Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар - Экология - Рефераты

Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Минтақавий ижтимоий-экологик муаммолар Режа: 1.Марказий Осиё минтақасида ижтимоий-экологик муаммоларнинг келиб чиқиши 2. Минтақавий ижтимоий-экологик муаммоларнинг умумий ҳолати 3. Ўрта Осиёнинг экологик системаси

1.Марказий Осиё минтақасида ижтимоий-экологик муаммоларнинг келиб чиқиши Шу нарса маълумки, Марказий Осиёнинг иқлими, географиясининг ўзига хос томонлари инсон, жамият ва табиатнинг ўзаро муносабатларига, уларнинг шаклланишига, экосистема тараққиётига ҳар томонлама ўз таъсирини кўрсатади. Марказий Осиё мисолида глобал ва регионал ижтимоий-экологик муаммоларни бир-бирига боғлганганликларини, ўзаро боғлиқ ҳолда юзага келишини кўриш, кузатиш мумкин. Инсоннинг антропоген фаолиятининг таъсири Марказий Осиё регионида секин-аста унинг табиатни бошқариш функциясини тобора пастга тушира борди. Унинг регион масштабида чидамлилиги, биоҳосилдорлигининг тушиб кетиши кишиларнинг безовта бўлишига олиб бормоқда. Табиатдаги мувозанатнинг бузилиб бораётгани объектив хавф туғдирмоқца, ўз навбатида, бундай ҳолат ижтимоий экосистеманинг глобал ривожига салбий таъсир кўрсатмокда. Бу регионнинг табиий муҳитидаги асосий бузилишлар инсоннинг хўжалик фаолиятига, ишлаб чиқариш кучларини экстенсив ривожланишига тўғридан-тўғри боғлиқ. Биосферанинг катта экологик резервлари бўлишига қарамай инсоннинг табиатга нисбатан ўта ўйламасдан қилган хатти- ҳаракатлари регионнинг биоценозига салбий таъсир кўрсатмокда, бу ўзгаришларни тузатиш анча вактни талаб этади. Биринчидан, биосфера объектларининг токсик (заҳарли) моддалар билан ифлосланиши, бунинг устига табиий ресурслардан экологик тасдикданмаган ҳолатда интенсив фойдаланиш, табиатнинг ўзини ўзи қайта тиклашига кучи етмай қолаётганлиги одамларни ташвишга солмоқца. Экологик вазият регионда жуда ачинарли ҳолатда, чунки табиатга нисбатан саноат корхоналарининг, қишлоқхўжалигининг ва транспортнинг, демографик ҳолатнинг ҳаддан ташқари тазийқи табиий мухитни инсон ҳаётида зарарли омилга айлантирмоқца. Гап шундаки, инсон

тараққиётининг ҳамма жабҳаларида табиатни ҳақиқатдан асраш четда қолмоқца. Қарорлар, кўрсатмалар, фармойишлар, норматив ҳужжатлар жуда кўп, аммо улар секин амалга ошмоқда. М.Ш.Шарифхўжаевннг фикрича, Ўзбекистон ва Ўрта Осиё республикаларидаги ҳозирги экологик ҳолат собиқ Иттифоқ давлатининг олиб борган иқтисодий нотўғри сиёсатининг асорати. Собиқ Иттифоқнинг, марказдан туриб, ҳисоблашмай табиий ресурслардан ўта тартибсизлик билан фойдаланилиши экологик системани бузиб ташлади. Оқибатда инсоннинг яшаш муҳити деградацияга, инқирозга учради. Айниқса, пахта якка ҳокимлигининг келиб чиқиши, илм-фанга асосланмаган аграр секторда даҳшатли экологик ҳолатни келтириб чиқарди, тупроқдаги гумус миқдори пасайиб кетди (30—40%), кам ҳосил берадиган ер майдони 500000 га етди, тупроқнинг мелиоратив ҳолати бузидди. Кўп миқдорда минерал ўғитлар, пестицидларнинг ишлатилиши ернинг биоценозини ўзгартириб юборди. Бизнинг республикамизда табиатни муҳофаза қилишнинг ва уни соғломлаштиришнинг энг кечиктириб бўлмайдиган вазифалари турибди. Республикада ҳар йили 100 млн. тоннадан кўпроқ ахлатлар пайдо бўлади, уларнинг ҳозирги миқдори 2 млрд. тоннадан ортиб кетди, улар 20000 гектар ерни эгаллаб ётибди. Республикада чиқинди ахлатларни утилизация қилиш ниҳоятда паст. Бундай ҳолат тупроқни, сув ҳавзаларини ер ости сувларини ифлослантирувчи потенциал хавф туғдирувчи омилларга айланмоқда. Ўзбекистон гидрометеорологиясининг далилларига қараганда республика биосферасининг умумий ифлосланишида атмосфера ҳавосига ташланадиган зарарли омилларнинг ҳиссаси 60% дан ортиқ ҳисобланди. Туркманистон республикасида эса биосферанинг умумий ифлосланишида ҳавога ташланадиган карбон сувли ифлосланишлар 58%ни ташкил қилади. Умуман олганда Ўрта Осиё республикаларининг ички ишлаб чиқариш

