Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари - Экология - Рефераты

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари Режа: 1. Иккиламчи ресурслар ва уларнинг асосий манбалари. 2. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишда чет эл тажрибалари ва уларнинг самарадорлиги. 3. Ўзбекистонда чиқиндиларни бошқариш бўйича Миллий Стратегия лойихаси ва улардан фойдаланиш. 4. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик- иқтисодий аҳамияти.

1. Иккиламчи ресурслар ва уларнинг асосий манбалари. Инсон хўжалик фаолияти, айниқса саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда кўп миқдорда чиқиндилар пайдо бўлади. Уларнинг пайдо бўлиш манбаларига кўра 3 асосий гуруҳга бўлинади: 1) ишлаб чиқариш чиқиндилари; 2) истеъмол чиқиндилари; 3) утилизация чиқиндилари; Ишлаб чиқариш жараёнларида пайдо бўладиган хом ашё қолдиқлари, материаллари, ярим фабрикатлар киради ва улар дастлабки истеъмол сифатларини қисман ёки тўлиқ йўқотган бўлади. Истеъмол чиқитлари ўзларининг истеъмол сифатларини йўқотган ва истеъмолда бўлган маҳсулотлар ҳамда уларга йўлдош буюмлардир. Фойдаланиш имкониятларига кўра утилизация қилинадиган (фойдаланиладиган, ишлатиладиган) ва утилизация қилинмайдиган чиқиндиларга бўлинади. Биринчиси учун қайта ишлаш технологияси ва хўжалик оборотига киритиш технологияси мавжуд, иккинчиси учун ҳозирда шундай технология ишлаб чиқарилмоқда. Чиқиндиларни ҳосил бўлушига кўра гуруҳларга бўлиш билан бир қаторда, уларни хосил бўлишини худудий хусусиятларини ҳам ўрганиш иқтисодий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Чунки ишлаб чиқариш корхоналарини, қайта ишлаш технологияларини худудий жойлаштириш чиқиндиларни таркибий ва миқдорий хусусиятларига боғлиқдир. Қуйида Ўзбекистон Республикаси бўйича қаттиқ маиший чиқиндиларни ҳосил бўлишини вилоятлар бўйича тақсимланишини кўриб чиқамиз.

Республикада 1999 йилда қаттиқ маиший чиқиндилар тўпланиши ( жамига нисбатан фоизда) Вилоятлар % Тошкент вилояти 42,8%, Фарғона вилояти 9,8% Навоий вилояти 7,9%, Тошкент вилояти 7,7% Андижон вилояти 5,6% Самарқанд вилояти 5,4% Жиззах вилояти 4,6% Қ ашқадарё вилояти 4% Қ орақалпоғистон Республикаси 3,5% Сурхондарё вилояти 2,8% Бухоро вилояти 2,6% Сирдарё вилояти 1,4% Хоразм вилояти 1,1% Наманган вилояти 0,7%. Юқоридаги жадвалда берилган маълумотларни таҳлил қиладиган бўлсак, мамлакатимизда ҳосил бўладиган қаттиқ маиший чиқиндиларни 42,8 % зи, яъни ярмига яқини Тошкент вилаятига тўғри келишини кўрамиз. Бошқа вилоятларда ҳам қаттиқ маиший чиқиндиларни ҳосил бўлишига кўра 2. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишда чет эл тажрибалари ва уларнинг самарадорлиги. Инсон хўжалик фаолияти оқибатида бир неча юз хил чиқиндилар пайдо бўлади. Уларнинг бир неча турлари : металл, пластм асса, қоғоз, шиша, ёғочлардан фойдаланилади холос. Материаллардан иккиламчи фойдаланиш атроф муҳит муҳофазасининг қатор мажмуа муаммоларини ечишга хизмат қилади: бирламчи хом ашё истеъмоли камаяди, атроф муҳитнинг ифлосланиши камаяди, меҳнат ресурслари хом ашёни қайта ишлаш

жараёнидан озод бўлади. Кўпчилик мамлакатларда бирламчи хом Аше ресурсларининг тугаши технологияларни фақат иккиламчи хом ашёни қайта ишлашга кўчиришга олиб келади, бу эса катта иқтисодий самара бераётир. Масалан, макулатурани қайта ишлашдан олинган қоғозга ёғочдан олинадиган қоғозга нисбатан 60% кам энергия сарфланади ва бунда ҳавонинг ифлосланиши 15% га, сувнинг ифлосланиши 60% га камаяди. Темир терсакдан олинадиган пўлат рудадан олинишга нисбатан 70% га арзонга тушади. Ҳозирги пайтда чет элларда газета макулатурасини, пластмасса, шиша идишлар, темир, рангли металлар ҳамда эскирган технологияларни утилизация қилишнинг энг самарали ва тежамли технологиялари ишлаб чиқилиб, амалиётда қўлланилмоқда. Германияда пластмасса чиқиндиларининг умумий ҳажми 2,5 млн тонна. Шундан 1 млн тоннадан кўпроғи ишлаб чиқармасдан ахлатхоналарга ташлаб юборилади. Табиий моддалар асосида биопарчаланадиган пластмассалар (табиий полисахаридлар, полиэтилен ва крахмал аралашмаси) ва кимёвий синтез йўли Билан олинадиган пластмассалар (синтетик полиэфирлар) АҚШ, Япония, Европа мамлакатларида сувда ва тупроқда ўз-ўзидан парчаланадиган пластмассалар (биогеградабил пластинка) тажриба тариқасида ишлаб чиқарилган. Шиша банкалар икки хил йўл Билан утилизация қилинади: қайта фойдаланиш орқали ёки заводларда қайта ишлаб чиқариш учун фойдаланиш орқали. Айрим Европа мамлакатларида шиша идишлари бир марта фойдалниш учун ишлаб чиқарилади. Ишлатилган алюминий ва темир банкаларнинг утилизацияси Ғарбий Европа мамлакатларида 13% га, АҚШ да 55% га етган. М еталлом саноат чиқиндиларидан 67%, амартизация ломларидан 31%, саноат чиқиндиларидан 45%, металлургияда 22% металл қайта ишлатилмоқда. Амартизация ломлари ишлаб чиқаришдан чиқарилган ва ишдан чиққан жиҳозлар , технологиялар , асбоб-ускуналар, маънавий ёки моддий эскирган

техника ва технологиялар, ҳарбий асбоб-ускуналари ва техникалари ҳамда инвентарлар киради. Бунда металл ёки техника ва технологияларнинг хизмат муддати ва утилизацияда ишлатиш даражаси билан характерланади. Ўртача обороти: Автамобиллар- 12 йил, релслар-30 йил, кўприклар-100 йил,вагонлар-30 йил, кемалар-25 йил, электор узатиш лениялари- 50 Саноатда илмий –техника прогреси ва табиий хом-ашёни мавжудлиги чиқиндиларни хозирги баҳолашни ўзгартириши мумкин ва илгари фойдаланилмайдиган чиқиндиларни иқцтисодий самарали хом-ашёга айлантириши мумкин. 3. Ўзбекистонда чиқиндиларни бошқариш бўйича Миллий Стратегия лойихаси ва улардан фойдаланиш. Ўзбекистонда ҳар йили 100 млн тоннадан ортиқ саноат чиқиндилари хосил бўлиб унинг атига 0,2 % зи қайта ишланади. Бу чиқиндиларни асосий қисми тоғ – кон саоатида ҳосил бўлади. Шундан; 25 млн м³ фойдали қазилмаларни қазиш пайтида, 42 млн м³ рудани бойитишидан ғосил бўлган чиқиндилар 1,25 млярд м³ қазиб чиқариб ташланган тоғ жинслари,1,3 млярд м³ бойитилган рудалар тўпланиб қолган. Республикамизда майиший чиқиндихоналарни сони 159 тани ташкил этиб, уларда тахминан 30 млн м³ шаҳар ва қишлақларда ҳосил бўлган чиқиндилар сақланади. Мамлакатимиздаги маиший чиқиндиларни ҳар 1 млн м³ да мавжуд бўлган иккиламчи ресурслар. ( минг тонна) озиқ овқат чиқиндилари қоғоз ва картон тўқимачилик чиқиндилари пластма сса ишлатиш мумкин бўлган

бошқа чиқиндилар 360 160 55 45 100 гача Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтиши шароитида хом-ашё ва материаллардан мажмуа фойдаланиши мўхим аҳамиятга эга. Ўзбекистонда ҳосил бўлаётган чиқиндиларни қўйидагиларга бўлиш мумкин; 1) Саноат чиқиндилари, 2). Қишлоқ ҳужалиги чиқиндилари, 3). Камунал ҳужалиги чиқиндилари, 4). Амартизация чиқиндилари. Мустақиллигимизга қадар Ўзбекистонда фақат металлом, қисман қоғоз, ва бошқа кам миқдордаги чиқиндилар қайта ишланган. Шунинг учун бизда чиқиндиларни қайта ишлашга иҳтисослашган корҳоналар, техника ва технологиялар ниҳоятда камчиликни ташкил қилади. Камунал хўжалиги чиқиндилари умуман қайта ишлатилмайди. Фақат камунал хужалиги чиқиндилари 1 йилда 2 млн. тоннадан ортади. Тоғ-кон саноатида 1 йилда 4 млн. тоннадан ортиқ чиқиндилар ҳосил бўлади, паҳта толасидан чиқиндиси 1 млн. тоннадан ортади. Техника ва технологияларни бизнинг мамлакатда ишлаб чиқарилмаслиги, хориж технологияларини қимматлиги, бу соҳани етарли даражада ревожланмаётгалигига асосий сабаблардандир. 4. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий аҳамияти. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишни яхшилаш учун махсус мажмуа ва унда қўйидагилар мўхим йуналишлардан хисобланиши керак. Иккиламчи ресурслардан фойдаланишни узоқ муддатли башоратини ишлаб чиқиш (ҳар бар худуд шаҳарлар учун алоҳида).

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг аоий йўналишларини елгилаш ва ундан тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришни бирламчи ресурслар билан қўшиб олиб бориш, кимё, нефт – кимё ярим фабрикатларларидан фойдаланишга асосланиш. Республика ҳудудида иккиламчи ресурсларни тайёрлаш ва қайта ишлаш режаларини тузиш. Иккиламчи ресурслардан фойдаланиш бўйича илмий тадқиқотларни кенгайтириш. Иккиламчи ресурслардан унимли фойдаланишни иқтисодий рағбатлантириш механизмини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз.Т.: 2001. 2. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак.Т.: 2002. 3. Алимов Т.А., Хаскин В.В. Экология. Учеб.пособ. М., 1998. 4. Демина Т.А. Экология , приро допользование , охрана окружаю щ ей сред ы . М. А спект Пресс, 1996. 5. Глушкова В.Г., Макар С.В. «Экономика природопользования» учебное- пособие М:, Гардораки 2005. 6. Холина В.И. «Основы экономик и природопользования» Питер 2005. 7. Галыцин А.Н. «Основы промышленной экологии» Академия 2004. 8. Кормилицин В.И. и др. «Основы экологии» М. «Интерсталь» 2001. 9. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси-2004й. №9-10. 49 бет. 10. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси-2003й. №8-9. 56 бет.

Похожие

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий худудий бирлиги

Экологик экспертизанинг асосий йўналишлари

Экологик муаммонинг ижтимоий йўналишлари