Экологик муаммонинг ижтимоий йўналишлари - Экология - Рефераты

Экологик муаммонинг ижтимоий йўналишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1) Му а ммонинг асосий йуналишлари ва вазифаси. 2) Ижтимоий экология масалалари. 3) Экологик ахлок ва маданият 4) Экологик онгни шак к ллантириш му а мм о лари.

www.arxiv.uz « Экология ҳозирги замоннинг кенг миқёсдаги кескин ижтимоий му а ммоларидан биридир » деган эди юртбошимиз . Сўнгги йилларда ижтимоий фанлар тарихида умумий экологиянинг янги й ў налиши – ижтимоий эк о логия фан сифатида шак л лана бошлади . Унинг пайдо бўлишига нима сабаб бўлди? Энг аввало, унинг пайдо бўлиши инсон ва табиат ўртасидаги ўзаро муносабат холати билан асосланади. Инсоннинг табиат билан ўзаро муносабатида она сайёранинг мавжудлигига ва бутун инсон зотига тахлика солувчи ташвишли хавф-хатар аломатлари янада яққолроқ сезилмокда. Бу ерда ҳозирги замон илмий-техника инқилоби салбий йуналишлари (атроф мухит ифлосланишнинг ортиб бориши, табиий ресурсларнинг тугаб колиш хавфи) ва инсоният олдида ў тмишда ҳам, бугун ҳам к ў ндаланг турган муоммолар (озиқ-овқат махсулотларининг етишмаслиги, демографик ўзгаришлар ва бошқалар) назарда тутилмоқда. Ижтимоий экология табиий, ижтимоий ва техникавий фанларнинг энг мухим ғояларни умумийлаштириб, ўзида мужассамлаштирган фандир. Ижтимоий экология биоэкология таърида пайдо бўлади ва ривожланади. Ижтимоий эк о логия туш у нчалар и нинг катта қ исми ўсимлик ва ҳ айвонлар экологиясидан олинган. Ижтимоий экология инсон ва табиатнинг ўзаро муносабатини ўрганади. Ижтимоий экологиянинг илдизлари қадим қадим замонларга бориб тақалади. Масалан: табиатни асраш, хайвонларни ў лдирмаслик, экинларни пайхон қ илмаслик, сувни тежаш ва бош қ алар ҳ а қ ида «Авесто» китобида ёзилган. Хатто сувни исроф килганларни каттик жазолаш борасида сўз юритилган. Демак, ахолини озиқ-овқат махсулотлари ва ичимлик суви билан таъминлаш азалдан му ҳ им масалалардан бири бўлиб келган. Ижтимоий экология инсон, жамият ва табиатнинг ўзаро муносабатлари қонуниятларини тадқиқ этади. Ижтимоий экологиянинг микрот и зимлаши алоҳида фанлар юту қ ларини уй ғ унлаштирувчи 3 й ў налиш, яъни ишлаб чикариш экологияси (табиатдан фойдаланиш тарихи ва назарияси т ўғ рисидаги таълимот), инсон экологияси ва глобал экологиясини ўз ичига

www.arxiv.uz олади Инсон табиатсиз бирор дақиқа яшай олмайди. Демак, табиат инсоннинг жони ва Тани , инсоннинг ру ҳ ий ва жисмоний ҳ аёти у билан бо ғ ли қ . Бу табиатнинг ўз ўзи билан узвий бо ғ ли қ лигини билдиради. Зеро инсон табиатнинг бир б ў лагидир. Агар ҳар кандай ғалаба табиатнинг мувозанатини бузиш билан боғли қ бўлса, табиат бунинг учун инсонлардан, албатта қасос олади. (масалан, Орол фожеаси). Бу қасос туфайли кўрилган зарар қиймати эса олинган фойдадан жуда ортиб кетиши табиий. Инсоннинг яшаш шароити , та қ дир қ исмати табиатга боғлик экан инсон ундан ташқарида эмас , балки унинг бағрида яшар экан, у ҳеч қачон табиат устидан ғалаба қила олмайди. Инсон бутун жону тани, қалби шуури билан табиатга тегишлидир. Инсоннинг ғалабаси шундан иборатки, бошқа жонзотлардан фарқли ў лароқ унга акл-идрок берилган. У табиат конунларини билишга ва уларни амалий э ҳ тиёжлари учун т ў ғри қулай билишга қодирдир. Инсон тафаккурининг ўзгариши табиат ўзгаришига ва аксинча табиатнинг ўзгариши инсон тафаккури ўзгариши сабаб бўлади. ЭКОЛОГИК АҲЛОҚ ВА МАДАНИЯТ Бугунг и кунда экологик таназзу л нинг сабаблари нима? Эхтимол, бу саба б лар инсон ў зига дастуриламал қ илиб олган қадр и ятлардадир? У холда бу қадриятларни қай тарзда ва қандай қилиб ўзгартириш керак? Янги қадр и ятлар қандай бўлиши лозим? Демак, экологиянинг энг асосий масаласи инсоннинг инсоний сифатларига боғлиқ. Табиатдан фа қ ат истеъмол манбаи сифатида фойдаланиш –унинг асосий қонунларига зиддир. Гап шундаки, агар моддий хузур-ҳоловат барча нарсадан устун қўйилса у ҳолда моддий эхтиёж принцип жихатдан чексиз ортиши мумкин. Лекин айни холда биосферанинг ортиб борувчи эхтиёжларни кондириш имконияти чегараланган ва чекли. Агар бу эхтиёжларни кондиришга харакат килинса, у холда рақобат ва зўрлик руҳи қарор топади. Натижада, мукаррар ҳолда маълум гурух кишилар, табиат эса

www.arxiv.uz хамма томонидан эксплуатация килинади. Бу охир – оқибатда экологик муоммоларга ва цивилизациянинг бошқа таназзул л арига олиб келади. Фақат истеъмолга асосланган цивилизация, йни вақтда, зўрлик цивилизациясидир. Табиий муҳит ҳолати учун шахсий масъулият зарур. Бу масъулият ахло қ ий даражаси юксак б ў лган инсонлардагина юзага келади. Бундай юксак ахло қ ий даражага эга б ў лган кишилар агрессив - истеъмолчилик мафкурасига қ арши лик ва зўрлик қилмаслик, куч ишлатмаслик хамда ёвуз (олигархик) синфлар билан ҳамкорлик килмаслик тарафдоридир. Хозирги замон экологик вазият та ҳ лили қуйидаги хулосаларга келишга имкон беради. 1. Дунёни кутқармоқ учун тажавузкор – истемолчилик цивилизациядан унинг му қ обил янги турига ў тиш зарур. Янги турдаги цивилизацияннг мухим жихати шундан иборат б ў ладики, унда э ҳ тиёжлар шунчаки «маданийлаштирилади», балки инсон га турмушининг теран имкониятлари очиб берилади. 2. Э ҳ тиёжлар ва з ў р а вонликни чеклаш мажбурийликка эмас, индивидларнинг эркин хохиш иродасига асосланиш лозим. 3. Бундай х о лати га шахснинг ме ҳ р – му ҳ аббат ва ижодкорлик фазилатлари ҳ амда унга мувофи қ б ў лган ҳ аёт тарзи орқалигина эришиш мумкин. Гап шундаки, таж о вузкорлик ёки истемолчилик инсон табиатининг асл мохиятини ташкил этмайди, балки унинг ҳулқ-атвори кўринишларидан биридир, холос. Ме ҳ р – оқибат ва ижодкорлик шахсиятининг барқарор сифатига айланган буюк зотлар маънавий олам и ни ҳақиқат , эзгулик ва гўзалик бирлиги инсонпарварлик ғоялар и безаган. Табиатга зўровонлик экологик тангликнинг энг му ҳ им сабабларидан бири хисобланади. Дунёдаги барча халқларнинг ахлоқий қоидаларига айланган ҳ икмат бор: «Бошкаларнинг сенга қандай муносабатда б ў лишини истасанг, сен хам уларга худди шундай муносабатда бўл» . Экологик инсонпарварликнинг асоси и шарқ илмида буюк аждодларимиз ҳулқ атвори табиатида мужассам топган. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин.