саноат корхоналарининг асосий зарарли чиқинди омиллари ичида окис услерод (ис гази), сульфит ангидрида, карбон сувлар, қаттиқ заррачалар, азот оксида, металлар, мис, рух, қўрғошин, цинк, молибден ва бошқа ингредаентлар биринчилардан бўлиб туради. Агмосферага ташланадиган ҳар кунлик зарарли омиллар Тошкент вилоятида 23,6 кг/км2, Қашқадарё вилоятида 39,9 кг/км2, Фаргона водийсида ҳар йилги атмосферага ташланадиган зарарли омиллар 2 Млн. тонна. Саноат корхоналарини кичик территорияларда кўпроқ жойлашгашшги кат т а бўлмаган минтақаларда атмосферанинг юқори даражада ифлосланишига о шиб боради. Жумладан, юқори даражадаги техноген кжи Тошкент, Фарғона иқтисодий районларига, Қирғизистоннинг Чуй водийсига, Тожикистоннинг Ҳисор районларига тўғри келади. Олмалиқ кон металлургия комбинатининг келтирган зарари учун тўлаган жаримаси 1990 йиллари собиқ Итгифоқ даврида 100000 сўмга етди. Аммо, аҳволни жарима тўлаш йўли билан тўғрилаб бўлмайди. Охирги 25—30 йиллар давомида республикамизда олиб борилган мелиоратив ишлар натижаси ер ости сувларининг кўтарилишига, қолаверса ҳамма территорияда суғориладиган ерларнинг шўрхоқланишига олиб келди. Бундай ерлар Аму ва Сирдарё жойлашган водийларда кузатилмоқда. Экологик мувозанатнинг бузилиши Орол муаммосини келтириб чиқарди, пировардида Орол денгизи юзасининг камайиши, сувнинг кирғоқдан 100—115 км узоқлашиб кетиши, денгиз ўрнида Оролқум деб аталмиш регионнинг пайдо бўлишига олиб келди. Ҳозирда Орол денгизи минтақасида, ўзига хос ижтимоий- иқтисодий характерга эга бўлган Оролдаги экологик заволга қаратилган муносабат пайдо бўлмоқда: 1) демографик ҳолат, яъни аҳоли сонининг кўпайиши ҳамда меҳнат ресурсларининг ортиб бориши; 2) аҳолининг ишга яроклисини иш билан таъминлаш ва уларнинг яшаш шароитини тузатиш; 3) халқ хўжалигининг бошқа соҳаларини ривожлантириш; 4) суғориладиган ерларнинг аҳволини яхшилаш, сув тақсимотини бошқариш, тўғри йўлга солиш, сувнк иқтисод қилиш; 5) Марказий

Осиё давлатлари зиммасидаги Орол муаммосини иложи борича ижобий ҳал қилиш вазифаси; 6) давлатлараро шартнома асосида сувдан фойдаланишни регламентлаш вазифаси ётади. Мақсад, лоақал Оролнинг ҳозирги ҳолатини сакдаб қолиш. Шундай қилиб, Ўрта Осиё минтақасидаги экологик мувозанатнинг бузилиши, яъни Аму, Сирдарё сувининг ниҳоятда ифлосланиши, тупроқларнинг шўрланиши, Орол денгизининг йўқолиб бориши, балиқ заҳираларининг йўқотилиши, умуман Ўрта Осиё минтақасидаги табиий факторлар функцияларининг турли омиллар билан зарарланиши оқибатида салбий томонга бузилиши, биоценозларнинг бузилиши ва бошқалар бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Жараён шундай давом этаверса келажакда аҳолини нима кутмоқда? Инсоннинг табиатга нисбатан антропоген фаолияти қандай давом этади? Шунинг учун ҳам имкониятимиз даражасида дунёвий ва Ўрта Осиё республикаларининг ижтимоий- экологик ҳолати билан танишиб, сўнгра табиатни ҳар бир факторининг бугунги ҳолати, инсонларнинг сиҳат-саломатликлари ҳақида, табиатни муҳофаза қилиш борасида давлат ва нодавлат ташкилотларининг хайрли ишлари тўғрисида китобнинг кейинги бобларида батафсил тўхталиб ўтамиз. 2. Минтақавий ижтимоий-экологик муаммоларнинг умумий ҳолати Умуман, ижтимоий-экологик муаммолар қўйидагиларга бўлинади. Глобал, минтақавий ва маҳаллий муаммолар. Минтақаларни ўз ичига олувчи ижтимоий-экологик муаммолар ёки минтақавий ижтимоий-экологик системанинг муаммолари чегарали бир минтақа ичида бўлиб, уларнинг элементлари ичида ўзаро инқирозлар, қарама- қаршиликлар мавжуд, улар глобал ижтимоий-экологик муаммолардан шу билан фарқланади. Минтақалардаги экологик ҳолат, ижтимоий муҳит, инсонларнинг антропоген фаолияти оқибатида пайдо бўлган мураккаб табиий шароит ва бошқаларни ўрганиш, маълум даражада айрим минтақалардаги ноқулай ижтимоий- экологик ҳолатни баҳолашга имкон туғдиради.

Бунинг учун жуда кўп миқдорда картографик, статистик ва турли соҳалардаги илмий адабиётлардан фойдаланилади, улардан ташқари табиий муҳит тўғрисида; халқ хўжалигидаги ҳолатлар тўғрисида далиллар йиғилади, региондаги демографик ва ижтимоий- иқгисодий ҳолатлар тўғрисида ҳам фактлар тўпланиб, улар таҳлил қилинади ва улардан фойдаланилади. Минтақалардаги ижтимоий-экологик муаммоларни баҳолащда асосий кўрсаткич бўлиб, атмосфера ҳавосининг ифлосланиш даражаси, сув ва сув ҳавзаларининг ифлосланиш даражаси, зарарли омилларнинг рухсат этилган миқцордан ортиб кетиши, тупроқ эрозияси, яйловларнинг йўқолиб бориши, тупроқ устидаги ўтлоқларнинг сийраклашиб бориши, ўрмон дарахтларининг камайиши ва бошқалардир. Минтақалардаги ҳамма ижтимоий-экологик муаммолар 6 гуруҳга бўлиниши мумкин: 1. Атмосфера ҳавосининг ифлосланиши; Мисол Азов, Оқ, Қора денгизлар, қисман Каспий денгизи, эрозияга учраган ҳайдаланадиган ва яйлов ерли Марказий қоратупроқ, Шимолий Қозоғистон ерлари, Қалмоқиянинг эрозияга учраётган яйловли ерлари мисол бўла олади. Оддий ареалларга қўшимча бўлиб генофондларининг йўқолиб кетиш хавфи бўлган территориялар, йўқолиб кетаётган табиий ландшафтлар, декомпенсация ҳолатидаги экосистемалар киради. Буларнинг сони 91 та бўлиб, умумий майдони 2284 минг км2 ёки собиқ Иттифоқнинг умумий территориясининг 10%ини ташкил қилади. Булар ичида сув эрозиясига учраган тупроқлар 373 минг км2, кесилган, деградацияга учраган ўрмонлар 534 минг км2, шамол эрозиясига учраган 670 минг км2 ерлар, тоғ жинсларини ковлаб олиб, уларнинг чиқиндилари ташланган ерлар 162 минг км2, қуруқлиқда суви қочган дарёлар, ифлосланган сувлар 496 минг км2ни ташкил қилади. Хуллас, собиқ Иттифоқнинг умумий аҳолисининг20%и экологик жиҳатдан ноқулай шароитда яшашга мажбур. Айниқса, Ғарбий Сибир ҳудудларида нефть заҳираларидан ўта шафқатсизлик билан фойдаланиш, қазиб олиш жуда катта

территорияларнинг нефть маҳсулотлари билан ифлосланиши оқибатида, бунинг устига ҳаво ҳароратининг пастлиги, ер, сув ҳавзаларининг музлаб қолиши оқибатида органик модцаларининг парчаланиш жараёнининг ниҳоятда пастлиги ифлосланишнинг ниҳоятда ёмонлашишидан дарак беради. Бундай ифлосланиш жараёнлари балиқ ресурсларининг, буғулар ва бошқа ҳайвонлар генофондининг камайишига олиб бормоқца. Ўрта Осиёнинг ярим чўл ва чўл зоналаридаги табиий ресурсларнинг муҳофазаси, асосан йилдан йилга қўпайиб бораётган шўрланган ерларга, сув ҳавзаларининг ифлосланишига, сув ҳавзаларининг сувини асрашга қаратилган бўлиши керак, айниқса, яйлов ерлари эрозиясининг олдини олиш энг катта муаммоларга айланмоқда. Шундай қилиб, экологик ва гигиеник муаммоларнинг пайдо бўлиши, айрим ҳудудларда табиий ресурсларга эқстенсив ёндашиш оқибатидир, ландшафтлар, табиий ресурсларнинг, ўзига хос томонларини инкор этиш, инсоннинг антропоген фаолиятлари таъсирини эътиборга олмасликнинг асоратидир. Совет иттифоқи парчаланиб кетгандан сўнг, унинг ўрнига СНГ давлатлари ташкил топди. Жаҳон жамиятининг эътиборини илгариги Туркистон ўлкаси таркибига кирган мустақил Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон мамлакатлари жалб этди. Бу ўлкапа 50 млн.дан ортиқ аҳоли истиқомат қилади, жумладан, 16 млн. аҳоли Қозоғистонда, 25 млн. Узбекистонда, қолганлари 3 республикада жойлашган, бу мамлакатларнинг территориялари 3,9 млн.км2. Бу ўлка Туркия, Эрон, Россия, Афғонистон, Хитой, Озарбайжон мамлакатлари билан чегарадощцир. Бу территориядан Буюк ипак йўли ўтган, бу йўл узоқ давлатларни бирлаштириб савдо ишларини ривож топтиришга имкон яратди. Ҳозирги вактда жаҳон ҳамжамияти давлатлари ўзларининг нигоҳларини яна Буюк ипак йўлига қаратиб, уни тиклаш ниятларини изҳор этмоқдалар. Бу регионда табиий бойликларнинг қўплиги, ипак йўли орқали кўп мамлакатларни боғлаш, қолаверса Шарқ билан Ғарб мамлакатларини боғлаш, савдони ривожлантириш, табиий ресурслардан

фойдаланиш каби режалар тузишга мамлакатларнинг ўзлари интилмоқцалар. Регаоннинг ижтимоий-экологик системаси географик жиҳатдан катта такрорланмас ранг-барангликка эга, бу ҳудудда чўлу биёбонлар, қумликлар, тоғлар, тепаликлар, ўрмонлар мавжуд, ҳаттоки, тоғ тизмалари ичида шарқца ажралиб турадиган улуғвор Помир, алпинистлар ибораси билан айтганда «Криша мира»— дунёнинг томи ётибди. Бу регионнинг биологик экологияси кўп жиҳатдан шарқцан ғарбга оқувчи дарёларига Орол денгизига, катта кичик даре сувларига боғлиқ. Региондаги тахминан 2/3 қисм аҳоли қишлоқ шароитида яшайди. Туғилиш коэффициентининг юқорилиги, ўлимнинг нисбатан камлиги аҳолининг тез ўсишига имкон туғдиради. Региондаги миллатлар, асосан, ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, тожиклар ва 9 дан 45% славянлар, руслар, украиналиклар, белоруслардир. Асосий тиллари турк тилидир, тожикларнинг тили форсийларга яқин. Аслини олганда собиқ Иттифоқ парчаланиб кетмасдан илгари бу республикалар жуда катта табиий бойликларга эга бўлсада, бошқа иттифоқдош республикалар аҳолисига нисбатан энг камбағал регионларга кирган. 50% дан ортиқ моддий бойлик яратадиган аҳолининг асосий қисми қишлоқ ҳудудларида жойлашган. Пахта ишлаб чиқариш, энг асосий вазифа бўлиб, бунга бутун куч йўналтирилган, яъни саноат корхоналари, енгил саноат, сув хўжалиги, мелиорация ишлари, кадрларни тайёрлаш ва бошқалар. Саноат маҳсулотлари, ҳатто озиқ-овқатнинг энг асосий қисми бошқа республикалардан импорт қилинар эди. 3. Ўрта Осиёнинг экологик системаси Ўрта Осиё ҳудуди қумли чўл, ярим чўл, доимо қор билан қопланган тоғлик, ярим тоғли қирлар, тепаликлар жойлашган ҳудуд. Бу тоғлар икки азим даре Сир ва Амудан ташқари жуда кўп кичик дарёлар учун ҳам ўзининг музликларидан, кўп ёғадиган қорларидан сув беради, булар Зарафшон, Сурхондарё, Норин, Вахш,

Панж ва бошқалар. Улардан ташқари жуда кўп сой, кичик дарёлар: Шоҳимардонсой, Марғилонсой, Қўқонсой, Новгарзонсой, Ризасой, Ғовасой, Талас, хуллас 50—60 млн. аҳолига эга бўлган Ўрта Осиё давлатларини, уларнинг саноатини, қишлоқхўжалигини сув билан таъминлайдиган асосий сув манбаларидир. Ўрта Осиё тоғлари жуда баланд, уларни баъзи бирларининг юқори баландлиги 7000 метрдан ошади, Коммунист номи билан аталувчи баландлик 7495 метрга, Ғалаба баландлиги 7495 метрга тенг. Мана шу баландликларда Кирғизистон, Тожикистон худудида жойлашган тоғларда музликлар мавжуддир (Федченко ва Инилчек музликлари). Бу музликлар ўзларининг қаърида 2000 км3 намликни ушлайди. Ўрта Осиё давлатлари территориялари жойлашган Қорақум, Қизилқум ва Устюрт чўлу биёбонлари Каспий денгизи қирғоқларидан бошланиб Тян Шан тоғ тизмалари этагигача етиб боради, яъни ғарбдан шарққа қараб 1000 км.дан ортиқмасофаларни эгаллаб ётади. Ўрта Осиё орографик нуқтаи назардан икки қисмга бўлинади: ғарб томонидан Турон текислиги кириб келади, шарқ томондан кучли Тян Шан тоғ тизмалари ва Помир тоғлари билан ажралиб туради. Ўрта Осиёнинг ғарбий текисликларининг кўп қисми океанлар даражасидан анча пастда туради. Қорақум жойлашган Акчак пастлиги 81 метр, Чангичи қишлоғидаги Карачия пастлиги 132 метрга тенг. Ўрта Осиё тоғ тизмалари энг баланд тоғ системасига киради ва Евразия тоғ камари билан боғланиб кетган. Ўрта Осиё минтақаларида Тян Шан, Помир ва Копетдаг тоғ тизмаларининг ярми ғарбий томондан ястаниб ётади. Бу тоғларнинг ажралиб турадиган томонлари уларнинг рельефидаги текислик, булар ўз даврида тектоник жараенларнинг шиддатли ўтиши ва узоқ даврлар ичида тоғ жинсларининг шамол, ёғингарчиликлар таъсирида емирилиб боришидан пайдо бўлади. Тоғлардан емирилган, синган тоғ жинслари, материаллари тоғ этакларига сурилиб, даврлар ўтиши билан дарахтзорларга, ўтлоқ ва яйловларга айланади. Айниқса, зилзилалар, тоғ қўчишлари, сел кетиши, айниқса, баҳор ойларининг бошланиши билан боғланган жараёнлар кўчган лойларни, тошларни, маъданларни тоғ

этакларига улоқтириб ташлайди. Гоҳо тарихан аҳамиятга эга бўлган катта тоғ кўчмалари содир бўладики, бу жараёнлар оқитбатида икки тоғлар бирлашиб кетиб, улар орасида оқаётган дарёлар, сойлар бекилиб қолиб, тоғлар орасида кўллар пайдо бўлади. Масалан, Иссиққўл, Саричелак, Кўкнол, Помир тоғида жойлашган кўллар, Панжекент, Тожикистон худудида пайдо бўлган Искандар кўл, Олмаота территориясидаги Иссиқкўл ва ҳоказолар. Ўрта Осиё республикаларининг тоғли районлари сейсмик далилларга Караганда 8—9 балли ер қимирлаши зоналарига киради. Бундай зоналарни олдиндан аниқлаш катта аҳамият касб этади. Чунки, катта-катта иншоотларни, турар жойлар қурилиши, тўғонлар, гидроэлектростанция ва бошқа иншоотларни қуришда ўша далиллар зарур бўлади. а) иқлими Минтақанинг иқдимини ҳосил қилувчи факторлар: минтақанинг географик ўрни, атмосфера ҳавосининг айланиб юриши, қуёш радиацияси ва бошқалар Ўрта Осиё регионида қуруқ ҳаволи иқлимни таъминлайди, чунки иссиқликнинг кўплиги ёруғлик кунларнинг сероблиги, континентал иклимий факторларнинг йиллар давомида ва бир йил ичида ўзгариб туриши иссиқлик ва қуруқчилик ҳолатини сақлаб туради. Ҳавонинг ўртача ойлик ҳарорати энг совуқ даврда ёки энг иссиқдаврларда - 30°С дан +30°С гача етиб боради. Ойлик ёғингарчиликлар баъзи бир ойларда 24 баробар кўпроқ ёғса ёки кўп йиллик ўртача миқдордан анча камроқ бўлиши мумкин. Иқлимнинг континентал бўлиши кўп жиҳатдан ернинг рельефига ҳам боғлиқ. Урта Осиёнинг жануб ва жанубий шарқ томонида баланд тоғларнинг бўлиши, шимол томондан бундай тўсиқ бўладиган тоғларнинг йўқлиги шимолдан келадиган совуқ шамол, ҳавонинг ўлканинг текисликлари томон бемалол кириб келишига имкон туғдиради. Ёз вақгида террйторияда пайдо бўладиган совуқ ҳаво тез исиб кетади. Қиш вақтларида ҳаво ҳароратининг ўзгариши сезилмайди, шунинг учун қиш анчагина совуқроқ бўлади. Ўрта Осиёнинг иқлим шароити қишлоқ хўжалик экинларини етиштиришга қулай. Йил давомида Ўрта Осиё регаони ҳар бир см2 юзага нурланиши

қуёшнинг ўртача радиациясидан 120 ккал энергияни олади. Жанубий чегарасида 160 ккал / 1 см2 майдонга олади. Текислик майдонларда очиқҳаво кунлари 90—95%, 60—80 % га етиб боради. Шунинг учун қуёшнинг кўриниши йилига ўртача 2400—3000 соатга тенг. Тоғлик районларда бу кўрсаткичларнинг ҳаммаси ўзгариб кетади. Регионда шундай миқцордаги иссиқликнинг олиниши қуёш нурининг горизонт тепасидан ерга узоқ вақт иссиқлик бериши оқибатидадир. Ўрта Осиёнинг текислик қисмида радиация баланси ва унинг активлиги кенгликлар бўйича кам ўзгаришда. Ундан ташқари ер юзасини қоплаб турган ўтларга, уларнинг суғорилишига ҳам боғлиқ. Йил давомида радиацион баланс ўртача 1 см2 майдонда бир минутда 7—11 ккал, июн ва июл ойларида кўпинча куннинг ярмида 1 см2 майдонига Қорақум ҳудудида радиацион баланс 0,65—0,80 ккал тенг. Пахта экилган суғориладиган ер майдонларида бу кўрсаткич албедонинг1 турбулент алмашинишга ўз навбатида, камроқ сарфланади. Иқлимнинг шаклланишида атмосфера ҳавосининг циркуляцияси, яъни айланиб юриши аҳамиятлидир. Ўрта Осиё территорияси устида турли циркуляция жараенларини қўйидаги типларга бўлиш мумкин: 1. Ғарб ва шарқ томондан кенгликлар типида кириб келувчи циклон ва циклонга қарши ҳаво оқими; 2. Меридионал тицдаги шимол ва жанубдан кириб келувчи ҳаво массаси; 3. Стационар типидаги жуда секин ҳаракат қиладиган ҳаво массаси. Йилнинг фаслларида бу тивдаги ҳаво циркуляцияси бир хил қайтарилавермайди. Ҳар бир ҳаво циркуляциясига кучли тоғ тизмаларининг таъсири жуда кучлидир. Энг аввало жойларнинг рельефи тоғли водийларда пайдо бўладиган атмосфера циркуляциясига таъсир кўрсатади, айниқса, унинг шарқий қисмидаги тоғ ва водийларида пайдо бўладиган циркуляция, чанг тўзонлар, намликларнинг суткада жойини ўзгаришига сабаб бўлади,

кундузи тоғ одди тепаликлардан тоғ томон, кечаси тоғдан тоғ одди тепаликларига силжийди. Ернинг рельефи атмосферадаги циклон ва антициклон жараёнларининг пайдо бўлишига ва ривожига қаттиқ таъсир кўрсатади. Қуёшнинг иссиқлик нурининг йиллар давомида ўзгариши жуда кам, шунинг учун ҳам иссиқ даврларда ҳарорат режими бирдек, совуқ даврларда ҳарорат режими шимол ва жанубдан кириб келадиган совуқ ҳароратига боғлиқ. Ўрта Осиёнинг энг совуқли ойи январ, қиш ойлари асосан юмшоқ, ўртача юмшоқ, ўртача совуқ бўлади. Кўп йиллик ўртача ойлик ҳарорати жанубий текислиқца +4°С, шимолий районларида 28°С, тоғли ҳудудларида — 15—22°С тушиб кетади. Ўрта Осиёнинг текислик ҳудудларининг кўп қисмида иссиқ кунлари июл ойига тўғри келади, тоғли ҳудудларида июл, август ойларига тўғри келади. Июл ва август ойларида Ўрта Осиёнинг атмосфра ҳавосида циклонлар ва у билан боғлиқ бўлган жараёнлар амалда йўқ. Ўртача ҳарорат июл ойида +32°С тенг, аммо 2003 йили июл ойларида Термиз, Тошкент, Хива, Қарши, Жиззах шаҳарларида ҳарорат анча юқори бўлиб, 45—50°С кўтарилиб кетди. Кейинги вақгларда Орол денгизининг йўқола бориши ҳароратга ўз таъсирини кўрсатмоқца. Тоғ одди текисликларида ўртача ҳарорат +30°С, —35°С аникданилади. б) дарёлари Ҳудудларнинг иқлимлари шаклланишида дарёларнинг роли анча каттадир. Урта Осиё минтақасида гидрографик турларининг ўзига хос дарёлари, уларнинг ҳудудлар бўйича нотекис тақсимланиши региондага ҳарорат режимининг ҳар хиллигига сабаб бўлади. Тоғли ҳудудларда 10—12 минг дарёлар ва уларнинг тармоқлари бир бирларига қўшилиб икки сув артериясини ташкил топтиради, яъни Амударё ва Сирдарёни. Тоғли районларда ҳосил бўлган бу дарёлар текислик ҳудудларига етиб келиши биланоқ суғориш ерларига тақсимланиб кетади ва тезда даре сувлари Орол денгизига етмай тугайди.

Урта Осиё давлатлари территориясига жойлашган сув ҳавзаларининг суви, катта денгиз сувларига, Орол ва Каспий денгизларини ҳисобга олмаганда қўшила олмайди. Чунки, Каспий Орол денгиз пастликлари Ўрта Осиёнинг шарқий районларига Караганда чуқурлик ва пастликларда жойлашган. Баъзи бир тоғ тизимларида пайдо бўлган жилғалар, дарёлар ички территорияларда пайдо бўлиб кейинчалик Марказий Осиё Тарима бассейнида қолади. ндан ташқари баланд тоғ ва тепаликларда кўллар бўлгани учун у сувлар уша кўлларга ўз сувини беради, чиқиб оқиб кета олмайди, масалан, Иссиқкўл бассейни, Ўрта Осиёнинг даре сувлари асосан МДҲ давлатларидан оқиб ўтадиган сувлардан ва Афғонистон ҳамда Эрондан оқиб келадиган сув ҳисобига шаклланади. Аммо, Текис ва Мурғаб дарёлари Ўрта Осиё давлатлари территориясида шаклланиб, кейинчалик улар МДҲ давлатлари территориясидан бошқа давлатларга ўгаб кетиб кейинроқ Ўрта Осиёга қайтиб киради. Ўрта Осиё текисликларига тақсимланадиган даре сувларининг умумий миқцори 153 км3, бу миқцорга Хитой территориясига ўтиб кетадиган сувлар кирмайди. Ўрта Осиёнинг суғориладиган текисликларида ер ости сувларидан ҳам фойдаланилади. Ўрта Осиё республикаларидаги даре сувларининг ўртача ҳарорати тоғдаги қорлардан пайдо бўладиган жилға ва даре сувлари ҳароратига боғлиқлик томонлари бор. Чунки, бу сувларнинг бошланғич ҳароратлари кўпинча 0°С тенгдир. Тоғдан пастликларга силжиган сари сув ҳарорати ортиб боради, тоғлар минтақаларидан чиққач уларнинг ҳарорати 10—12°С етади. Гоҳо бундай даре сувларига булоқ сувлари кўпроқ миқцорда қўшилиб, уларни ҳароратида оз бўлсада ўзгаришлар бўлиши кузатилади. Энг юқори ўртача ойлик сув ҳарорати июл ёки август ойларида кузатилади. Гоҳо, май ойларида даре сувлари оз бўлса-да исийди, кейин даре сувларига қор сувлари қўшилиб сув ҳароратини пасайтиради. Чунки, асосий сув манбаи бўлиб эриган қор ва музликларнинг сувлари ҳисобланади. Даре сувларининг 10—20%и асосан юқори баланд тоғлардаги қор ва музликларнинг эриган сувлари бўлса, дарёларнинг йиллик ҳажмини 1% тоғдаги

ёғингарчиликлар ҳисобига бўлади, умуман олганда дарёлар сувининг 35%и йиллик ҳажми ёғингарчилик ҳисобига дейиш мумкин, фақатгина Шарқий Помир ва Марказий Тян Шан тоғларининг ҳисобига юзага келадиган даре сувларининг устига, йиллик сув ҳажмининг 10%, ҳатто ундан кўпроғи ёғингарчилик сувларининг ҳисобига бўлиши мумкин. Шуни ҳам айтиш лозимки, баъзи бир дарёлар йиллик сувининг 40% ҳажми ер ости грунт сувларини дарёлар ўзанига оқиб тушиши оқибатида рўй беради. Агар ер ости юмшоқ, ғовакли ва дарз кеттан жинслардан иборат бўлса, ҳатто 70% миқцоридаги даре сувлари сизиб чиқадиган сув ҳисобига шаклланади. Мисол тариқасида Саккиз-яб, Туғузбулоқ ва Олти-яб дарёлари тўғрисида гапириш мумкин. в) кўллари Ўрта Осиё территориясида мингдан ортиқ кўллар мавжуд, шулардан 80%и текисликларда жойлашган. Бу кўллар ҳам табиий, ҳам сунъий йўллар билан пайдо бўлган. Табиий қўлларнинг пайдо бўлишида ўглокли сув ўзанларини асосий манба деб тушиниш керак Кўпинча сув манбаларидан тўла-тўкис фойдаланиш учун (айниқса, қишлоқ хўжалик экинларининг вегетация даврида) даре сувлари оқимига тўғон қурилади, гоҳо электр токи олиш мақсадида ҳам тўғонлар қурилади, сунъий пайдо бўлган кўллар сувидан халқ хўжалигида кўп мақсадлар учун фойдаланилади. Тектоник жараёнлар ҳисобига келиб чиққан кўлларга катта чуқурликка эга бўлган Иссиқкўл, Чатирқўл, Қоракўл киради. Булар ернинг чуқур ботган ерларида йиғиладиган сувлар ҳисобига пайдо бўлади. Тоғларнинг ўпирилиши, сув йўлларининг бекилиб қолиши ҳисобига пайдо бўлган кўлларга Сарёз, Яшилкўл, Искандаркўл кириб, булар Ҳисор тоғ тизмаларининг шимолий ён бағирларида, пастқам чуқурликларда пайдо бўлган. г) Ўрта Осиёнинг ер ости сувлари Гидрогеологик нуқтаи назардан Ўрта Осиё ҳудудларини уч гуруҳ, яъни: тоғли, тоголди ва текислик территорияларга ажратиш мумкин. Тоғлик районлар, асосан ёғингарчилик сувларини йиғувчи ва ер ости сувлари билан озиқлантирувчи

манбалар бўлиб ҳисобланади. Тоғодди районлар ва тоғодди текисликлар, ер ости сувларини трансформация узатишда катта аҳамият касб этади, гоҳо тоғларни пастки қисмида сувларнинг бир қисми бир-бирлари билан қўшилиб дарёчалар, сойлар ташкил қилади. Бепоён даштлар, ярим даштли текисликлар гидрогеологик нуқтаи назардан уларни келиб чиқишига мувофиқ икки хил категорияга бўлиниши мумкин. Уларнинг бири ёш денгиз одди ва аллювиал бўлиб, текисликлар, деярли тўртламчи даврга тўғри келади. Бошқа категориясига, жуда қадимги эски текисликлар структураси киради. Дашт, даштсимон текисликларни шундай категорияларга бўлишни амалий аҳамияти бор, у ҳам бўлса, грунт ва яқин ётган ер ости сувларини районлаштиришда аҳамиятлидир. д) тупрот Ўта континентал, қуруқ иқлимга эга бўлган, ўртача йиллик ҳарорати юқори даражада бўлгани ва вегетация даврининг гидротермик режимини икки базаси баҳорги, нисбатан иссиқроқ, намлироқ, қисқароқ ва ёзги баъзи, ўта қуруқ, иссиқ ва узоқ давом этадиган, қиш вақтида эса узоқ давом этмайдиган енгил, гоҳо қаттиқ совуқли, аммо ерни музлашгача олиб бормайдиган ва Уларнинг ўртача иссиқлик билан алмашиниши заминида кошрастли фасллар ритми жараёнида тупроқнинг шаклланиши Ўрта Осиёга характерлидир. Шувдай қилиб Ўрта Осиё территориясининг катта қисми Турон тупроғига оид иқлимли кўринишга эга бўлиб, табиатан ўзи Эрон, Арабистон кенглигидаги кўринишга эга. Ўрта Осиё текисликларидаги тупроқнинг хусусиятига унинг шаклланишига ўта кам ёғадиган атмосфера ёғингарчиликлари ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Даштли минтақалардаги айрим тупроқ типларига, уларнинг устки қатлами, унинг тагида ётган она жинслар, уларнинг ёши ҳамда тупроқнинг намлиги ва юза сувлар таъсир кўрсатади. Тупроқнинг типларидаги фарқни ўша факторлар аниқлаб беради. Ўрта Осиёнинг текисликларида асосан, қорамтир кулранг, чўл тупроқ, тақир тупроқлар ва қумли дашт тупроқлари мавжуд.

Қора кулранг дашт тупроқларининг ривожи шаклланиши ва келиб чиқиши энг қадимда пайдо бўлган текисликлардаги тупроқларга тўғри келади, фақатгина иқлимнинг эмас, балки палеогеографик шароитларнинг таъсирини акс этгиради. Тақирли тупроқлар эса қуриб қолган қадимий дарёларнинг тупроқларига тўғри келади, улар ҳозирги замон аллювиал пролювиаллеювиал давридаги кўл ва қадимги ирригация қолдиқларининг тўпланиши окибатида вужудга келди. Ўрта Осиё шароитида бошқа типдаги тупрокдар ҳам мавжуд, яъни тақир, ўтзор ботқоқлик тупроқлари, алювиал тўқайзор, алювиал тўқай ботқоқли тупроқ, шўрхок ва суғориладиган тупрокдар. Уларнинг пайдо бўлишининг ўзига хос томонлари бор, аммо улар доимий намлик билан боғланган. Тоғ ва тоғ одди тупроқлар жуда қалин бўлмаган қатлам, аммо тик минтақавий қонуниятлари заминида пайдо бўлиб, ўзига хос қиёфага эга. е) ўсимликлар дунёси Ўрта Осиё минтақасида ўсимлик дунёсига ўз таъсирини кўрсатувчи омиллар ичида ўта аҳамиятлиси бу гидротермик режим. Гидротермик режим ўта ўзгарувчан, йилнинг фаслларига қараб ҳам, жойнинг географик ҳолатига қараб ҳам ўзгаради. Текисликлардаги ўсимликлар учун характерли томони шундаки, улар арид, экстраарид типларига хосдир, улар ўзларининг келиб чиқишлари билан энг қадимги компонентларга тегашлидир, яъни кўп миқцорда қадимдан сақланиб қолган ўсимликлар таркибини ўзларига киритади. Ўсимликларнинг катта қисми Ўрта Осиёнинг айрим катга бўлмаган жанубий шарқ районларида жойлашиб қолган, кўплари 43° шимолий-шарқий ҳамма территорияларга тарқалган. Даштли минтақаларда қадимги ўсимлик турлари билан бир қаторда ўзининг келиб чиқиши ёшроқ ўсимлик турлари сифатида тақдим этилади. Улар ўша чўли биёбон шароитига ўрганиб қолган, мослашган ўсимликлар дунёсидир. У ўсимликлар биология нуқтаи назаридан ҳар хил формата эга, яъни бир йиллик, кўп йиллик ўтлар, ярим бутазор, бутазор ўсимликлар ҳамда ёғочли

ўсимликлар усади. Улардан ташқари замбуруғли ўтлар, тупроқца ўсувчи сув ўтлари ва бошқалар. Даштли текислиқцаги қандай ўтларнинг турлари бўлмасин умумий жойга манзара беради ва атроф-муҳит билан боғланган. Ўзига хос муҳитда ўсимликларнинг мосланиши бу ўткинчи кўриниш, чунки чўлни гидрологик режимини характерлилиги шунда. Ўрта Осиё даштларидаги ўсимлик дунёсининг ҳар хил кўринишга эга бўлиши, уларнинг таркибидаги биологик гуруҳга кирувчи у ёки бу ўсимликка ёки биологик гуруҳга кирган бир қанча ўсимликларнинг комбинациясидир. Қандай бўлмасин ер юзидаги ўсимлик қатламининг ўзгариб бориши ёки мослашиши унинг остидаги тупроқнинг ҳам муҳитини ўзгартиради. Тупроқдаги намликнинг оз бўлсада ўзгариши ўсимлик қаватида ҳам худди шундай ўзгаришга олиб келади. Тоғли ҳудудларда ўсимлик дунёсининг таркиби, уларнинг характерлилиги дашт текисликларидаги ўсимликларга нисбатан бироз ҳар хилроқдир. Бундай ҳолат тоғ ўсимликларининг ўзига хос томонлари билан тушунтирилади. Шу билан бир қаторда тоғлардаги кўпчилик ўсимликларнинг турларини ўзига хос мустақиллиги кўриниб туради. Ўрта Осиё муҳитига хос мезофил ўсимликлари (катта баргли ёғочли ўсимликлар, бутазорлар, сув ўсимликлари) билан бир қаторда ҳар хил формата эга бўлган, мослашган кирофил ўсимликларни ҳам учратиш мумкин. Жойнинг денгиз сатҳидан баланд ёки пастлигига қараб, ўсимлик турларининг ранг-баранг бўлиб ўзгаришини кузатиш мумкин. Бир томондан тоғли раионларда иссиқни хоҳловчи ўсимликлар ҳам йўқ эмас, жумладан, узум, анор, анжир ва бошқалар, иккинчи томондан, пастроқ бўлган ҳароратни хоҳловчи ўсимлик турлари ҳам мавжуд. Буларга криофитлар ёки нивал ўсимликлари киради. Булар ҳам тоғ ва тоғ бағри минтақаларига хос манзараларни кўрсатади, бу манзаралар бетакрор, чиройли ва гўзал Ўрта Осиёнинг тоғли районларининг ўзига хос такрорланмайдиган ўта гўзал манзараси бор. Ўрта Осиё республикаларвдаги асосий ўсимликлар дунёси мева берувчи, ҳосидцорлига яхши бўлган ўсимликлардир: яъни олмазор, узумзор, шафтолизор, нок ва ўрикзорлар, ёнғоқзорлар ва бошқалар. Ердан ҳосил олинадиган маданий

ўсимлик дунёсининг ҳар хиллиги одамзодни ҳайратда қолдиради. Қовун тарвузлар, помидор, болғар гаримдорлари, сабзи, картошка, қовоқ, бодринг, чеснок ва пиёзлар, минг-минглаб маданий ўсимликлар ҳосили одамзодни боқади, турли касалликларга даъво бўлади. Ўрмонзор дарахтзорлар оазисга хос манзара ато этади. Айниқса, жуда кўп турга эга бўлган полиз ўсимликлари, томорқаларда ўстиририладиган ҳосил берувчи ўсимликларнинг тури бетакрордир. Улар ҳосил берибгина қолмай, шаҳар ва қишлоқларда, ишчи посёлкаларда ўзига хос кўкаламзорларни шакллантиради. Халқ хўжалигининг энг салмоқли даромад берадиган ўсимликларидан бири пахта ва канопдир. Улар билан банд бўлган шудгор, дала майдонлари худди кўк тўшак солингандек гўзаллик манзарасини кўрсатади. Буларнинг ҳаммаси қуёш нурининг сероблиги, ота-боболаримизнинг бизга суғориладиган ерларни қолдириб кеттанидир. з) ҳайвонот дунёси Ўрта Осиё минтақаларида ҳайвонот дунёси кенг тарқалган, улар тоғларда, чўлу биёбон, даштларда ва ўрмонзорларда яшайдилар. Табиий манзараларнинг ўта кескин фарқ қиладиган кўринишларидан келиб чиққан ҳолда ҳайвонот дунёсининг ҳам шунга ўхшашлиги бор. Текисликларнинг тоғ олди ва тоғ минтақаларига ўтиб бориши сингари ҳайвонлар гуруҳи ҳам ўз чегараларида бўлинадилар. Масалан: тоғ олди тексиликларида уларга мослашган ҳайвонлар тарқалган, улар эндемик минтақаларда яшайдилар, улардан бир неча 10 км масофада, тоғли ўтлоқларда эса ўша жойга мослашган ҳайвонлар яшайди. Бу ҳайвонларнинг кўпчилиги қадимги дашт биёбонларда, айниқса, Африканинг шимолий минтақаларида, Осиёнинг олди қисмидаги территорияларда яшаёттан ҳайвонларга ўхшашлиги бор, айниқса, Хитойнинг, Монголиянинг ғарбий минтақаларидаги ҳайвонларнинг ўхшашлиги анча сезиларли.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Экологик муаммонинг ижтимоий йўналишлари

Баъзи бир умумий экологик муаммолар ва уларни ечиш йўллари

Ижтимоий-экологик муаммоларни ечишда экологиянинг аҳамияти

Узбекистонда геоэкологик муаммолар

Узбекистонда геоэкологик муаммолар