиқотларга ўрин қолмайди. Мазкур объектлар биология, география, геология, гидрология, океанография каби фанларнинг объекти бўлиб келган. Географиядан фарқли Экологик фанлар тизимига кирувчи Геоэкология (Географик экология) учун ўрганиш объети бўлиб географик қобиқ доирасидаги организмлар ва уларнинг атроф табиий муҳити. Биологиядан фарқли равишда Биоэкология учун тадқиқот объекти бўлиб биосферадаги организмлар ва уларнинг атроф табиий муҳити чиқса, Ижтимоий экологияда-кишилар ва улар яшайдиган Ер юзасидаги атроф муҳит бўла олади ва ҳ.к. Экологиянинг объекти доимо ноэволюцион тарзда ривожланувчи, ноанъанавий ўзгарувчан бўлади. Агарда у ноанъанавий ўзгарувчан бўлмаса экология фанига ҳочат қолмаган бўлар эди. Нима учун «ноанъанавий ўзгарувчан»? Чунки атроф табиий муҳит ноэволюцион тарзда ўзгармаса, организмлар ҳам ноанъанавий тарзда ўзгармайдилар ёки бирон-бир организмнинг ўзгариши иккинчи турдаги организмнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Буларнинг ҳаммаси экологик муносабатларни юзага келтиради. Ноанъанавий тарзда ўзгармайдиган муҳитда эса экологик муносабатлар ўрнини табиий ёки антропоген муносабатлар эгаллайди. Масалан, тўртламчи даврнинг охирини геологлар антропоген давр, деб ҳам атайдилар. Ушбу кичик геологик даврнинг ўзидаёқ катта атроф табиий муҳит ўзгаришлари содир бўлди. Иқлимнинг қуриб бориши Ер куррасининг шимолий ярим палласида доимий музликларни чекинишига олиб келди. Яшил ўрмонлар ўрнини дашт ва чўллар эгаллай бошлади. Жуда кўп биологик масса истеъмол қиладиган йирик ҳайвонлар (динозавр, эхтиозавр кабилар) ўрнини камроқ озиқландиган майдароқ ҳайвонлар эгаллай

бошлади. Инсонларнинг пайдо бўлиши эса қулай иқлим шароитларида яшовчи барча «нозик» табиий (муҳитга итоатгўй) турдаги ҳайвон ва ўсимликларни йўқ бўлиб кетишига сабаб бўлди. Ёввойи турдаги ҳайвон ва ўсимликларнинг ўрнини маданийлашган турлари эгаллади. Хуллас, геологик нуқтаи назардан кичик бўлган 1–5 миллион йиллар мобайнида организмлар ноэкологик, табиий- эволюцион тарзда ўзгарди. XVIII-XX асрларга келиб эса жамият ва табиатда ҳақиқий революцион, яъни ноэволюцион ўзгаришлар содир бўлди (3-расм). Бу ҳолат албатта илмий техника революциясининг натижаси, деб олимлар томонидан хулосаланмоқда. Чунки инсоният бу даврда илм ва фан ютуқларини, аксарият ҳолларда, табиат устидан «ҳукмронлигини ўрнатиш» учун хизмат қилдирди. Табиат ва атроф муҳитнинг ҳозирги экологик ҳолати XXI асрда унинг аксини қилишга, яъни инсон тафаккури ютуқларини табиий объектларни тиклаш, сақлаш ва муҳофаза қилишга қаратмоқни тақазо қилади. Бу эса экологик муносабатларни юзага келишига сабаб бўлди. Инсонларни ўраб турган атроф муҳит ҳолатини соғломлаштириш давр талабидир. Акс ҳолда табиат, акс садо тариқасида, биздан ўчини олмасдан қўймайди. Инсонларнинг табиатга нисбатан (хоҳ у ижобий, хоҳ у салбий бўлсин) барча ҳаракатлари ёки ҳаракатсизликлари атроф муҳитни тез ўзгарувчан қилиб юбормоқда. Ана шу ўзгарувчанлик табиий хусусияти нафақат табиатда, балки тирик организмлар, хусусан инсонларда ҳам ўз аксини топмоқда. Экологиянинг предмети – муайян бир экологик тизим (экотизим)даги организмлар ўзаро ва уларнинг атроф табиий муҳити билан

бўладиган ноэволюцион кўринишдаги муносабатлар. Бу ерда ҳам эволюцион тарздаги муносабатлар бошқа ноэкологик фанлар предметига киради. 1866 йилда Э.Геккель томонидан фанга олиб кирилган «Экология»нинг айнан XIX аср ўрталарида Марказий Европада юзага келиши ҳам бежиз бўлмаса керак. Чунки ўша даврда саноат ривожланган Германиянинг Силезия ва Рур ҳавзаларида табиат ва жамият ўртасидаги мувозанатнинг кескин равишда бузилиши ноэволюцион тарзда ривожланувчи экологик объектларни юзага келтирди ҳамда ноэволюцион кўринишдаги экологик муносабатларни шакллантирди 1 . Экологиянинг объекти ва предметига изоҳ беришда алоҳида урғу берилган «ноэволюцион тарздаги ва кўринишда»ги сўзларнинг қўлланиши асло илмий тадқиқотларни эволюцион тарзда, яъни табиий ривожланиш тарздаги ёки кўринишдаги жойлар ва ундаги жараёнларга экологик нуқтаи назардан қараш керак эмас, деган фикрни ифодаламайди. Чунки экологик муаммо бўлмаган жойда ҳам, уни йўқлигини исботлаш ёки олдини олиш мақсадида экологик тадқиқотларни ўтказиш мумкин. Ер куррасида эса, XXI асрга келиб, экологик муаммолар етиб бормаган на бир қуруқлик ва на бир сув ҳавзаси қолмаган бўлса керак. Экологик муносабат табиий, ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий, сиёсий, умумий ва шунга ўхшаш кўп қиррали характерга(кўринишга) эга бўлиши мумкин. Ушбу характерларга, яъни фан предметига қараб экология турли фан тармоқларига бўлиниб кетади. Масалан, табиий характерда– геоэкология, биоэкология, зооэкология, ихтиоэкология, фитоэкология ва ҳ.к. 1 Яблоков А.В., Юсуфов А.Г. Эволюционное учение (дарвинизм).-М.: В ы сшая школа, 1997.

Ижтимоий характерда–ижтимоий экология, инсон экологияси, рекреацион экология ва ҳ.к. Иқтисодий характерда–амалий экология, саноат экологияси, ресурслар экологияси, агроэкология ва ҳ.к. Ҳуқуқий характерда–экология ҳуқуқи, халқаро экология ҳуқуқи, табиатни муҳофаза қилиш ҳуқуқи, табиий ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқи ва ҳ.к. Сиёсий характерда–политэкология, халқаро экология ва ҳ.к. Умумий характерда–умумий экология, регионал экология, космик экология ва ҳ.к. Юқорида санаб ўтилган барча экологик фан тармоқлари (2-расмга қаранг) ҳам ўзининг мустақил ўрганиш объекти, предмети, манбалари, усуллари, тадбиқ қилиш объектларига эга. Уларнинг мустақил предмети– муайян экологик тизимдаги ноанъанавий тарзда ўзгарувчан организмлар ва ноанъанавий тарзда ўзгарувчан атроф табиий муҳит ўртасидаги аниқ бир муносабат туридир. Масалан, экология ҳуқуқининг предмети–экологик ҳуқуқий муносабат, яъни инсонлар томонидан табиатни тиклаш, соғломлаштириш ва муҳофаза қилиш ҳамда улардан оқилона фойдаланишда келиб чиқадиган шахс-жамият-давлат ўртасидаги юридик характердаги муносабатдир. Лекин кейинги пайтда олимлар табиий ресурслардан оқилона фойдаланишда юзага келадиган ижтимоий муносабатларни экология ҳуқуқининг предмети эмас, балки Сув, Ер, Ўрмон ҳуқуқлари каби фанларнинг предмети қилиб кўрсатмоқдалар. Аммо табиий ресурслардан комплекс фойдаланиш ҳуқуқини маълум бир ҳуқуқ тармоғи билан тартибга солиниши мақсадга мувофиқ бўлмайди. Ундан ташқари, экологик муносабат деганда биз фақатгина инсонларнинг табиатни тиклашдаги ижобий фаолиятларини тушунмаймиз. Инсон яшар экан, у хоҳлайдими ёки йўқми, албатта маълум бир даражада табиат объектларидан фойдаланади. Бундай

фойдаланиш ҳуқуқшуносликда табиий ҳуқуқлар тоифасига киритилади. Мисол учун, инсонларни атмосфера ҳавосидан нафас олиши ва нафас чиқариши, сув ичиши ва табиат неъматларини истеъмол қилиши, ерда юриши, сувда чўмилиши ва ҳ.к. қарангки, инсон туғилиши билан пайдо бўладиган ҳамма ҳуқуқлар маълум даражада атроф табиий муҳитни ифлослантиради. Шунинг учун ҳам Ижтимоий экологияда «табиат сиғими», яъни Ер куррасида табиий ресурс имкониятларига кўра, инсонларнинг сонини меъёрлаш муаммоси туради. Ундан ташқари, табиий ресурслардан оқилона ва ўта самарадорлик билан илмий асосланган тарзда фойдаланиш атроф табиий муҳитни бузмаслигини Швейцария, Япония, Канада, Финляндия каби «экологиялаштирилган мамлакатлар» тажрибасида кўриш мумкин. Хуллас, Экология ҳуқуқининг предмети деганда, муайян бир экологик тизим(экотизим)да атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва бузилган табиат комплексларини қайта тиклашдаги ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқий томонларини тушуниш лозим. Атроф табиий муҳитни «қайта тиклаш», «соғломлаштириш», «қайта ишлаб чиқариш» каби уччала иборанинг барчасини умумлаштирган тарзда «муҳофаза қилиш» деган ягона ибора билан ифода этиш хато бўлмайди, деб ўйлаймиз. Экологиянинг мустақил фан сифатида шаклланишининг яна бир талаби ўзига хос ўрганиш, изланиш ва тадқиқ қилиш методлар (усуллари) ни бўлишидадир. Бу усуллар бошқа табиий, гуманитар ёки ижтимоий фан соҳаларида ҳам бор, лекин экология ўзининг қонуниятларидан, мақсад ва вазифаларидан келиб чиққан ҳолда уларни

умумлаштирган. Экологик усуллар сифатида ягона тизимдаги ўзгарувчан организмлар ва ўзгарувчан атроф табиий муҳит ўртасидаги муносабатларни тадқиқ қилишда тизимли ёндашиш; кузатиш; тажриба (эксперимент) ўтказиш ва моделлаштириш амалга оширилади. Тизимли ёндашиш усули–экологик муносабатларни муайян экологик объектларда узвий боғланганлигини инобатга олган тарзда турли гуруҳдаги тадқиқот усулларини маълум бир кетма- кетликда олиб бориш тартиби. Уларга тирик организмлар ва уларни яшаш муҳитини ҳисобга олиш ҳамда баҳолаш усули киради. Ҳисобга олиш ва баҳолаш табиий объектларга, организмларга, таъсир этувчи омилларга нисбатан қаратилган бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Давлат кадастрлари тўғрисидаги қонунга мувофиқ бутун объектлар бўйича ҳужжатлар ва маълумотлар йиғилади ҳамда тегишли давлат идоралари ва бошқарув органларига топширилади. Ундан, ҳақ эвазига, ҳар қандай ташкилот ёки бирон бир шахс ўзининг экологик тадбири, изланиши ва бошқа ҳаётий фаолиятида фойдаланиш ҳуқуқига эгадир. Албатта, ҳар бир табиий ва ижтимоий объектларни ёки омилларни ҳисобга олиш ва баҳолашнинг турли хил ўзига хос усуллари мавжуд. Экологик усулда улар бирон-бир кетма-кетлик ва ягона тизим асосида олиб борилади. Акс ҳолда комплекс экологик баҳолашни ва ҳисобга олишни иложи бўлмайди. Ўзбекистонда экология тарихи . Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиши, уруш, инқилоб туфайли Туркистоннинг қадимги ёдгорликлари, гўзал табиати, ўсимлик ва хайвонат олами катта зарар кўрди.1916 йилдаёқ Туркистондаги тарихий ёдгорликларни қайд этиш масаласи бўйича иш бошланган эди. Аммо бу мақсадлар амалага ошмай қолди.

Архив материалари 1920 йилда Туркистон ўтмишидан қилган ёдгорликларни ўрганиш ва асраш мақсадида таълим тармоғи зарурлиги тўғрисида фикрлар пайдо бўла бошланганидан далолат беради. Ўшанда архитектура ёдгорликларини реставрация қилиш ва таъмирлаш, сақлаш Қўмитаси тузилади. Қўмита ишига махаллий кучлар ва Москвалик олимлар жалб этилади. 1921 йилда музейлар иши ва қадимги ёдгорликларни, санхат ва табиатни мухофаза этиш бўйича Туркистон қўмитаси ташкил этилади. Албатта Туркистонда табиатни мухофаза этиш усулларини амалий ва назарий жихатдан қўллаш сохасида катта қийинчиликларга дуч келинган. Аъоли маданиятининг юксак эмаслиги, табиатни мухофаза этиш ғоясининг хали мутлақо янги экани, ъудуднинг кенглиги, унинг хали тадқиқ этилмагани ва бошқалар хайвонот хамда ўсимлик олами (арчалар, ёнғоқлар, ўрмонлар, сайгалар, куланлар, мароллар ва бошқалар)дан йиртқичларча фойдаланишга қарши курашда қийинчиликлар туғдиради. Мазкур қўмита ъузурида табиатни мухофаза этиш бўлими хам фаолият кўрсата бошлайди. Унинг мақсади хайвонот популяцияси ва ўсимликлар турини ўрганиш хамда кўпайтириш, асрашга йўналтирилган тадбирлар қабул қилишдан иборат бўлган. Шунингдек ер қобиғининг элементлари ва айрим қисмларини тадқиқ этиш назарда тутилган. Овчилар ўртасида табиатнини мухофаза этиш ғоясини ташвиқот- тарғибот қилиш мақсадида 1923 йилда Бутун Туркистон овчилари сеъздида Туркистон табиатини мухофаза этиш бўлими ва Туркистон табиатни асраш коммисияси номидан профессор А.Л.Баруский "Табиат ёдгорликларини мухофаза этиш" мавзусида сўзга чиқади. Ўшанда олимнинг "Туркистонда табиатни мухофаза этиш" номли кичик китоби нашр этилади. Ўзининг бу илмий ишида А.Л.Бородский инсон ривожланиб борган сари табиат салтанатида яратувчи кучдан кўра бузувчи кучга айланишни кўрсатиб ўтади. У хатто бу кучни кўлами жихатидан геологик халокатга тенглаштиради. У магар инсон хайвонот ва ўсимлик дунёсини қириб юбораверса, ер сиртини ишдан чиқараверса, яқин келажаклардаги авлодларимиз табиат

олами билан қўриқчи-чучелалар, гербарийлар ва фотосуратлар орқали танишиши мумкинлиги хақида огоълантириб ўтган эди. Шунинг учун олим табиат дунёсини, ер сиртини қандай бўлса шундайлигича сақлаш, хайвон ва ўсимликларни асраш зарурат эканини таъкидлайди. У Туркистон ъудуди хайвонлар ва ўсимликлар турига жуда бой эканини алоъида кўрсатиб ўтади ва Туркистон ъукуматини бу бойликларнинг мухофаза этилиши хамда талон-тарож қилинмаслиги учун зудлик билан тадбирлар ишлаб чиқишга даъват этади. Олим уларни қайта тиклаш жуда қимматга тушишини, тўғрироғи, тўла ъолда қайта тиклаб бўлмаслигини айтади. Аслида қўриқхоналар ташкил этиш ғояси ўша пайтларда туғилади. Бунда миллий боғларни ташкил этиш зарурлиги, уни сира кечиктириб бўлмайдиган мухим иш экани алоъида таъкидланади. Аммо миллий боғларни ташкил этиш жуда мураккаб ва масъулиятли иш эди. Шу боис Туркистон ъудудлари махсус ўрганила бошланади. Тирик табиатни мухофаза этиш ишига профессор Д.Н.Кашкаров катта ъисса қўшади. У Туркистоннинг гўзал табиатини жон-дилдан севади ва унинг хилма-хиллиги, ажойиблигидан завқланади. У куйиниб шундай ёзади: "Кўз ўнгимизда жонажон Туркистонимиз табиати емирилиб бормоқда. Ўрмонларимиз қирилиб, ёнғоқларимиз, минг йиллик арчаларимиз, ноёб хайвонларимиз, қушлармиз йилдан йилга камайиб, йўқолиб кетмоқда". Шундай қилиб, Туркистон табиати инсоннинг зулм ва зўрлиги, таъқиблари туфайли халок бўлаётганини англаб, у табитни мухофаза этишининг асосий масалаларини қуйидаги тартибда ифодалайди: 1) Табиатни фан, яъни илмий нуқтаи назардан ўрганиш учун асраш; умумий илмий муаммоларни ўрганиш ва хал этиш мақсадида фойда берадиган табиатни мухофаза этиш. 2) Табиатни хўжалик юритиш манфати нуқтаи назарида мухофаза этиш; табиий ишлаб чиқариш кучларини ва хали инсон қадами етиб бормаган

табиат гўшаларининг барча ъўжалик имкониятларини аниқлаш ва ундан фойдаланиш; 3) Табиатни халқ саломатлиги учун ва таълим-тарбия нуқтаи назаридан асраш; табиат қўйнида дам олишни ташкил этиш ва унга саломатликни тиклаш манбаи сифатида қараш; табиатни мухофаза этиш борасидаги ва маърифий ишларни йўлга қўйиш. Олим махсус қўриқланадиган ъудуларни ташкил этиш масалаларига жуда кўп эътибор берди. У 1928 йилда АҚШ нинг миллий парки ишлари билан танишиб, Туркистон ъудудларида ташкил этиладиган миллий парк майдони жуда кенг, табиатга бой ва манзарали, хилват гўшали, одамларининг дам олиши, хордиқ чиқариши учун қулай бўлиши лозим деб ъисоблайди. Унинг фикрига кўра, биринчиси-ёпиқ турдаги, яъни илмий ходимлардан бошқалар киритилмайдиган қўриқхона, иккинчиси-компетент кишилар раъбарлигида ижтимоий ва педогогик йўналишда ўрганиладиган табиат гўшаси, учинчиси-кенг аъоли ёки омма учун очиқ бўлган дам олиш парклари бўлиши зарур. 1933 йилда Ўзбекистон фан Қўмитаси ъузурида табиатни мухофаза қилиш бўйича Давлат Қўмитаси ташкил этилиб, унинг таркибига 6 киши, хусусан, Д.Н.Кашкаров хам киради. Табиатни мухофаза этиш қўмитаси асосан қўриқхоналарни лойихалаш ва ташкил этиш, уларнинг илмий ишига раъбарлик қилиш, табиатни мухофаза этиш ғоясини оммалаштириш ишлари билан машғул бўлади. Махаллий ъудудлар, ўсимлик ва хайвонот олами, дарё ва кўлларни ўрганади. 60 йилларга келиб, Ўзбекистонда экологик вазият ёмон томонга кескин ўзгара бошлайди. Бунга сабаб пахтачиликни жадал сурхатлар билан ривожлантиришга интилиш ва қишлоқ хўжалигини хаддан ортиқ кимёлаштиришдир. Бундай вазият ўзбекистонда айрим табиат объектлари ёки илмий, маданий, соғломлаштириш ахамиятига эга бўлган ъудудларни мухофаза этиш бўйича тадбирлар ишлаб чиқишни талаб этди.

1968 йил 30 июлда Ўзбекистон Вазирлар Кенгашининг "Ўрмонларни ёнғиндан сақлаш хамда уларни зарарли хашаротлар ва касалликлардан ъимоя қилиш" хақида 349-сонли фармони эълон қилинади. "Чатқол", "Орол-пайғамбар", "Зомин", "Бодай-Туғай", "Қоракўл" каби қўриқхоналар ташкил этилади. Ўзбекистон Вазирлар Кенгашининг фойдали қозилмалар конини топиш, геология-қидирув ишларини ўтказишда ернинг ъосилдор қатламларини асраш, улардан оқилона фойдаланиш, ер кадастри, ўрмонларни ъимоя қилиниши мезонлари бўйича гуруъларга ажратиш, хайвонлар ъисоб- китобини олиш, хайвонот оламининг давлат кадастири, фойдали қазилмаларни олиш билан боғлиқ бўлмаган объектларни жойлаштириш учун ер остидан фойдаланиш, доривор ўсимликлар тайёрлаш ва бошқалар хақида қатор фармонлари эълон қилинди. Айниқса, Ўзбекистон мустақилликка эришгандан кейин, Экология ва табиатни мухофаза этиш масалаларига жиддий эътибор берила бошланди. Экология ва табиатни мухофаза этиш борасида ўнлаб қонунлар хамда фармойишлар эълон қилинди, уларнинг ижроси бўйича чора-тадбирлар кўрилди. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрдаги "Табиатни мухофаза этиш хақида" ги, 1993 йил 6 майдаги "Сув ва сувдан фойдаланиш хақида"ги, 1994 йил 22 сентябрда "Ер ости бойликлари хақида"ги 1996 йилда 27 декабрдаги "Атмосфера ҳавосини мухофаза этиш хақида"ги, 1997 йил 26 декабрдаги "Хайвонот дунёсини мухофаза этиш ва ундан оқилона фойдаланиш хақидаги", 1997 йил 26 декабрдаги "Ўсимлик дунёсини мухофаза этиш ва ундан оқилона фойдаланиш хақида"ги, 1997 йил 26 декабрдаги "Ўсимлик дунёсини мухофаза этиш хақида"ги ва бошқа қонунлар хамда бу борада эълон қилинган қатор фармонлар шулар жумласидандир. Фойдаланилган адабиётлар

1. «Соглом авлод-бизнинг келажагимиз» Тошкент, Ибн Сино номидаги нашриёт 2000 й. 2. Узбекистон Республикаси Миллий Энциклопедияси. Тошкент, Комуслар бош тахририяти, 1997 й. 3. Мамашокиров С, «Экологик баркарорлик омиллари» Тафаккур журнали, 2005 йил, 1- сон. 4. Шарафиддинов О, «Экологик маданият» Тафаккур журнали 2005 йил. 5. Олтинов М, «Экология ва инсон» Каранг, «Узбекистон Республикаси биологик хилма-хилликнинг экологик муаммолари» Навоий 2006 йил. 6. М.Мамардашвили. М.К. Сознание и цивилизация. «Природа» журнали 1988 йил, 11-сон.

Похожие

Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Tabiatni muhofaza qilishning jihatlari. Tabiatni muxofaza qilishning nazariy asoslari va jihatlari

Tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari

O’zbekistonda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari, qo’riqxonalar va boshqa muhofaza qilinadigan hududlar

Ekologiya fanining tarixi