www.arxiv.uz Инсоннинг бирор жонзотга нисбатан к ў р-к ў рона душманлик қ илишга, уларга шафкатсиз ва бефарк б ў лишга , маънавий жи ҳ атдан хақ-хаққи йўк. Лекин хозирги замонда техника ва фаннинг улкан ютуқлари туфайли ҳам инсонга, хам табиатга зўровонлик ўтказиш ҳоллари кўплаб кузатилмоқда. Табиатнинг барча эл е ментлари ўзаро боғли қ . Экологик танглик даврида бу хикматли қоидани табиатга нисбатан қў ллаш ҳ ам ў ринли деб хисоблаймиз: «Агар табиат сенга кандай муносабатда б ў лишини истасанг, сен ҳ ам табиатга худди ана шундай муносабатда бўл» . Бу хикмат экологиянинг олтин коидаси б ў лади. Инсон аҳлоқни табиатдан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Табиат-инсон устози. Инсониятнинг ижтимоий тузилиши ҳ ам бамисоли тирик организм. Тирик жонзотнинг бирор аъзоси хасталанса, башкаларга таъсир этгани каби жамиятнинг бирор қатламидаги ну қ сон унинг умумий холатида ўз аксини кўрсатади. Фан техника инкилоби даврида инсон жуда катта кучга эга б ў лади. У атроф мухитдан ўз манфати йўлида истаганича ва х о ҳ лаган йуналишда фойдаланиши мумкин. Инсон табиатни ўз хо ҳ иш истагига бўйсиндиришга қодир. Аммо инсоннинг табиат учун масъуллиги ва у билан уйғунликда бўлиш муоммоси хам тобора ортиб бормокда. Унинг ечимини эса янги йўналиш - экологик этика белгилаб беради. Этиканинг ривожланишини нафақат фалсафий, балки экологик туш у нчалар оркали ҳам ифодалаш мумкин. Этика экологик маънода яшаш учун курашдаги фаолият эркинлигини чеклашдир. Инсонпарварлик ғ ояси маънавиятимизнинг кадимги илдизларига бориб та қ алади. Буни оташпарастлик, ислом динлари таълимотида хам учратамиз. Инсон ва табиатга зу ғ ум ўтказиш ахлоққа зиддир. Бугунги кунда экологик, ижтимоий, шахс маънавияти ва унинг ички дунёсидаги тенглик ечимини топишда ёрдам берадиган концепция зарур. Чунки ҳозирги замон цивилизацияси одамларнинг табиат билан уйгун яшаши му а ммосини эътиборга олмаяпти. Ҳ озирги замон экологик вазият янги турдаги цивилизация шаклланишига туртки беради. Табиат ахлоқ

www.arxiv.uz соҳасига дахлдор бўлади. Тўғрироғи, табиат ҳолати инсон ахлоқининг ўлчовига айланади, яъни атроф-мухит, табиат ҳолатига қараб, инсон ахло қ ига бахо берилади. Бу фан техника кудратининг окибати тарзида юзага келади. Экологик ва ижтимоий танглик амалий инсонпарварликни талаб этади ва айни вақтда улар инсониятни янги назарий п о ғонага кўтарилиш и га мажбур этади. Ҳақиқий глобал онг ва дунёвий маданиятга кандайдир янги тизимларни оқилона лойихалаш билан эмас, балки одамлар ва миллатларни умуминсоний ахлокий донишмандлик ўзанига бирлаштириш орқали эришилади. Чунки муоммаларни хал этиш учун дунё з ў рликсиз бирлашиши керак. Агар инсон экологик танглик холатларини бартараф этмо қ чи б ў лса, табиатга зўровонлик қилмаслиги керак. Дунё қанчалик хилма-хил бўлса у шунчалик барқарордир. Хозирги хилма хиликни са қ лаш дунёни асраш демакдир. Бунда нафакат моддий д уне, балки инсон ру ҳ и ҳ ам асралади. Экологик вазият ў зига хос хусусиятга эга. Инсон табиат кучларини куч билан эмас, балки мухаббат билан мув о фи қ лаштириши керак. Экологик инсонпаварлик ҳ озирги замон инсонпаварликнинг янги шаклидир. У ижтимоий адолат учун кураш ғ оясини ва ҳ арбий куч қўллашга қарши акцияни, яшиллар ҳаракатини ва хайвонлар хуқуқи учун ҳаракатини, рахм-шафқат (мурувват) курсатиш тамойилларини бирлаштиради. Унинг асосий қ оидалари: и нсоннинг табиат билан уй ғ унлиги, барча тирик жонзотларнинг тенг эканлиги, з ў ровонлик килмаслик истеъмол да ўз –ўзини чеклаш; мехр- мурувватли ижодкор шахс булиш, ахлокий камол топиш зарурати, дуне учун шахсий ма ъ сулият, экологиянинг олтин коидасига амал қилиш; табиат, инсон ва маданиятнинг хилма-хиллигини саклаш ва бошкалар. ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТ.

www.arxiv.uz Инсоният XXI асрга қадам қуйган ҳозирги пайтда энг долзарб масалалардан бири экологик маданиятни шакллантиришдир. Чунки экологик маданият, биринчи навбатда инсон ҳаёти, саломатлиги, фаровон яшаши, кобилият ва имкониятларини тўларок намоён этиш билан бевосита боғлик. Экологик маъданият умумий дунё қарашнинг таркибий кисми бўлиб, кенг ва тор маъноларда тушунилади. Кенг маънода экологик маданият инсониятнинг ижтимоий – тарихий амалиёти жараёнида атроф – муҳитни мухофаза килишга каратилган моддий ва маънавий қадриятлар мажмуасидир. Тор маънода эса кишиларнинг амалий ва назарий фаолияти, табиатини му ҳ офаза қ илиш борасидаги окилона, самарали харакати деб караш мумкин. Экологик маданиятнинг етишмаслиги умуман маданиятга, маънавиятга жуда катта зиён етказади. Республикамизда қ абул қ илинган «Таъ л им тўғрисида»ги қонунда ва кадрлар тайёрлаш миллий Дастурда ёшларда экологик ва тиббий маданият тарбияси долзарб масала қилиб қўйилган. Бу масалани ҳал этиш учун таълим тизимида экалогик маданият тарбиясига эътиборни кучайтиришни талаб этилади. Экологик маданиятнинг мазмун мо ҳ ияти нимада, деган савол т уғ илиши табий. Бунинг учун энг аввол, инсоннинг шаклланиши ва ул ғ ая борган сари дунёкарашнинг кенгайиши, хаётга муносабати шакллана боради. Инсон хаёти билан ташки му ҳ ит ў ртасидаги боғли қ ликни ҳеч ким инкор этмайди, бироқ бу боғликликни к ў пинча юзаки туш у намиз. Аслида мана шу нуктаи назар, юзаки тасаввур инсонни мухитдан, ташки оламдан ажратиб қарашга олиб келади. Экологик маданиятнинг мазмуни инсон билан табиатнинг бирлигини чуқур ҳ ис қ илиш, инсон ҳ аёти билан ташки му ҳ ит қ онуниятлари ўртасидаги ички боғланишлар асл мохиятини яхши тушиниб олиш ва унга амал қилишда намоён бўлади. Экологик маданият, энг аввал о инсоннинг ўз-ўзини билишдан бошланади. Агар инсон ў з организми ички тузилиши, аъзоларнинг ўзаро алоқадорлиги, фаолият хусу с иятларини яхши билса, уларнинг меъёрда ишлаши учун шароит яратса, бу борада юксак даражада ғ амх ў рлик қ илиб борса, унда

www.arxiv.uz инсон бу билан уз саломатлигини саклаш й ў лини таъминлайди, касаликка камрок чалинади, доимо тетик, бардам юради, уз умрини анча узайтиришга эришади. Бу жараён экалогик маданият шаклланишининг ҳ ал килувчи боскичидир. Бу боскич инсон тарбиясида му ҳ им омил ҳ исобланиши лозим. Ушбу масала инсоннинг бутун тарбия тизими марказида туриши ва экологик туш у нчаларнинг баркарорлашиб боришига қ аратилиши керак. Бундан ташкари, инсон узини табиатнинг, бу чексиз оламнинг ажралмас бир булаги деб билса ва узининг яшаш тартибларини яхши тасаввур килса, ундан у табиатнинг, коинотнинг ички мохитини т ўғ ри тушина ол а ди. Маданият экологияга ва аксинча, экология маданиятга турли сохаларда таъсир кўрсатади. Фақат маданиятли кишигина табиат ва жамиятнинг ўзаро та ъ с и рини оқилона йўлга қўйишга интилади. Маданият одамларни билимли қилишга, уларга иш тартиб коидаларни ўргатишга хизмат қилади. Экологик маданият қ уй и дагиларни камраб олади: табиатни му ҳ офаза этиш маданияти, табиат бойликларидан фойдаланиш маданияти. Экологик маданият со ҳ иби б ў лиш фа қ ат табиатга зарар келтирмаслик эмас, балки унинг гуллаб яшнаши, янада яхшиланишига ҳ исса қ ў шиш, унга бешаф қ атларча муносабатда булганларга қарши курашмок ҳам демакдир. Умуман, маданиятнинг шаклланиши ва ривожланиши узоқ давом этадиган мураккаб жараёндир. Хозирги пайтда одамларнинг экологик маданияти хали унчалик даражада юқори деб бўлмайди. Табиатнинг бойлик яратиш имконияти чегараланган , шу сабабли инсон эндиликда табиатнинг ўз –ўзини тиклашга, мо д да алмашувга ўзининг оқилона ва самарли ташкил этилган мехнатлари билан жиддий ёрдам бериши керак. Экологик билимларсиз экологик маданият ҳам шаклланмайди. ЭКОЛОГИК ОНГНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММОЛАРИ Ижтимоий экологик онг инсониятнинг ижтимоий – тарихий амалиёти жараёнида атроф-муҳитни мухофаза килишга каратилган маънавий кадриятлар мажмуасидир. Экологик онг инсониятнинг табиат билан ўзаро

www.arxiv.uz таъсири сохасидаги билим ва эъ т и қ одни мужассам этад и . Инсоннинг умумий э ҳ тиёжларини, имкониятларини амалга ошириш учун килган харакатлари унинг он л и фаолиятидир. Экологик билим бизнинг атроф мухитдаги тирик табиат тузилиши , ернинг тирик кобиғи қандай ишлаши, биосфера фаолияти хақидаги билимлардир. Бу билимлар одамлар ўзларининг хозирги ва келгусидаги биосфера билан қ анчалик у звий боғланганини, табиатни мухофаза этиш, табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш ва хар бир инсонда атроф - му ҳ ит холати учун масъуллик ҳ иссини тарбиялаш, ҳайвонот ва ўсимлик оламини асраш объектив зарурат эканини тушуниб етишларининг му ҳ им шарти ҳ исобланади. Шуни хам таъкидлаш кераки, факатгина панд наси ҳ ат билан ёш авлодни табиат мухофазасининг фаол курашчилари, хозирги замон экологик вазият талабларига жавоб берадиган шахс килиб тарбиялаш амалий жихатдан жуда кийин. Шахснинг турли ижтимоий – иктисодий, маънавий, сиёсий муносабатларига амалий экологик мазмунини сингдирмасдан туриб бу вазифани ҳ ал қ илиш мумкин эмас. Хар қ алай табиатни севиш, эъзозлаш ва уни чин юракдан мухофазалаш омили - бизнинг ватанпарварлик ва фук а р о лик бурчимиз, деб билмо ғ имиз шарт.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И . Каримов - Ўзбекистон буюк келажак сари Т . « Ўзбекистон », 1998 2. И.Каримов- Ўзбекистон XXI аср бусагасида Т. «Ўзбекистон» 1997. 3. И.Каримов- Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда Т. «Ўзбекистон» 1999. 4. Алимов Т – Экологик таълим – тарбия Т. 1997. 5. Исмоилов ва бошқалар- Экология тарбияси Самарканд, 2000 й. 6. Махмудов Ю – Экологиядан қўлланма. Т. 1997. 7. Холлиев И. Икромов А –Экология. Т. 2001 8. Эргашев А. – Умумий экология. Т. 2003. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Экологик экспертизанинг асосий йўналишлари

Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар

Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти

Иккиламчи ресурслардан фойдаланишнинг экологик иқтисодий хусусиятлари ва истиқболли йўналишлари

Экологик таҳлил