Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish - Экология - Рефераты

Mineral va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Yer osti qazilmalarining ahamiyati 2. Yer osti qazilmalarining ahamiyati 3. Yer osti qazilmalarini qazib olishda atrof-muhitning ifloslanishi. 4. Yonilg’i energetik resurslar va ulardan samarali foydalanish.

www.arxiv.uz Yer osti qazilmalarining ahamiyati yer osti qazilmalari o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar dan o’zining qayta tiklanish xususiyatlariga ega emasligi bilan ajralib turadi va tugaydigan tabiiy resurslarga ki radi. Insonlar qadim zamonlardan boshlab er ostidan kerak li qazilmalarni qazib olib foydalanib kelganlar. Jamiyat tarixi ham asosiy ishlatilgan qazilmalar nomiga mone ravishda «tosh davri», «bronza davri», «temir davri» deb nom olgan. Vaqt o’tishi bilan insonlar sonining oshib borishi, shunga monand ravishda ular ehtiyojlarini o’sib borishi natijasida fan va texnika rivojlanib, foydali qazilmalar ni qidirib topish va ishlatish hajmi ham ortib borgan. yer osti qazilmalari jamiyat rivojida qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Qazilma boyliklar deb, yer qa’ridan qazib olinadigan qora, rangli va nodir metall ma’danlari, turli xil yonuvchi resurslar (kumir, tabiiy gaz, neft’, yonuvchi slanec, togf), kimyoviy xom ashyolar(tuzlar), qurilish materiallariga aytiladi. Biror-bir ishlab chiqarish sohasi yoki, unda yerdan qazib olinadigan resurslardan foydalanilmasa yer bagri kimyo, metallurgiya, energetika va boshqa katog sanoat korxonalari uchun xom ashyo manbai hisoblanadi. yerdan qazib olingan yonilgi resurslarga deyarli barcha texnika va transport vositalari harakatlanadi. Qazilma boyliklardan olinadigan mineral va kimyoviy o’g’itlardan esa qishloq xo’jaligida keng foydalaniladi. Hozirgi kunga kelib insoniyat foydalanadigan mineral va tog’ jinslarining umumiy soni 3500 dan ortib ketdi va har yili 120 milliard tonnadan ortiq foydali qazilmalar va turli tog’ jinslari ishlatilmoqda. Yer osti qazilmalarini qazib olishda atrof-muhitning ifloslanishi. Qazilma boyliklarni qazib olish, tashish, qayta ishlash vaqtida atrof-muhit ifloslanadi. Minglab unumdor yerlar industrial dashtlarga aylanadi. Suv, havo, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosiga zarar etkaziladi. tog’kon sanoati korxonalari faoliyati natijasida har yili kon usti jinslari, flotacion boyitish chiqitlari, turli xil shlaklar, klenkerlar hosil bo’ladi. Mineral xom ashyolar ochik. (kar’er) yoki yopi q (shaxta) usullarida q azib olinadi. Ochik usulda qazib olingan kazilmalardan ancha tularok. foydala nish imkoniyati bo’lsa-da, atrof-muxitga

www.arxiv.uz ko’rsatadigan sal biy ta’siri yuqori bo’ladi. Bunday ta’sir doirasi yuzlab km gacha boradi. Respublikamizda ochiq usulda qazib olina digan konlar ko’p. Ularning chuqurligi 50-350 metrga etadi. Konlarning ochiq usulda qazib olinishi surilmalarga sabab bo’ladi. Surilmalar kon yonbagirlarida, kar’er chuqurligi va ularning devor qiyaligi oshgan sari kiya yotgan TOG ’ jinslari q atlamining surilishi hisobiga sodir bo’ladi. Bunday su rilmalarni Qo’rg’oshinkon, Kyalmakir, Angren konlarida ku zatish mumkin. Yopiq, usulda qazib olinadigan qazilmalar uchun sarf-xarajat yuqori bo’lishi bilan birga qazib olish jarayonida hozirgi mavjud texnologiyalarni takomillashma ganligi sababli foydali ma’danlarning 25% dan ortig’i er ostida qolib ketadi. Konlarni ochik va yopiq, usulda qazish jarayonida chiqindilar yig’ilgan sun’iy tepaliklar bilan birga er satxini cho’kishi, yoriqlar hosil bo’lishi sodir bo’la di. Sathning chuqishi ko’pincha yopiq, usulda qazib olish ja rayonida hosil bo’lgan bo’shliqlarni ustki va yon atrofdagi tog’ jinslarining o’pirilib tushishi hisobiga sodir bo’ladi. Bunday cho’kishlar AQSh ning Kaliforniya shtatida, San-Franciskoda, San-Xaokin vodiysida, Mexikoda, Tokio, Osaka shaharlarida, shuningdek, Kuzbassda, Karagandada, Volga bo’ylarida kuzatiladi. Bu hududlarda y er sathining chuqi shi hozirgacha o’rta hisobda 8-10 metrdan 20 metrga etadi. Cho’kish oqibatida kanallar, binolar, gidrotexnik inshoot lar buziladi. qazilmalarni qazib olish chuqurligi oshgan sari suv saqlovchi qatlamlardan konga oqib kiradigan suv miqdori ham ortib boradi. Kon ichida va uning atrofida burgulangan quduqlar orqali minglab, millionlab m 3 suv kon ta sh q arisiga chiqarib turiladi. Natijada, kon atrofi dagi 10-20 km gacha bo’lgan masofalarda yer osti suvlari sathi pasayib, buloq, va quduqlarni qurishiga sabab bo’ladi. Kon qazish ishlarida bir vaqtning o’zida yoki ketma-ket q isqa vaqt ichida 5-6 tonnadan 200-300 tonnagacha, ba’zan 500-1000 tonnagacha portlovchi moddalar ishlatiladi. h a r bir m 3 tog jinsini portlatish uchun 0,7-0,9 kg portlovchi modda ishlatiladi. Kar’erlarda bo’ladigan portlatishlar atmosfe rani katta miqdorda chang va gazlar bilan ifloslanishiga olib keladi. hozirgi vaqtda tog ’ jinslarini portlatish hiso biga atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilar hajmi 2 mil lion m 3 ga etadi. Kar’erlarda bir marotaba umumiy portla tish vaqtida atmosferaga 250 tonna chang va 5-6 ming m 3 zararli gazlar chiqadi. Bunda hosil bo’lgan chang bulutlari 3000 metr balandlikkacha ko’tarilib, shamol

www.arxiv.uz yo’nalishi bo’ylab 1-1,5 km gacha tarqaladi. Bulardan tashkari, tog’ jinslarini tashish vaqtida atmosfera transport vositalaridan chiqadi gan zararli gazlar va yo’llardan ko’tariladigan changlar bi lan ham ifloslanadi. Oqibatda, tuproq tarkibi uzgarib hosildorlik kamayadi, suv xavzalari, dov-daraxtlar, par randayu darrandalar zarar ko’radi. Insonlar turli kasallik larga chalinishlari mumkin. Masalan, Buyuk Britaniya tup roqlarida rux elementi miqdorining va o’simliklarda mo libdenning ko’payishi oshqozon-ichak va rak kasalliklari ning ko’payishiga sabab bo’layotganligi aniqlangan. Tarkibi da ko’p miqdorda selen elementi bo’lgan ozuqani iste’mol qilish odamlar sochini tukilishiga, qo’ylarning tuyoqlari kasallanishiga ham sabab bo’ladi. Yonilg’i energetik resurslar va ulardan samarali foydalanish. h isob-kitoblarga ko’ra, hozirga kelib, dunyo mamlakat larining energiyaga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish uchun yer- dagi organik yonilg’ilar zaxirasi taxminan 150 yilga, jum ladan, neft’ 35-40 yilga, gaz 50 yilga, ko’mir esa 425 yilga etishi aniqlangan. Ko’mir zaxiralari neft’ va gaz zaxiralari dan ikki marta ko’p. Olimlarning fikriga ko’ra, energiya manbalarining asosini tashkil qiluvchi neft’ va gazni te jab-tergab ishlatish uchun ulardan olinadigan sintetik mah sulotlar, turli xil xom ashyolarni ko’mirni qayta ishlash hisobiga almashtirish lozim. qazib olish jarayonlarida texnologik jarayonlarni talab darajasida takomillashmaganli gi natijasida, ko’mirning 45 foizi, neftning esa 60 foizi er bagrida qolib ketmoqda. Neft’ konlaridan nefgni tula qazib olish kabi muhim vazifani hal etish uchun qatlamlararo bo simni oshirish, issiq suyuqliklar va elektr zaryadlari yorda mida neftning kovushqoqlik xossasini kamaytirish usul larini qo’llash lozim. energetik muammolarni hal etishning muhim yunalishlaridan biri — gaz bilan birga olinadigan, ammo gaz quvurlarida tashish imkonini bermaydigan gaz kon densatlaridan foydalanishdir. Ulardan foydalanishning eng maqbul yuli ularni dizel’ yonilg’isigacha kayta ishlashdir. Kondensatlardan olingan dizel’ yonilgilarining toksiklik darajasi ancha kam bo’ladi. Bunday yonilg’ilarga ishlagan avto-transportlar sundirg’ichlaridan chiqadigan gazlar tarkibida koncerogen moddalar odatdagi dizel’ enilgisidagiga nisba tan 30 foiz kam bo’ladi. Yaqin kelajakda benzin, kerosin va boshqa yonilgilarni ko’mir tarkibidan olish, shuningdek, noan’anaviy energiya manbalaridan va ikkilamchi energetik resurslardan keng foydalanishni yo’lga

www.arxiv.uz qo’yish rejalashti rilmoqda. Shu bilan birga mavjud energiya manbalari ener gayasidan tejab-tergab foydalanish lozim. Dunyo bo’yicha atom elektr stanciyalari hisobiga elektr energiyasi ishlab chiqarish 1990 yilgacha 16% ga etdi. Bir q ator mamlakatlarda, shu jumladan, Franciyada bu ko’rsat kich 70% ni, sobiq Ittifoqda esa 12% ni tashkil qilgan. Chernobil’ AeSida sodir bo’lgan fojiadan sung, atom energe tikasiga bo’lgan ishonch ancha so’ndi. Bu tabiiy hol edi, chunki radioaktiv ifloslanishdan insonlar va biosfera juda katta zarar ko’rdi. AeSlarni yopish mumkin emas, ammo xavfsizligini ta’minlash mumkin va kerak. AeSlarning O’rta Osiyo hududiga joylashtirish geologik nuqtai nazar dan maqbul emas. Chunki O’rta Osiyoning tog’lik hududlari seysmik faol zonalarga kiradi. Yadro chiqindilari ham juda xavfli. Masalan, Chelya binsk-40 yadro markaziga yakin bo’lgan ko’lda katta miq dorda Sz 137 va 8 g 90 to’plangan. Yadro chiqindilarini saklash uchun kup yillar davomida Murmanskyakinidagi suv xavzalaridan foydalanilgan. Ekologik xavfsiz bo’lgan energiya manbalari — suv elek trostanciyalaridir. Suv energetikasi uchun tog va tog’ oldi h ududlarida joylashgan o’rta va kichik daryolardan foydala nish maqsadga muvofiq. Chunki tekislik bo’ylab oq adigan daryolarga qurilgan suv elektrostanciyalari tabiiy muhitga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Volga daryosiga suv elektrostanciyasi uchun qurilgan tug’o n ta’sirida daryoning suvi yon- atrofga yoyilib, suv harakati ma’lum muddat tuqta gan, suvni o’zini-o’zi tozalash xossalari pasaygan, suvning rangi va sanitar holati o’zgargan. Muhim yonilg’i-energetik resurslardan yana biri gidroter mal suvlardir. Ularning tabiiy issiq suvlaridan foydalanib uylarni va issiqxonalarni issiqlik bilan ta’minlash mum kin. hamdo’stlik mamlakatlari hududida 50 dan ortiq shunday manbalar mavjud. Ulardan 60 million m3 dan ortiq termal suvlar va 400 ming tonna atrofida but olish mumkin. Gidro- termal suvlar evaziga olinayotgan energiya hajmi 0,5 million tonna shartli yonilg’iga teng. Bu er bag’ridan olinadigan is siqlik resurslarining bir qismini tashkil q iladi, xolos. Juda katta issiqlik zaxirasi er k a’rida 4-5 km chuqurlikda joylashgan. Bunday chuqurlikda tog’ jinslarining h arorati 200°S dan oshadi. Ma’lum miqdordagi suvni chuqurlikka haydab, is siq. suvga aylantirish yo’li bilan gidrotermal elektr stanciya lari barpo etish mumkinligi isbotlangan.

www.arxiv.uz Milliardlab kilovatt arzon energiyani shamol erdamida olish mumkin. Ularning quvvati yer shari bo’yicha foydala nilayotgan elektr energiyasidan 500 marta yuqori ekanligi isobtlab chiqilgan. Bu kabi arzon va ekologik toza energiya manbai hisobiga butun Rossiyani energiyaga bo’lgan talabini 20% ini ta’minlashi mumkin. Hozirgi kunda Franciya, AKSh, Daniya davlatlarida quvvati 2 MVt gacha, shamol g’il diragi diametri 50- 60 metr bo’lgan avtomatik boshqarila digan elektrostanciyalar barpo etilgan. quvvati 1- 3 kVt bo’lgan shamol energiya qurilmalaridan cho’ponlar va geologlarni vaqtinchalik yashash joylarini, chorvachilik majmua larini elektr energiyasi bilan ta’minlashda, binolarni isitishda, suvlarni chuchuklashtirishda keng foydalanishni yo’lga qo’yish lozim. Shamol dvigatellariga ishlaydigan ki chik suv elektr stanciyalari agrosanoat majmualaridagi ener giya sarfini kamaytirishga yordam bergan bo’lar edi. Quyosh energiyasidan foydalanish, ya’ni quyosh energiya sini gelioqurilmalar yordamida elektr energiyasiga aylan tirish imkoniyatlari cheksiz. Dunyoning bir q a to r mamla katlarida, masalan, AQSh ning Moxavi (Kaliforniya) cho’li da quyosh termodinamik elektrostanciyasi ishlab turibdi. Uning yordamida yiliga 355 MVt energiya ishlab chiqarilmoq da. Bu quvvat 0,5 million kishining energiyaga bo’lgan ta labini q o ndirish uchun etarli. Dunyo okeanlari suvlari sathining ko’tarilishi va qaytishi(to’lqinlanishi) hiso biga elektr stanciyalari barpo etish ham energiya olish ning samarali yo’llaridan hisoblanadi. hisob-kitoblarga ko’ra, dunyo okeanlari hisobiga 2,7 milliard kVt energiya olish mumkin. Bu energiya dunyo bo’yicha iste’mol qilina yo t gan energiyaning 30 % iga teng. Tulkin elektr staniiyalarining ishlash tamoyili to’lqkinning potencial energiya sini kinetik energiyaga aylantirib, elektr generatoglari valini harakatlantirishga asoslangan. 1982 yilda birinchi marta Kol’sk bugozi qirg’oklarida tajriba uchun to’lqin elektr stanciyalari qurilgan. Keyinchalik bu kabi elektr stanciyalar AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Janubiy Koreya va hindistonda qurildi. Mu q obil energiya manbalarini xal q x o’ jaligining tur li so h alariga keng joriy etish, y erning q ayta tiklanmay digan yonilg ’ i resurslaridan foydalanishni keskin kamay tiradi. hisob-kitoblar shuni ko’rsatmokdaki, noan’anaviy energiya manbalarining roli kamida 20-30 yilda seziladi. hozircha ular mahalliy ehtiyojlarni q o ndirish uchungina iqtisodiy

www.arxiv.uz ji h atdan o’zini oqlaydi. Bu o’rinda bioenergeti ka katta qiziqish uyg’otadi. Masalan, 1 tonna go’ngdan 1 sut kada 15 m 3 gacha biogaz olish mumkin. 1 m 3 biogaz bir litr suyultirilgan gaz yoki 0,5 litr yuqori oqtanli benzin quv vatiga teng. Xitoyda biogaz ishlab chiqarish qurilmalaridan qishloq hujaligida keng foydalanilmokda. Biogaz ishlab chiqarishning boshqa manbai—suv havzasi qirg’oklarida suv o’tlari etishtirish va ularni metan gazigacha qayta ishlash dir. 1000 gektar maydondagi suv o’tlaridan har yili shunday hajmdagi metan gazi olish mumkinki, uning issiqlik hosil qilish xususiyati 10000 tonna neftniki bilan teng. Ben zinni tejash yo’llaridan biri, unga etanol va metanol qo’shishdir. Buning uchun maxsus «energetik» madaniy o’sim liklar (shakarqamish, qizilcha, kungaboqar va boshqalar) benzin tarkibiga qo’shiladi. Braziliyada avtotransportlar ning aksariyati shu kabi yonilgi aralashmalariga ishlaydi. Bunday aralashmalar qo’shilgan yonilg’iga ishlagan avtotrans portlar nafakat benzinni kam sarf qiladi, balki atrof- muhitni zararli gazlardan ifloslanishini kamaytiradi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan kundan boshlab tabiatni muhofaza qilish muammolariga katta e’tibor berib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, “Tabiatni muxofaza qilish”haqidagi qarorlar va boshqa qonun qoidalarda tabiiy zahiralar, tabiatni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishning ekologik huquqiy asoslari bayon qilingan. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatlar, ularning rivojlanishi davlatning huquqiy qoidalarda qayd qilingan. Davlatning ekologik dasturi, uning harakat qilish funksiyalari, inson bilan tabiatning katta – kichik elementlari, birliklari o’rtasidagi munosabatlar ekologik normalar, shaxsning tabiatga bo’lgan huquq, vazifalari ekologik qonunlarda o’z aksini topgan. O’zbekiston Respublikasining qonunlari: “Tabiatni muxofaza qilish” to’g’risidagi, “Suv va suvdan foydalanish haqida”, “yer to’g’risida”, “atmosfera havosi to’g’risida” qonunlar qabul qilingan. Ma’lumki, butun tabiiy ob’ektlar yer, yer osti va yer usti boyliklari, suv, o’rmon, atmosfera havosi, o’simlik va hayvonlar olamining vakillari davlat mulki hisoblanadi. Shu boyliklardan foydalanishning qonun qoidalari bo’lib, davlatning

www.arxiv.uz maxsus ruxsati, yoki viloyat, tashkilot bilan davlar o’rtasidagi shartnoma asosida tabiiy boyliklardan foydalaniladi. Davlat huquqiy qoidalariga binoan, mamlakatning har bir aholisi toza, sog’lom va go’zal tabiat, uning elementlari- yer, suv, o’rmon, o’simlik qoplami va hayvonlar vakillarini ijaraga olib, foydalanish huquqiga egadir. Ekologik ta’lim- tarbiyaning bu dasturi- 1991 yil “Atrof-muhit muhofaza va ekologik ta’lim-tarbiyaga oid ko’p yillik o’quv va ilmiy dastur hamda rejalar” nomi bilan bosmadan chiqarilgan. Bu dasturda ekologik ta’lim-tarbiya bo’yicha bog’chalardan boshlab, to oliygohlarda mutaxassislar tayyorlashning 2005 yilgacha rejalari ishlab chiqilgan. Ikkinchidan, har bir o’quv fanining o’ziga xos dasturlari mavjud. Tabiat va tabiiy boyliklardan foydalanish jarayonida yo’llar, korxonalar, turli gidrotarmoqlar qurilishida har bir obekt, uning lohihasi ahamiyati, tabiatga keltiradigan foyda va ziyoni har bir tomonlama o’rganiladi va ekologik ekspertizadan o’tkaziladi. Obektning ekologik ekspertizasi bilimdon, tabiatning ekologik qonunlarini yaxshi biladigan mutaxassislar tomonidan ekspertiza qilinadi, baholanadi. Obektning ekspertizasining keng jamoatchilik ham ko’rib chiqib, uning yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini aniqlaydi. Tabiatning yer va yer fondidan foydalanish, muhofaza qilish ham O’zbekiston respublikasi qonunlari asosida yer reformasi asosiy yo’nalashlari, maqsadlari va yer fondini davlat tomonidan huquqiy muhofaza qilinishi qayd qilingan. Qonunlarda yer shaxsiy mulk muammosi, yerdan umrbod foydalanish, ijaraga olish borasida xo’jaliklar, ayrim shaxslarning huquqlari o’z aksini topgan. Yerdan foydalanish va uni muhofaza qilishning huquqiy asoslari; Yer muhofazasi, yer huquqlari, xo’jalik huquqlari, fuqorolik va jinoiy javobgarlik qonun-qoidalari asosida amalgam oshiriladi. Yer boyliklari va tuproqni muhofaza qilish huquqiy qonun-qoidalarga asoslangan. Ma’lumki, sayyoraning toza qatlami tuproq bo’lib, uning ekologik va iqtisodiy funksiyasi, ahamiyati juda yuqoridir. Yer boyliklari va tuproqni muhofaza qilish davlatlarning qonun-qoidalari asosida olib boriladi. Yerni muhofaza qilish huquqiy chora-tadbirlari, undan

www.arxiv.uz foydalanish hisobi, choralari va ayniqsa, qishloq xo’jalik yerlari sifatida, umumdorligini saqlash, buzulgan yerlarning bioekologik xususiyatlarini tiklash, tuproq umumdorligini oshirish, sug’orish va melioratsiya ishlarini yaxshilash, tuproqni turli zaharli moddalar bilan ifloslanishdan muhofaza qilish va bu sohada turli chora-tadbirlarni ishlab chiqish kerak. Yerdan foydalanish va uni muhofaza qilish davlatning maxsus tashkilotlari nazoratida bo’ladi. Yerga oid qonun-qoidalarni buzgan shaxslar tashkilotlar va xo’jaliklar maxsus huquqiy qonunlari asosida jazolanadilar.Suv boyliklardan foydalanish ham u yoki bu davlatning qonun-qoidalari asosida olib boriladi, ya’ni: suv havzalari va ulardagi suvlarni huquqiy muhofaza qilish, suvning bioekologik va iqtisodiy funksiyasi ahamiyatini bilish, suvni ifloslovchi manbalarni aniqlash, suv zaxiralariga kamayishi yo’l qo’ymaslik kerak. Undan tashqari, suv havzalari va ulardagi suvlarni muhofaza qiluvchi qonun-qoidalarni bilish, ish olib boorish kerak. Tabiiy zaxiralardan yer, yer osti va yer usti boyliklari ma’lum joyda joylashganligi sababli, ular bir davlat qonun-qoidalari asosida muhofaza qilinadi. Ammo atmosfera havosining chegarasi yo’qligi sababli, uning tozaligi halqaro hamjihatlik kuchlari tomonidan muhofaza qilinadi. Malumki, ba’zi daryolar bir nechta davlatlarning hududlaridan oqib o’tadi. Masalan, Amudaryo Tojikiston, O’zbekiston, Turkmaniston yarlaridan o’tsa, Sirdaryo Qirg’iziston, O’zbekiston, Tojikiston, Qozoqiston hududlaridan oqib o’tadi. Shu daryolarning suv zaxirasi, foydalanish va daryolar suvining tozaligini muhofaza qilish ko’rsatilgan mustaqil davlatning qonun-qoidalari asosida olib boriladi. Xalqaro hamjihatlik Tojikistonning Tursunzoda shahrida joylashgan alyuminiy zavodining zaharli tutun, chang-to’zonini kamaytirish, atrof-muhitni muhofaza qilish yo’llari bilan, Qozog’istonning Jezqozg’on, Semipalatinsk hududlarida radioaktivlikdan aholini muhofaza qilish chora-tadbirlari ham ishlab chiqilmoqda.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999. 4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. T., “O’qituvchi”1992. 5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991. 6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994. 7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995. 8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998. 10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999. 11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005. 12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish

Tuproqlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish

Suv resurslarini muhofaza qilish va oqilona foydalanish.

Tuproq resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish

Tuproq resurslarini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish.