Шаҳар маиший ва қаттиқ чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш - Экология - Рефераты

Шаҳар маиший ва қаттиқ чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

89.42578125 KB

Шаҳар маиший ва қаттиқ чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш Режа: 1. Экологик муаммолар 2. Атроф-муҳитни ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқиндиларидан муҳофаза қилиш 3. Саноат корхона чиқиндилари

Экологик муаммоларни кескинлашуви, қайта тикланмайдиган энергия заҳирасининг тобора камайиб бориши, уларнинг тан нархи ошиши, органик чиқиндиларни қайта ишлаш, уларни иссиқлик ва бошқа турдаги энергияга айлантириш муаммосини тезроқ ҳал қилишни биотехнологиянинг энг долзарб масалалари қаторига кўтариб қўйди. Маълумки, ҳайвонлар ўсимликлар асосида яратилган озуқа энергиясини қийин ҳазм қилади ва уларнинг ярмидан кўпроғи организмга сўрилмасдан ахлат, гўнг ҳолатида чиқиб кетади. Энг аввало ҳайвонлардан чиққан бу чиқиндидан органик ўғит сифатида фойдаланилади. Шунингдек, ушбу чиқиндилардан энергия манбаи сифатида фойдаланса бўлади. Ривожланган мамлакатларда йирик шохли хайвонлар йирик фермаларда ва комплексларда тўпланиб, боқилади. Бу эса бошқа маҳсулотлар қатори уларнинг чиқиндиларидан атроф-муҳитни ифлослантирмасдан фойдаланиш имкониятини яратади. Ҳайвон ахлатларидан ва оқова сувларидан оқилона фойдаланишни йўлларидан бири уларни анаэроб шароитда бижғитишдир. Бу жараёнда ахлатни зарарсизлантирилиб, бир вақтни ўзида уни энг муҳим органик ўғитлик сифатини сақлаб қолган ҳолда, ундан биогаз олиш мумкин. Метанли бижғитиш ёки биометаногенез – биомассани энергияга айлантириш жараёни қадимқадимлардан маълум бўлган жараёндир. У 1776-йилда Вольта томонидан очилган бўлиб, дастлаб у ботқоқлардаги газда метан борлигини аниқлаган. Мана шу жараёнда ҳосил бўладиган биогаз 65% метан, 30% карбонат ангидрид, 1% олтингугурт кислотаси (Ҳ2С) ва унчалик кўп бўлмаган миқдорда азот, кислород, водород ва углерод икки оксиди сақлайди. Ботқоқ гази, баъзида клар-газ ҳам деб юритилади, кўк- ҳаво ранг бериб алангаланади, ҳид чиқармайди. Уни тутун чиқармасдан алангаланиши инсонларга ўтин, ҳайвонлар тезаклари ва бошқа ёқилғиларга нисбатан камроқ ташвиш туғдиради. 28 м3 биогаз энергияси, 16,8 м3 табиий газ, 20,8 л нефть ёки 18,4 л дизель ёнилғисига тенгдир. Органик чиқиндиларни анаэроб бижғитишга асосланган тозалаш иншоотларини биринчиси 1895 йилда Англияни Экзегер шаҳрида қуриб ишга туширилган эди. Бу иншоотни

санитария вазифасидан ташқари кўчаларни ёритиш учун электр энергияси тайёрлаш сарф бўладиган биогаз ишлаб чиқариш бўлган. Чиққиндиларга анаэроб ишлов бериш узоқ вақт сув тозалаш станцияларини чўкмаларини ва чорвачиликни чиқиндиларини мўътадиллаш мақсадида ишлатиб келинган. Аммо, 1970 йиллардаги энергия танглиги туфайли қишлоқ хўжалик ҳайвонлари чиқиндиларидан биогаз ишлаб чиқариш ғоясига жиддий қараладиган бўлди. Атроф-муҳитни ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқиндиларидан муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона ва комплекс фойдаланиш ҳамда экологик тоза технологияларни амалиётга татбиқ этиш муаммолари билан ўзвий боғлиқдир. Энергетика, рангли ва қора металлургия, кимё саноати ва қурилиш индустрияси объектлари чиқиндиларни ҳосил қилувчи, атроф- муҳитни ифлослантирувчи асосий манбалар ҳисобланади. Шу билан бир вақтда чиқиндилар таркибида кўпинча фойдаланишга яроқли иккиламчи ресурсларнинг юқори улуши мавжуд бўлади. Шаҳар аҳолисининг ўсиши, чекланган ҳудудда саноатнинг тўпланиши аҳоли истиқомат қиладиган ҳудудларда, айниқса йирик шаҳарларда экологик шароитларнинг ёмонлашувига сабаб бўлмоқда. Шаҳарларда қаттиқ маиший чиқиндилар (ҚМЧ) ва катта ўлчамли ахлатлар (КЎА) йиғилмоқдаки, улар ўз вақтида ва тўғри олиб чиқилмаса ҳамда зарарсизлантирилмаса, атроф табиий муҳитни жиддий ифлослантириши мумкин. Шаҳарларнинг ҳар ерларида пайдо бўладиган, ёмон ташкил этилган, баъзан эса бетартиб равишда ҳосил бўлган ахлатхоналар атроф-муҳит ифлосланишининг жиддий манбаи бўлиб қолмоқда. Ривожланган мамлакатларда қаттиқ маиший чиқиндилар (ҚМЧ)га бўлган муносабат таҳлиллари шуни кўрсатмоқдаки, мазкур соҳада ҚМЧ ни кўмиш полигонларининг камайиш тенденциялари кузатилмоқда ва чиқиндиларнинг кўп қисми иккиламчи хом ашё сифатида қайта ишлаши саноати учун фойдаланилади. МДҲ мамлакатларида, жумладан Украина мисолида қуйидаги маълумотларни келтириш мумкин, яъни “ахлат Эверести” сифатида маиший чиқиндилар тахминан

10 млн. тоннага ўсади. Ахлатлар 700 дан ортиқ йирик қонуний ва 1000 та кичик ҚМЧ полигонларида, лекин тартибсиз тўпланади. Қаттиқ маиший чиқиндиларнинг ўртача морфологик таркиби Фракциялар Ўртача йиллик массаси % Қоғоз 18.9 Озиқ чиқиндилари 38.4 Дарахт 4.9 Металл 3.4 Газлама чиқиндилари 3.9 Резина ва тери чиқиндилари 0.8 Ойна 3.7 Тошлар 8.9 Ҳоказо қисмлар 17.1 Жами 100 Шаҳар қаттиқ маиший чиқиндилари кўмирга нисбатан камроқ олтингугурт бирикмаларига эга (умумий массасининг 0,12 %). Шаҳар қаттиқ маиший чиқиндиларига берилган бундай тавсиф уларнинг энергетика қозонларини ёқиш учун ёнилғи ҳамда иссиқлик генератори сифатида фойдаланиш борасидаги масалаларини ҳам кўриб чиқиш имконини беради. Қаттиқ маиший чиқиндиларнинг асосий қисми - органик келиб чиқиш хусусиятига эга. Термик деструкция (у ёки бу тизимнинг бузилиши) натижасида уларнинг базасида кичик молекуляр моддалар – пироконденсат ва пирогаз ҳосил қилиб, мазкур молекуляр моддаларни мустақил, шунингдек, энергияташувчиларга қўшимча сифатида фойдаланиш мумкин. Дунё мамлакатлари бўйича маиший чиқиндиларни утилизасия қилиш таққослама (ёки нисбий) кўрсатгичлари, % Мамлакат Куйдирис ҳ Чиқиндихона га чиқариш Компостлас ҳ Швейсария 80 18 2 Япония 72 24.5 1.5 Швесия 56 34 9.9

Бельгия 47 44 9 Нидерландлар 40 44 15 Франция 36 47 8 Дания 32 64 4 ГФР 28 69 2 Италия 18.5 35 5.5 АҚШ 8 82 - Канада 6 93 - Испания 5 76 19 Буюк Британия 2 2 98 Россия ва МДҲ 5 95 - 1. Қаттик ҳолатдаги чиқиндилар – буларга тоғ кон саноати, курилиш, хужаликдан чиқадиган каттик чиқиндилар киради. 2. Суюқ ҳолатдаги чиқиндилар – буларга аҳоли турар жойлари ва айрим саноат тармоқларининг чиқинди оқова сувлари киради. 3. Газ ҳолатдаги чиқиндиларга саноат, транспорт воситалари, хужаликдан чиқадиган газсимон чиқиндилар киради. Чиқиндилар кимёвий таркибига кура 2-га булинади. 1. Органик чикиндилар. 2. Ноорганик чикиндилар. Ахлатлар тезда зарарсизлантирилмаса, у ташқи муҳитни яъни атмосферани, сув ҳавзаларини, тупроқни, озиқ – овқатларни, биноларни, корхоналарни ва бошқаларни зарарлайди. Уй хўжалик ахлатлари, озиқ – овқат чиқиндилари ва бошқалар жуда кўп органик моддаларни ушлагани учун тез чирий бошлайди, оқибатда турли газлар: аммиак, сероводород, метан, индол, скатол ва бошқалар пайдо бўлади. Чикиндилар ёғингарчилик оқибатида ер юзасидан ювилиб дарёларни, кичик ариқ сувларини ифлослантиради. Суюқ чиқиндилар ҳатто ер ости сувларига сизиб ўтиб уларни ифлослантириши мумкин. Органик чиқиндиларда турли микроорганизмларнинг мавжудлиги ва уларнинг узоқ вақт яшаши аниқланган. Жумладан қорин тифи, паратиф, ичбуруғ, сил, куйдирги ва бошқалар ахлатлар таркибида учрайди. Бу чиқиндилар бизнинг иссиқ иқлим

шароитида ҳар хил касаллик тарқатувчи микробларнинг тез кўпайиши учун қулай муҳит яратади. Улар ҳашоратлар, шамол ёки сув орқали тез тарқалиб, одамларни турли юқумли касалликларга йўлиқтиради. Шу кунларда ҳам сайёрамизнинг у ёки бу бурчакларидан юқорида айтилган баъзи юқумли касалликларнинг пайдо бўлаётганлиги тўғрисида нохуш хабар келиб туради. Бу санитария ва гигиена қоидаларига амал қилинмаган Африка, Осиё, Латин Америкасининг баъзи жойларида содир бўлиб туради. Ҳозирги замон саноат корхоналари ишлаб чиқариш технологияси ҳар қандай шароитда жуда кўп чиқиндиларни ҳосил бўлишига сабабчи, бу чиқиндилар киши соғлиғига жуда хавфли бўлиб, ташқи муҳитнинг ҳамма объектларини ифлослантирувчи омиллардан ҳисобланади.Шунинг учун ҳам дунёдаги саноат корхоналарининг асосий масалалари технология жараёнларини такомиллаштириб, корхоналарда чиқиндиларнинг ажралишини камайтиришдир яъни исрофгарчиликка йўл қўймасдан чора – тадбирларини ишлаб чиқиш ва ҳоказолар. Саноат корхона чиқиндилари иккига бўлинади, яъни биридан фойдаланиш мумкин ва иккинчисидан эса мумкин эмас. Фойдаланиш мумкин бўлган чиқиндилар халқ хўжалигининг турли соҳасида ишлатилади. Корхона чиқиндилари ўғит, қурилиш материаллари ва баъзи бир маҳсулотларни тайёрлашда хом ашё сифатида ишлатилади. Масалан, кимё, нефть саноатларидан чиқадиган қолдиқ қатламларни 1млн. тоннаси қайта ишланса, 4300 тонна кобальт олиниши мумкин. Дунё мамлакатлари тажрибасида фойдаланиш мумкин бўлмаган чиқиндиларни ёқиш ёки қиздириш усулларини қўллаб зарарсиз ҳолатга келтирилади ва саноат корхоналари учун мўлжалланган полигонларда кўмилади. Чиқиндиларни термик, яъни иссиқлик усуллари билан зарарсизлантиришда махсус ўчоғларда 1000-1200 С да куйдирилади, аммо улар ёниши оқибатида пайдо бўлган заҳарли газлар газ ушлагич мосламаларда, чанг ушлагич қурилмаларида тутиб қолинади, бунда атмосфера ҳавоси ифлосланишдан ҳоли бўлади. Гоҳо саноат корхона чиқиндиларини хўжалик ахлатлари билан

ҳам бирга ёқиш мумкин. Узоқ вақт фойдаланиш, қайта ишлаш имконияти мавжуд бўлмаган саноат чиқиндилари махсус ажратилган жойда тўпланади. Полигонга олиб келинадиган ҳар бир чиқиндининг паспорти, техник характеристикаси, миқдори, таркиби ва улар билан ишлашда техника хавфсизлигини бажариш йўриқлари кўрсатилиши керак. Айниқса, улар қиздирилганда, ёққанда эҳтиёт чораларини кўриш зарур. Республикамизнинг кўпгина саноат шаҳарлари четларида чиқиндилардан иборат сунъий тоғлар пайдо бўлган. Бу саноат чиқиндилари 1 млрд т га яқин бўлиб, 10 минг гектардан ортиқ ерни эгаллаган. Уларнинг таркибида нодир ҳамда рангли маъданлар ва бошқа фойдали қазилмалардан ташқари, заҳарли бирикмалар ҳам мавжуд. Бу чиқиндилар таркибидаги фойдали моддаларни ажратиб олиб, бир қисмини қурилиш ёки бошқа мақсадларда фойдаланилса минглаб гектар экинзир, боғлар, барпо этишга имкон туғилар эди. Республикамизда йилига комунал хўжаликлардан ўртача 30 млн т. чиқинди чиқади. Унинг 29% и ахлатхоналарга, жарликларга, дарё ва ариқларга тўкиб юборилади. Чиқинди – бу хомашёдир. Уларнинг таркибида макулатура, озиқ – овқат чиқиндилари, пластмассалар, латта – путта ва бошқа нарсалар бор. Шунинг учун ҳам АҚШ ва бошқа ривожланган мамлакатларда бундай чиқиндилар сотиб олинади. Умуман аҳоли турар жойида тўпланадиган чиқиндиларни ахлатхоналарга ташлаш аллақачонлар гигиена фани томонидан қораланган. Бу иқтисодий жиҳатдан самарасиз, ифлосгарчиликка йўл қўйиладиган усулдир. Чиқиндиларни 2 йўл билан зарарсизлантириш ва улардан фойдаланиш мумкин: a) биотермик усул – яъни ахлатни компост қилиш, иссиқхоналарда фойдаланиш ва мукаммаллаштирилган ахлатхоналарда зарарсиз ҳолатга келтириш; b) ахлатларни куйдириладиган, навлайдиган заводларида зарарсизлантиришдир.

Биотермик усул тупроқ билан зарарсизлантириш усулига ўхшайди, асосан органик моддаларнинг биохимик парчаланиш жараёнлари микроорганизмлар ҳисобига бўлади, аммо жараён юқори ҳароратда жадалроқ ўтиб, тезроқ ниҳоясига етади. Кейинги вақтларда ахлатларни механизмлар ёрдамида қайта ишлаш учун заводлар қурилмоқда. Завод органик азотли ўғитларни қишлоқ хўжалик эҳтиёжи учун ишлаб чиқади. Заводда чикиндиларни қабул қилиш, ҳамда чикиндиларни навга ажратиш, назорат қилиш бўлинмалари бор. Заводда чикиндининг органик кисми, темир, тош ва бошқалардан ажратилгач, айланувчи барабанларга (диаметри 4 м, узунлиги 60 метрли) солинади. Барабанларда ахлатлар аралаштирилади 1–3 кундан сўнг маълум даражада намлик берилгач, чиқиндилар қизишиб уларнинг ҳарорати 50 – 60 С га етади, бу биохимик жараёнларни келтириб чиқаради. Ҳарорат 50 – 60 с га етганда патоген микрофлоралар, гелминт тухумлари қирила бошлайди. Шу йўл билан ахлат компостга айланади. Чиқиндиларни қайта ишловчи завод ҳозирча республикамизнинг ҳамма вилоятларида йўқлиги учун ахлатларни махсус жойларга тўкиб, кўмиб ташлаш давом этмоқда. Ахлатхоналар манзилгоҳлар ва дарёларнинг ўзанлари, ариқлар яқинига жойлаштирилиши асло мумкин эмас. Улар девор ёки сим сеткалар билан ўралиб қўйилиши керак. Ахлатларни тўкиш учун чуқурлиги 3- 4 м га етказиб хандак қазиш ва уларга тўкилган ахлат устидан хлорли оҳак сепиб қўйиш лозим. Хандаклар тўлгач, улар кўмиб ташланади. Чиқинди масаласи экологиядаги муҳим муаммолардан бири бўлиб, уларни йиғиштириб қайта ишлаш ёки гигиеник талаблар бўйича саришта қилинса нафақат иқтисодий жиҳатдан фойда кўрамиз, балки ерни, ҳавони сувни, озиқ – овқат маҳсулотларининг ифлосланиши олди олинарди, кишилар соғлиғини муҳофаза қилишда катта аҳамиятга эга бўлар эди.

1-расм. Чиқиндиларни механик ва термик қайта ишлаш усуллари Маълумки, ишлаб чиқариш корхоналаридан турли хил чиқиндилар ва шу билан бирга зарарли моддалар ажралиб чиқади. Масалан, рангли металлургия саноатидан – рангли металл тузлари, машинасозлик корхоналаридан- сианитлар, бериллий бирикмалари, маргимуш ва ҳоказолар, кимё – саноатидан бензин, эфир, фенол метилакриат, стирол, хлорбензол, катронлар ва ҳоказолар, селлюлоза - қоғоз ишлаб чиқариш корхоналаридан метил спирти, скипидар, фенол ва бошқалар, пластмасса ва синтетик каучук ишлаб чиқариш корхоналаридан давлат стандартларига мос келмайдиган маҳсулотлар, масалан, ғижимланган плёнкалар, турли диаметр ва узунликка эга бўлган сиртида тирқишлар, ёришмалар ва ғадир - будирликлари бўлган маҳсулотлар йиғилиб қолади. Бундай чиқиндилар суюқ ҳолатда ҳам, қаттиқ ҳолатда ҳам бўлиши мумкин. Уларнинг турлари ниҳоятда кўп, хавфлилик даражалари хилма-хил, йиллар давомида секин-аста йиғилиб, нафақат атмосфера ҳавосини, балки ер ости сувларини ҳам ифлослантиради. Бундан ташқари, қаттиқ ва суюқ чиқиндилар гуруҳига саноат корхоналари чиқиндиларидан ташқари, гунг, уй-рўзғор ва шаҳар чиқиндилари ҳам киради. Уларнинг ҳажми, таркиби, механик, физик, биологик ва кимёвий хоссалари, шунингдек, йиғилиш меъёрлари ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Ҳозирги пайтда саноат корхоналарининг энг асосий муаммолари технологик жараёнларни такомиллаштириш, чиқиндилар миқдорини камайтириш, хом- ашёларни ва ёқилғиларни тежаш, ишлаб чиқаришда исрофгарчиликка йўл қўймаслик чора-тадбирларини ишлаб чиқиш, юқори унумли янги

технологиялар, чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологияларни амалга жорий этишдан иборатдир. 12.1.007–76 ДАВАН бўйича саноат чиқиндилари уларнинг заҳарлилиги ва ташқи муҳитга хавфлилиги юзасидан 4 гуруҳларга бўлинади: 1.Фавқулодда хавфли. Бу гуруҳга асосан заҳарли газлар ва суюқликлар киради. 2.Жуда хавфли. Чиқиндилар таркибидаги симоб, маргимуш, хром, қўрғошин, азот, туз ва бошқалар ўзининг хавфлилиги билан ушбу гуруҳга тўғри келади. 3.Ўртача хавфли. Чиқиндилар таркибидаги мис сулфати, миснинг шавел кислотали тузлари, никелнинг хлорли тузлари, қўрғошин оксиди ва бошқалар ўзининг хавфлилиги билан ушбу гуруҳга тўғри келади. 4.Кам хавфли. Чиқиндилар таркибидаги фосфатлар, марганес, рухнинг сулфат тузлари ва бошқалар ушбу гуруҳга мансубдир. Кейинги йилларда зарарли чиқиндилардан халқ хўжалигида фойдаланиш чоратадбирлари ишлаб чиқилди. Бунинг учун гигиеник қоидаларга амал қилинади, чиқиндилардан аҳоли соғлигига ва атроф-муҳитга зарар етмаган ҳолда фойдаланилади. Саноат чиқиндилари минерал ва органик ўғитлар, қурилиш материаллари ва баъзи бир маҳсулотларни тайёрлашда хом-ашё сифатида ишлатилади. Масалан, кимё ва нефть саноати корхоналаридан чиқадиган куйқум (шлам) лар қолдиқ қатламларининг 1 млн тоннаси қайта ишланса, ундан 4300 тонна кобальт олиш мумкин. Металлургия комбинатлари тошқол (шлак) ларидан ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқарадиган корхоналарнинг чиқинди кулларидан минерал ўғитлар, цемент ва ниҳоятда ўтга чидамли минерал толалар олиш мумкин. Уларнинг бетон қуйиш учун тўлдиргич сифатида ишлатиш мумкин, улардан кислоталар таъсирида чидамли изолясия материаллари тайёрлаш мумкин. Саноат чиқинди сувларини маълум меъёрларда қишлоқ хўжалиги экинларини суғориш мақсадларида ишлатса бўлади. Аммо саноат миқёсида шундай чиқиндилар ҳам бўладики, улардан фойдаланишнинг иложи йўқ.

Уларни ёқиш ёки қиздириш усуллари билан зарарсизлантирилади ва мўлжалланган пролигонларда кўмилади. Ахлатлар таркибидан темир, пластмасса, тошлар, шишалар ва бошқа қаттиқ материаллар ажратиб олингандан кейин, улар узунлиги 60 м ва диаметри 4 м бўлган айланувчи барабанга солинади. Ушбу биобарабанда ахлатлар аралаштирилади, 1-3 кундан кейин маълум даражада намлик берилади ва биокимёвий жараёнлар натижасида ҳарорат 50-60°С гача етади. Ушбу ҳарорат таъсирида микроорганизмлар фаолияти туфайли ахлатлар компостга айланади. Ҳозирги пайтда саноати ривожланган мамлакатларда суткасига 600-700 тонна ахлатларни ёндирувчи заводлар қурилмоқда. Бундай заводларни аҳоли турар жойларидан 300-500 м узоқроқ масофаларга кўриш мумкин, чунки уларнинг ўчоғида чиқиндилар 10001300° С атрофида ёнади ва ахлатлар бундай юқори ҳароратда ёнганда тутун чиқмайди, кули эса чанг ушлагич қурилмалари ёрдамида ушлаб қолинади. Ҳосил бўлган иссиқликдан ҳаммомларда, корхоналарда ва электр энергияси олиш учун ишлатилади. Агар чиқиндилар ўта заҳарли (симоб, маргимуш, сариқ фосфор, синил кислотаси) ва сувга эрувчан бўлса, унда улар ерда ковланган ўраларда девори 10 мм қалинликда тайёрланган контейнерлар билан бирга кўмилади. Ўранинг таги, усти ва иккала ён томонлари бетонлаштирилган бўлади. Ўралар 2-2,5 м қалинликда лой билан тўлдирилади, кейин ўсимликларни ўстириш учун тупроқ тортилади. Агар чиқиндилар ёнувчан бўлса ва уларни қайта ишлаш қийин бўлган ҳолатларда чиқинди сувдан ажратиб олинади, ёндириш ўчоқларига юборилади ва форсункалар ёрдамида ҳаво бериб ёндирилади. Чиқиндиларни ёндириш ўчоғларида ҳарорат 1300°С га етади ва бундай иссиқлик энергиясидан фойдаланиш мумкин. Биотехнология сохасидаги агросаноат чиқиндиларини агро утилизасия қилиш бўйича сўнгги ишланмаларда янги қишлоқ хўжалик (агро) чиқиндилари аниқланди, уларни юқори қимматли турли биологик махсулотларни микробли пролифирасияда қўллаш мумкин, бу санот объектларида, ва атроф мухитга фойдали. Бир йилда бутун дунёда тахминан

1.6 миллиард тонна агро чиқинди хосил бўлиши маълум. Бундай чиқиндилар келтириб чиқарган экологик наслни хисобга олинса, ва уларнинг кўплиги сабабли, илмий изланишлар ушбу чиқиндиларни қимматли қўшимчаларга айлантиришга қаратилганлиги мақсадга мувофиқдир. Агрочиқиндиларни кимёвий ва озуқавий таркибини ўрганиш шуни кўрсатдики, уларнинг баъзилари микроорганизмларни ўстириш учун мос субстрат эканлиги аниқланди. Атроф мухитни биоремедиасияси иловаларида, микроорганизмларни биопленка хосил бўлиши учун, макро ва микроэлементлар билан таъминлаш мақсадида қаттиқ агро чиқиндилар устига хам экилиши мумкин, бунда ифлослантирувчи моддаларни солюбилизасия ва биодеградасияси учун микроорганизмларнинг метаболик активлиги ошади, уларнинг баъзилари инсоннинг потенциал консерогени хисобланади. Ананавий субстратлар парадигмасидан воз кечиш, мисол учун рафинасияланган глюкозадан ноодатий субстратларга ўтиш, масалан агросаноатнинг қаттиқ агро чиқиндиларга ўтиш катта масштабдаги жараёнларни эксплуатасия харажатларини анча арзонлаштиради. Саноат биожараёнлардаги энг катта харажатлар озуқавий моддаларга кетади, чунки ферментасион мухит бижғиш жараёнида харажатнинг катта қисмини талаб этади. Мос келувчи агро чиқиндилар, масалан апельсин пўстлоғи, олма сиқими, буғдой кепаги, шакарқамиш қолдиғи, соя кунжараси, чиқиндилар ачитқиси, шунингдек бета- вульгар, микроб ўсиши ва метаболитлар синтезини таъминлаш аниқланган, улар мос шароитларда реакция сонини катализлаши мумкин. Оқава сувларнинг асосий ифлослантирувчи моддаси сианида хисоблнади. Бу асосан инсон фаолияти сабаб, кўп сонли саноат йўналишларидан чиқувчи саноат чиқиндилари сифатида ажралиб туради. Сианидни чўкмага тушишини бошқа антропоген манбааси бу нефть ва уни қайта ишлашдан хосил бўлади. Табиийки, нефть каби углерод мойлари ўзида сианид бирикмаларини тутади, бу бирималар термик крекинг пайтида металлар билан реакцияга киришиб, сианид компекслар хосил бўлиб, оқава суварида юқори даражага чиқади.

Кўплаб сианид комплекслари жуда беқарор бўлади, бунга сабаб термик беқарорлик бўлиб, бунда юқори хароратда атроф мухитга эркин сианид ажралиб чиқади. Ривожлнатгн саноат туманларинидаги объектлардаги сианид концентраияси, сианид концентрасияси 21.6 мг дан кўп бўлади. Сианид таъсири малумки инсон организмида неврологик касалликлар ва қалқонсимон без касалланишига олиб келади; бундан хулоса қилиш мумкинки, биоремедиасия учун қайта тикланувчи ресурслар (агро чиқиндилар) ва бошқалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир, атроф мухитда чўкмага тушган сианидни биоремедиасия қилишнинг барқарор ва самарали усулини таъминлаш мухим хисобланади. Сианид ва уни комплекслрини парчалаш учун амалиётда қўллаб келинаётган оддий усуллардан бири бу водород пероксидини катализловчи металлни қўллаш ва жараёнларни ишқорий хлорлаш, шунингдек йўқ қилиш учун ион алмашинувчи смола қўллашдир. Бу усул самарали бўлсада, баъзи камчиликлари мавжуд, булар жиддий муаммо туғдириши мумкин. Даволашда қўлланиладиган реагентларнинг хаддан зиёдлиги хам атроф мухитни қўшимча ифлослантиради, шунингдек эксплуатасия харажатларини оширади. Бундан ташқари мунисипал қонунлар сабабли баъзи давлатларда кимёвий методлардан катта масштабларда фойдаланишга йўл қўйилмайди. Оқава сувлардаги сианиднинг кераксизлигини хисобга олсак, агар мавжуд бўлса, унинг концентрасияси 0.01 мгдан ошмаслиги керак. Шу сабабли, сианидни деградасия қилишда биотехнологик жараёнларни қўллаш мақсадга мувофиқ хисобланади. Аниқланишича баъзи микроорганизмлар, сув ўтлари, бактериялар ва замбуруғлар, эркин сианид комплекслари ва чиқинди моддаларни парчаловчи ферментларни ишлаб чиқиши кўрсатилган. Сўнгги даврлардаги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, сианидни биодеградасия қилишда Клебсиэлла сп., Псеудомонас сп., А c инетоба c тер сп., Ба c иллус сп. ва бошқа микроорганизмларни фойдаланиш мумкин. Замбуруғ табиатига эга – Фусариум охйспорум сианид бирикмаларни кучсиз кисота ва аммонийли

азотга гидролизловчи нитрилаза ферментларини тенг даражада ишлаб чиқаради, ушбу кислота ва аммонгийли азот метаболик функциялар учун ишлатилади. Бир қанча агро чиқиндиларни микроорганизмларни ўстириш учун самарали субстрат ва сианид бирикмаларини парчалашда самарали хисобланиши аниқланади. 2-расм. Жанубий Африкадаги агросаноат чиқиндилари чиқариш синфланиши Сантос ва бошқаларнинг айтишича сианидни биодегрдасия қилиш тизимларида агро чиқиндиларни субстрат сифатида қўллаш истиқболли хисобланади. Осон олинадиган чиқиндиларга эга бўлсак, микроорганизмларнинг оқава сувлардаги ифлослантирувчи моддаларни биоремедиасия қилувчи ферментларни ишлаб чиқариш имконияти ошади. Бундан ташқари, уларни самарали адсорбент сифатида қўллаш орқали, агро чиқиндиларни биоремедиасия учун ягона субстрат сифатида қўллаш мумкин, бунинг учун, у қўлланиладиган микроб флораси билан мос келиши керак. Жанубий африкада йилига 10 миллион тонна агро чиқинди хосил бўлади, бунинг 96% маиший чиқинди сифатида синфланади. Иқтисодиётни ривожлантириш учун ушбу катта миқдордаги чиқиндиларни атроф мухитни химоялаш учун фойдали тарзда қўллаш мухим қилинади.

Адабиётлар : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология : учеб. пособие / И.А. Сазонова .— Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Ёғочсозлик ва қоғоз ишлаб чиқариш корхоналари чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулот олиш

Озиқ овқат махсулотлари ишлаб чиқариш корхоналари қолдиқ махсулотлари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш

Енгил саноат махсулотлари тайёрлаш корхоналари қолдиқларини утилизасиялаш ва иккиламчи махсулотлар олиш

Кимёвий ишлаб чиқариш корхоналари қолдиқ маҳсулотларини утилизасиялаш ва иккиламчи маҳсулотлар олиш

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари