Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish - Экология - Рефераты

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish Reja: 1. Tabiiy resurslar turlari va ulardan foydalanish. 2. Tabiiy resurslarni o’rganishda va ulardan foydalanishda fanning roli. 3. Tabiiy resurslardan foydalanishda kutiladigan muammolar va ularning yechimlari

Tayanch so’z va iboralar: resurs, ratsional, kompleks, kosmik resurs, “kompas”, tuproq eroziyasi, atmosfera, moddiy boyliklar, xomashyo. 1. Tabiiy resurslar turlari va ulardan foydalanish. Tabiiy jismlar va energiya turlariga resurs (manba) lar deyiladi. Resurs so’zi fransuzcha bo’lib “Yashash vositasi” degan ma’noni anglatadi. Tabiiy resurslar insonlarning yashashi uchun zarur bo’lgan asosiy manbadir. Tabiiy resurslarga: havo, suv, tuproq, turli xil rudalar, yoqilg’i va energiya manbalari ko’mir, neftь, gaz, turli xil yog’ochlar hamda yovvoi o’simliklar va hayvonlar kiradi. Bularning hammasi yer planetasida mavjud bo’lgan tabiiy resurslardir. Bundan tashqari kosmik resurslar ham mavjud. Kosmik resurslarga quyoshdan kelayotgan nur, meteoritlar va boshqalar kiradi. Tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va uni muhofaza qilishni to’g’ri tushuntirish uchun ularni turlarga bo’lib o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiiy resurslar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. qazilma boyliklar; 2. iqlim resurslari; 3. suv va havo resurslari; 4. tuproq resurslari; 5. o’simlik resurslari; 6. fauna (biror joy mamlakat yoki geologik davrga oid bo’lgan hamma hayvonlar) resurslari; 7. atom resurslari; 8. biosfera resurslari; 9. kosmik resurslar; Foydalanish darajasiga qarab tabiiy resurslar:

a) tugaydigan b) tugamaydiganlarga bo’linadi. Tugaydilan resurslar. Bular o’z navbatida qayta tiklanmaydigan va qayta tiklanadigan resurslarga bo’linadi. Qazilma boyliklar qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi. Ulardan foydalanish natijasida miqdori va sifati kamaya boradi. Qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklardan unumli foydalanish va uni qo’riqlash quyidagicha bo’lmog’i lozim: miqdori va sifatini hisobga olish, kompleks ravishda to’g’ri, tejab, o’rnida foydalanish, ularni qazib olish, tashish, qayta ishlash, ishlatishda nobudgarchilikka yo’l ko’ymaslik, chiqindi kam chiqarish choralarini ko’rish, yangi konlar topish, ayniqsa yerning chuqurroq qatlamlarini o’rganish zarur va nihoyat ularning o’rnini bosuvchi yangi sun’iy manbalar topish va boshqalar. Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardan oqilona foydalanilsa, ular kishilik jamiyati ehtiyojlarini uzoq muddatlargacha to’la ta’minlay oladi. Fan va texnika taraqqiyoti natijasida ba’zi foydali qazilmalar tugaguncha ularning o’rnini bosa oladigan yangi resurslar yaratish mumkin. Qayta tiklanadigan resurslarga asosan, suv, tuproq, o’simliklar va hayvonot dunyosi kiradi. Masalan: tuproq, unda o’simlik o’stirib foydalanilishi natijasida tugab yo’q bo’lib ketmaydi. Tuproq shuning uchun ham tugamaydigan – qayta tiklanadigan resurslar jumlasiga kiritiladiki, madaniy o’simliklar undagi mineral ozuqa moddalar (azot, fosfor, kaliybirikmalarini va boshqalar) ni shimib oladi, ana shu ozuqa moddalar tiklab borilmasa, tuproqning unumdorligi yildan-yilga kamayib, dehqonchilik uchun butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi. Tajribadan ma’lumki, tuproq unumdorligini doimo tiklab borish mumkin. Bu tiklanish tabiiy va sun’iy ravishda bo’lishi mumkin. Masalan: tuproq yo’qotgan mineral ozuqalarini o’simlik qoldiqlarining chirishi natijasida, tog’lardan oqib keladigan suvlar tarkibidagi turli birikmalar hamda kishilar tomonidan beriladigan tabiiy mineral o’g’itlar hisobiga qayta tiklaydi. Agar tiklanadigan resurslardan plansiz ravishda, vaxshiylarcha foydalanilsa ular tiklanmaydigan holga tushib qoladi. Bunga yer sirtida atom bombasini portlashi, konlar tugagandan so’ng o’z holiga

tashlab ketishlar va boshqalar kiradi. Tuprog’ini suv yuvib yoki shamol uchirib ketgan joyni qayta tiklash mumkin. Ammo buning uchun ko’p mablag’, uzoq vaqt mehnat qilish kerak. Ekinlar ekiladigan joylarga ko’plab kimyoviy o’g’itlar solish ham, uni yaroqsiz holga olib keladi, oqibatda hech narsa o’smaydigan bo’lib qoladi. Er sharida o’rmonlar, o’simliklar dunyosi nihoyatda ko’p va rang-barang. O’simlik dunyosi tabiatda alohida ahamiyat kasb etadi. Darahtlar, o’rmonlar qirqilsa, uni qayta tiklash mumkin. SHu sababli darahtlarni shartli ravishda qayta tiklanadi deyiladi. O’rmonlarni qayta tiklash uchun 20-30 yil vaqt kerak bo’ladi. Qayta tiklanishi mumkin bo’lgan tabiiy (boyliklar) resurslar sekinlik bilan, uzluksiz tiklanib boradi. Biroq ularning tiklanishi uchun ia’lum darajada tabiiy sharoit bo’lishi lozim. Agar ana shu tabiiy sharoit buzilsa, tabiiy resurslarning o’z- o’zidan tiklanishi sekinlashadi yoki batomom to’xtashi mumkin. Demak, inson qayta tiklanadigan (boyliklar) resurslaridan foydalanishda uning tabiiy holatiga alohida e’tibor berishi zarur. Tugamaydigan resurslar. Bularga asosan quyidagilar kiradi: 1. suv resurslari; 2. iqlim resurslari; 3. kosmik resurslari. Suv resurslari. Suv yer yuzida hayot mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Suv manbalari hajmi, hosil bo’lishi va joylashish o’rniga qarab mahalliy, regional va global suv resurslariga bo’linadi. Suvsiz inson hayotining tasavvur qilib bo’lmaydi. Suv o’simliklar, hayvonlar va odamlar uchun hayot hamda asosiy ozuqa manbai hisoblanadi. Suvning eng yaxshi tomoni shundaki, undan qaysi maqsadda va qaerda foydalanilmasin, u yo’q bo’lib ketmaydi. Faqat bir holatdan boshqa holatga o’tishi, bir jism tarkibidan boshqa jism tarkibiga o’tishi mumkin. SHu sababdan ham suv tugamaydigan, qayta tiklanadigan tabiiy resurs hisoblanadi. Suv qayta tiklanish uchun: 1. daryolar, yer osti suvlari, muzliklar zapasi asrlar davomida o’zgarmasligi;

2. insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy suvlarning ifloslanish darajasi ularning sifat jihatidan o’z-o’zini tiklash imkoniyatidan katta bo’lmasligi lozim. Inson faoliyati ta’sirida Yer sharining ayrim joylarida suv miqdori ancha o’zgarishi va ifloslanib yaroqsiz holga kelib qolishi mumkin. Amaliy jihatdan olganda faqat okean suvlarigina tugamaydi. Ammo, okean suvlari ham neftь hamda turli chiqindilar ta’sirida o’zining suvlari ham neftь hamda turli chiqindilar ta’sirida o’zining tabiiy xususiyatini yo’qotadi. Bu hol esa hayvonlar va o’simliklar hayotini xavf ostida qoldiradi. CHuchuk (toza) suv miqdori yer sharida nihoyatda ko’p. Ammo Yer sharining ko’pgina joylarida uning miqdori kamaygan. Bu joylarda ekin maydonlarini sug’orish, kommunal ehtiyojlar sanoat xom ashyolari, ichish uchun toza suv yetishmaslik hollari sezilmoqda. Joylarda toza suvlarning kamayishiga sabab faqat unga bo’lgan talabning oshganligi bo’lmasdan, suv keladigan daryolarning, ko’llarning o’rmonlar kesilishi natijasida qurib qolishi va inson faoliyati natijasida suvning ifloslanishi kabi hollar ham sababchidir. Toza suv masalasi yildan-yilga eng muhim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Ifloslangan suv ichish uchun yaroqsiz bo’lib, u hatto tirik organizmlar uchun xavfli bo’lib qoladi. SHu sababdan undan ratsional foydalanish, uning tozaligini saqlash va muhofaza qilish hozirgi vaqtda eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Respublikamiz yillik yuza suv resurslari 99,5 km 3 ga teng bo’lib uning faqat 12,2 km 3 qismi shu o’lka territoriyasida hosil bo’ladi. Ma’lumki, suv resurslarini muhofaza qilish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchidan, uni miqdoriy jihatdan kamayishidan saqlash bo’lsa, ikkinchisi uning ifloslanish va minerallash darajasi oshib ketishining oldini olishdir. Hozirgi vaqtda o’lkamizda har ikki yo’nalish ham juda muhimdir. Iqlim resurslari. Atmosferadagi havo, shamol energiyasi iqlim resurslariga mansub. Atmosfera havosidan har qancha foydalanilgan taqdirda ham u tugamaydi boshqa narsaga aylanib qolmaydi. Hajmi ham deyarli o’zgarmaydi. SHu sababdan ham atmosfera havosi tugamaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Ammo havo insoniyatning turli faoliyati natijasida tez ifloslanib havfli manba bo’lib qolishi mumkin. Bu hol havoni muhofaza qilish lozimligini ko’rsatadi.

Kosmik resurslarga quyosh radiatsiyasi, Yer va Oyning o’zaro tortishi natijasida dengiz hamda okeanlardagi suvning ko’tarilishi yoki pasayishi jarayonida hosil bo’ladigan energiyalar, olam fazosidagi yer sirtiga keladigan turli xil nurlar, meteorit oqimlar kiradi. Tabiat o’ziga ta’sir etmaydigan tabiiy omillarga bardosh berib, ularning ifloslanishidan o’z-o’zini himoya qilib turadi. 2. Tabiiy resurslarni o’rganishda va ulardan foydalanishda fanning roli Inson foydalanadigan tabiiy resurslar tayyor holda bo’lmay balki uni inson tabiatdan oladi. Buning uchun inson ularning holatini, xossalarini, olish usullarini va ishlab chiqarishda foydalanish yo’llarini bilishi kerak. Buning uchun ma’lum malaka va o’quvga ega bo’lishi zarur. Faqat fan kishilarga, tabiat kuchlari ustidan hukmronlik o’rnatish vositalari va usullarini berish mumkin. Bu haqda ingliz olimi J.Bernal o’zining “Jamiyat tarihida fan” nomli asarida fanning tabiat kuchlarini yengishdagi muhim rolini xarakterlab “tabiatni tubdan o’zgartirmoq uchun fandan maksimal foydalanish kerak” degan edi. Tabiat boyliklaridan foydalanishda, fan inson uchun asosiy “kompas” vazifasini o’taydi. Eng avvalo fan kishilarga: 1. tabiat haqida haqiqiy bilimni berish; 2. tabiat bilan muomala qilishning forma va metodlarini o’rgatish; 3. tabiatdagi predmet va hodisalardan ongli ravishda maqsadga muvofiq holda foydalanish imkonini beradi; 4. tabiat boyliklarining miqdori haqida aniq ma’lumot beradi; 5. insonga tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi aniq chegarani belgilab beradi; 6. tabiatni sof holda saqlash va uni yaxshilash yo’llarini ko’rsatadi.

Fan asosida kishilar tabiat boyliklarining o’rnini bosadigan sun’iy material yaratib, tabiat boyligini tejaydi, ularni kelajak avlodlar uchun saqlaydi. Inson o’zi uchun zarur bo’lgan barcha narsalarni fan asosida bevosita yoki bilvosita tabiatda mavjud bo’lgan predmet va narsalarni qayta ishlagan holda undan oladi. Fan va texnika yutuqlariga tayangan holda inson yangidan-yangi materiallarn yaratmoqda. Inson ob’ektiv xarakterga ega bo’lgan tabiat qonunlarni to’g’ri bilib olgandagina u yordamida tabiat kuchlariga aktiv ta’sir ko’rsata oladi. Inson tabiat qonunlari haqida bilimni tabiiy fanlar – matematika, gefizika, geologiyani va x.k. ni o’rganib, uni amalga tadbiq etish natijasida oladi. Fan asoslariga tayangan holda olimlarimiz tomonidan tabiiy resurslarni chuqur o’rganib, jamiyat manfaati yo’lida keng foydalanilayotganligi bunga yaqqol misol bo’ladi. Olimlar yer, suv, havo, o’simlik hamda iqlim resurslarini tadqiq qilishda va ulardan sistemali, ratsional foydalanishda muhim yutuqlarni qo’lga kiritmoqdalar. Masalan: tuproqni ishlashni yahshilash, tuproq eroziyalariga qarshi kurash, sug’orish sistemasini takomillashtirish, madaniy o’simliklarni oziqlantirish va uni o’sishi hamda rivojlanishini jadallashtirish va boshqalar. Hozirgi vaqtda planetamizdagi tabiiy resurslar har tomonlama o’rganilib, undan ratsional foydalanish va uni qo’riqlash metodlari ishlab chiqilib amaliyotga tadbiq etilmoqda. Demak, rivojlangan jamiyatda tabiatga ongli munosabatda bo’lib, uni qo’riqlab va undan jamiyat manfaati yo’lida fan va texnika taraqqiyotiga tayangan holda ratsional foydalanilib, uni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda saqlab qolinadi. Buning uchun tabiat haqida tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlar haqida chuqur bilimga ega bo’lishi kerak bo’ladi. 3. Tabiiy resurslardan foydalanishda kutiladigan muammolar va ularning yechimlari Inson tabiiy resurslardan foydalanishda ko’plab iqtisodiy foyda olishni ko’zda tutadi. Lekin, u ko’pincha, tabiiy sharoitning o’zgarishi kishilarning jismoniy, psixik holatiga ta’sir etishini hisobga olmaydi. Inson tabiatning har bir

bo’lagi, har bir komponenti (suv, havo, tuproq, o’simlik, hayvon va minerallar) bir- biri bilan shu kadar chambarchas bog’langanki, uning biron qismiga noto’g’ri ta’sir etish oqibatida ma’lum vaqt o’tishi bilan tabiatning boshqa komponentlarining holatini o’zgartirib yuborishini bilmaydi. Masalan: inson faoliyati natijasida atmosferada karbonat angidrid miqdorining ortishi planeta haroratining ortishiga sabab bo’ladi. Bu hol esa muzliklarning erishiga, iqlimning o’zgarishiga, suv sathi va miqdorining ortishiga, quruqliklarnin kamayishiga olib kelishi mumkin. Jamiyat taraqqiyoti darajasini belgilovchi asosiy omil moddiy boyliklardir. Moddiy boyliklar ishlab chiqarish esa o’z navbatida tabiiy resurslardan foydalanish bilan bog’liq. Bunda ishlab chiqarish kuchlari va fanning rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, inson qo’lida tabiat kuchlaridan moddiy ne’mat ishlab chiqarishda foydalanish imkoniyati shunchalik katta bo’ladi. Turli davlatlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishida quyidagilar asosiy rolь o’ynagan: 1) kishilarning onglilik darajasi; 2) fan; 3) texnika; 4) tabiiy resurslardan foydalanish va boshqalar. Insonning iqtisodiy va madaniy talablarini qondirish borasida hozirgi zamon texnikasining taraqqiyoti endilikda jamiyatning tabiatga ta’sirini nihoyatda kuchaytirib yubordi. Fan va texnika taraqqiyoti natijasida inson faqat yer sirtinigina o’zgartirib qolmasdan, uning chuqur qatlamlaridagi va okean tublari, baland tog’ bag’irlarini o’rganib, ulardagi resurslardan o’z manfaatlari yo’lida foydalanmoqda. Inson yerning chuqurroq qatlamlaridan foydali qazilma boyliklarni olish uchun bir qancha muhim muammolarni hal qilishi zarur. CHunonchi: 1. takomillashgan mashinalrga ega bo’lishi; 2. bunday mashinalar yaratish uchun ko’p miqdorda yuqori sifatli va mustahkam toza metallga ega bo’lishi;

3. bu mashinalar yordamida tabiatga ta’sir etish chegarasini biladigan, uni boshqara oladigan yuqori malakali, madaniyatli mutaxasislar bo’lishi va boshqalar. Dengiz, okean tubidagi resurslardan foydalanishda esa bundan ham murakkabroq muammolarni hal qilish zarur. Bunda insonga yuqori va past bosim ostida va kam kislorodli muhitga ishlashga to’g’ri keladi. Olingan xoa ashyolarni joylarga tashish va qayta ishlash uchun ancha ishchi kuchi kerak bo’ladi. Inson kosmosni o’zlashtirdi. Bu holda esa inson tabiat qonunlarini yanada chuqurroq o’rganib u bilan hisoblashishi zarur bo’ladi. SHu sababdan progressiv olimlar tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlarni sinchkovlik bilan o’rganib kelmoqdalar. Tabiat boyliklaridan unumli, planli ravishda tejab-tergab foydalanish lozimligini isbotlamoqdalar. Aks holda inson tabiatdan hech qanday ehson kutmasligi ibotlanilmoqda. Tabiiy resurslardan foydalanish fan-texnika yutuqlarini hisobga olgan holda reja asosida olib borilmog’i zarur. Fan va texnika taraqqiyoti, tabiat boyliklaridan xalq manfaatlari yo’lida, samarali foydalanishga, energiyaning yangi turlarini ochishga va yangi materiallar yaratishga, iqlim sharoitlariga ta’sir ko’rsatish metodlarini ishlab chiqishga, kosmik fazoni zabt etishga imkon beradi. Tabiiy resurslardan foydalanishda quyidagilarga qat’iy amal qilish lozim: 1) foydalanish lozim bo’lgan mavjud tabiiy resurslarning miqdori va sifatini aniqlash; 2) ishlab chiqarishning xom ashyo bazasini reja asosida kengaytirish; 3) tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va tiklashda fan va texnika yutuqlariga tayangan holda ish tutish; 4) tabiiy resurslardan foydalanishda texnikani takomillashtirishga va aholining dunyoqarashini shakllantirishga alohida e’tibor berish. Mamlakatimizda moddiy-texnika bazasini vujudga keltirishda quyidagi omillarning ahamiyati katta:

1) mamlakatning energetika va yoqilg’i balansini o’rganish yo’llarini axtarib topish; 2) ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish, ularni tobora to’laroq avtomatlashtirish masalalarini ishlab chiqish: 3) himiyani xalq xo’jaligiga keng ko’lamda tatbiq etish yo’llarini ilmiy ravishda ishlab chiqish; 4) foydali qazilma boyliklarini qidirish va tabiat boyliklaridan kompleks foydalanishning mavjud metodlarini takomillashtirish va yangi, eng samarali metodlarini topish; 5) tabiat boyliklarini o’rnini bosuvchi yangi metallar yaratish; 6) tabiat boyliklaridan foydalanishni koordinatsiyalab, yopiq holda avtomatlashtirish.

Похожие

Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish

Tabiiy resurslar

Tabiiy resurslar chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalar

Tabiiy energiya manbalari va ulardan foydalanish. Quyosh energiyasi, biomassalar, shamol, daryo va dengiz to’lqinlari

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish