Енгил саноат махсулотлари тайёрлаш корхоналари қолдиқларини утилизасиялаш ва иккиламчи махсулотлар олиш - Экология - Рефераты

Енгил саноат махсулотлари тайёрлаш корхоналари қолдиқларини утилизасиялаш ва иккиламчи махсулотлар олиш

Загружено в:

25.05.2023

Скачано:

0

Размер:

142.8916015625 KB

Енгил саноат махсулотлари тайёрлаш корхоналари қолдиқларини утилизасиялаш ва иккиламчи махсулотлар олиш Режа: 1. Кимёвий толалар 2. Ноорганик бирикмалардан олинган толалар

Табиий толалар юқори молекуляр табиий органик моддалардан – ўсимликлардан ва ҳайвон юнгидан олинади. Ўсимликларнинг уруғидан (пахта чигитидан), поясидан (зиғир толаси, каноп, жут, пенка), баргидан (юкка тола, абака, сизал, формиум), мевасидан (ласточник толаси, койр), шунингдек, тут ва эман ипак қурти пиллаларидан олинадиган толалардан тўқимачилик саноатида нафис ва дағал газламалар тайёрланади. Масалан, луб толали ўсимликлардан бири зиғир поясидан олинадиган тола ингичка, мустаҳкам, кам чўзилувчан ва гигроскопик хусусиятига эга эканлиги учун унинг ипидан қоп-қанор, кийимкечак, техника мақсадлари учун газламалар, дағал поя толаси-пенкадан арқонлар, дағал газламалар тайёрланади. Жун толаси каноп толасига ўхшашлиги сабабли ундан кўпроқ шакар, гурунч ва қанд коплари тикилади. Жун ва ипакли кийим-кечак ва газламалар тайёрлашда табиий органик толалардан қимматли хом-ашёлар сифатида фойдаланилган. Табиий органик толалар сув ва ёруғлик таъсирига чидамли бўлсаларда, аммо оловга чидамли эмас. Шунниг учун хам улар техник талабларига тўла жавоб беролмайди. Табиатда ўтга чидамли 2 хил тола мавжуд: 1. Каноп толаси (сувда чўкмайдиган ўсимлик толаси); 2. Асбест толаси (ёнмайдиган тоғ зиғири). Табиий органик толалар юқори молекуляр бирикмалар, яъни полимерлардан тузилган бўлиб, уларнинг узун ёки тармоқланган молекула занжирлари ўзаро мустаҳкам бириккан углерод атомларидан, шунинигдек, кислород, водород, азот, олтингугурт каби элементлардан иборатдир. Агар полимер молекуласининг асосий занжирида кремний, фосфор, азот атомлари мавжуд бўлса-ю, аммо унда углерод учрамаса, бундай бирикмалар анорганик полимерлар гуруҳига киради. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, табиий органик ва анорганик полимерлар бир-бирларидан кескин фарқ қилади. Табиий органик полимерларни қайта ишлаб толалар олиш мумкин, аммо улардан олинган материаллар иссиқлик таъсирига чидамсиздир. Масалан, уларни 200°С дан юқори ҳароратда қиздирилганда, атом занжирларидаги

кимёвий боғлар парчаланиб, уларнинг мустаҳкамлиги кескин пасайиб кетади. Бундан ташқари, табиий органик полимерлар микроорганизмлар таъсирига ишқор, кислота ва бошқа кимёвий моддалар таъсирига бардошли эмас. Ноорганик табиий полимерлар эса юқори ҳароратлар таъсирига чидамли бўлиб, ўтда ёнмайди, микроорганизмлар таъсирига бардошли. Аммо улардан тола ишлаб чиқариш жараёнлари анча мураккаб бўлиб, юқори ҳарорат (1000°С дан юқори харорат) ни талаб қилади. Бу эса ўз навбатида, ёқилғининг кўп сарф бўлишига ва маҳсулот таннархининг кескин ошишига олиб келади. Бундан ташқари, анорганик полимерлар ниҳоятда мўрт бўлиб, сув ва намлик таъсирида ўз мустаҳкамлигини пасайтиради. Асбест юнонча асбестос сўзидан олинган бўлиб, “сўнмайдиган”, “емирилмайдиган” деган маъноларни англатади. Асбест [3(Мг, Фе) О. C аО.4СиО2] силикатли минерал бўлиб, ўтга чидамли, кислота таъсирига бардошли, иссиқлик ва электр токини ўтказмайди ва анорганик табиий полимерлар гуруҳига мансубдир. Асбест икки хил бўлади: серпентин (хризотил) ва амфибол асбест. Асбестли минераллар кимёвий таркиби бўйича сувли магний ва темир силикатидан, қисман кальций ва натрий силикатидан иборат 2-жадвал Кимёвий таркиби ва мухим хоссалари Хризотил асбест Крокидилит асбест (амфибол асбест) СиО2, % 42 51 Ал2О3, % 0,5-1,3 - Фе2О3, % 1-4 20 ФеО, % 0,5-2,0 18 МгО, % 40-43 2

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, саноатда фойдаланиладиган асбестнинг 95% ни хризотил - асбест ташкил этади, чунки у кислота ва ишқорлар таъсирига ниҳоятда чидамлидир. Бундан ташқари, экологик нуқтаи назардан шуниси диққатга сазоворки, асбест 1500°С да суюқланади, натижада газлар ажралиб чиқади, чунки харорат 800°С га етганда асбест таркибидаги сувлар буғланади. Асбест саноатда қўлланилиши жиҳатидан қуйидаги 3 турга бўлинади. 1. Толаларининг узунлиги 8 мм дан ортиқ бўлган асбест. Бундай асбест толаларни тўқимачилик асбести дейилади ва асосан газламалар тўқиш учун ишлатилади. Бундай газламалардан ўтга чидамли кийимлар, театр саҳналарининг пардалари, брезент, автомобиль тормоз ленталари, фильтрлар ва бошқа асборезина буюмлари тайёрланади. 2. Толаларининг узунлиги 2 мм дан 8 мм гача бўлган асбест. Бундай толалардан асбоцемент буюмлар, шифер, канализасия қувурлари, сув, нефть ва газ қувурлари, асбест картони, коғоз, иссиқлиқ ва электр токини ўтказмайдиган изолясион материаллар ишлаб чиқарилади. Толаларининг узунлиги 0,2 мм дан 2 мм гача бўлган асбест. Бундай асбест толаларни қурилиш ва цемент асбести дейилади. Улардан ўтга чидамли қурилиш материаллари ва иссиққа чидамли буюмлар тайёрлашда қўлланилади. Саноатда асбест толаларига пахта толаларини ўриб, пишитиб

асбест иплари олинади. Бир неча асбест ипларини ўриб, пишитиб асбест шнурлари ҳосил килинади. Асбест иплари ва шнурлари зичлагич ва иссиқлик ўтказмайдиган материаллар сифатида ишлатилади. Асбест толалари қўшилган маҳсулотлар, хусусан чиқиндилардан тайёрланган маҳсулотлар халқ хўжалигининг турли тармокларида кенг кўлланилади. Масалан, цементга ингичка асбест толаларини аралаштирганда ундан тайёрланган буюмларнинг мўртлиги камайиб, қайишқоқлиги ва зарбага чидамлилиги ортади. Асбопластлар шиша толаси, пахта толаси каби тўлдирувчилар қўшилган пластмассалардан, иссиқлик таъсирига чидамлилиги, электр токини ўтказмаслиги ва ишқаланиш коэффисиентининг юқорилиги билан фарқ қилади. Саноатда асбест толаларини катронга шимдирилиб, асбопласт олинади. Асбопластдан чивик тарзидаги мустаҳкам электр арматуралари, кислота ва ишқорлар таъсирига чидамли қувурлар ва кимё аппаратлари тайёрланади. Асбест фойдали қазилма сифатида халқ хўжалиги учун катта аҳамиятга эга. Асбестдан нафақат соф, тоза ҳолатда, балки тўлдиргич сифатида ҳам кенг фойдаланилади. Асбест тўқимачилик, цемент, қоғоз, резинатехника, қурилиш, электротехника саноатларида шунингдек, пластмасса, термоизолясион материаллар ишлаб чиқаришда муҳим хом-ашё ҳисобланади. Маълумки, охирги 20-30 йил давомида халқ хўжалигининг кимёвий маҳсулотлардан ва хусусан, кимёвий қайта ишлаш усулларидан фойдаланадиган тармоқлари йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. Кимёвий маҳсулотларни халқ хўжалиги эҳтиёжларига пропорсионал равишда ишлаб чиқариш кўпаймоқда. Агар 1975 йилда дунё миқиёсида 10 млн. тоннадан кўпроқ кимёвий тола (сунъий ва синтетик толалар) ишлаб чиқарилган бўлса, ҳозирги даврда кимёвий тола ишлаб чиқариш ҳажмини 35-45 млн. тоннага етказиш кўзга тутилган. Аммо табиий толалар (жун, пахта, ипак) асосида шунча миқдордаги тўқимачилик хом-ашёсини ҳосил қилиш ўзига хос қийинчиликларни туғдиради. Биринчидан, ер шарининг барча майдони ушбу миқдорда толали экинларни йиғиштириш, ўстириш имкониятига эга эмас. Агар ҳар бош қўйдан йил давомида 2 кг дан жун олинса, у ҳолда фақатгина

10 млн. тонна тоза жун ишлаб чиқариш имконияти ҳам йўқдир. Иккинчидан, чорвачиликни ривожлантириш учун ем-хашак захираларини яратиш, касалликларнинг олдини олиш ва керакли зоветеренария шароитларини яратиш керак бўлади. Шуни айтиб ўтиш ўринлики, битта ипак қурти 1г га яқин ипак беради. Пиллачиликни ривожлантириш учун эса тутзорларни яратиш, алоҳида иқлим шароитлари ва агротехник қонун-қоидаларига тўла амал қилишни талаб қилади. Пахта эса секин ўсади, унга эса жуда кўп Куёш нури, иссиқлик, сув, минерал ва органик ўғитлар керак. Шунинг учун ипак, пахта, жун, каноп толаларига ўхшайдиган, уларнинг ўрнида ишлатса бўладиган сунъий толалар яратиш долзарб муаммо ҳисобланмоқда. Хозирги вақтда кимёвий толалар техникада ва кундалик ҳаётимизда кўп ишлатиладиган материал бўлиб, тўқимачилик саноатида асосий хом- ашёлардан бирига айланди. Кимёвий толаларни халқ хўжалигидаги аҳамияти қуйидагилардан иборат: 1. Табиий толаларга хос бўлмаган янги хоссаларга эга бўлган кимёвий толалар техникада ва кундалик ҳаётда ишлатиладиган махсулот хилларини кўпайтиришга имкон беради. 2. Кимёвий толаларни ишлаб чиқариш учун қулай ва арзон хом-ашё заҳиралари (ёғоч ва пахтадан олинадиган селлюлоза, кўмир, нефть, табиий газлар ва уларни қайта ишлаш маҳсулотлари, анорганик силикатли полимерлар) мавжуд. 3. Кимёвий толалар ишлаб чиқариш жараёнларини такомиллаштириш ишлаб чиқариш маҳсулот таннархини янада камайтиришга ва уларнинг табиий толалардан афзаллигини оширишга имкон беради. 4. Кимёвий толалар ишлаб чиқарадиган корхонанинг географик ва иқлим шароитларига боғлик эмаслиги уни Республикамизнинг ҳар қандай минтақасида жойлаштириш имконини беради. Кимёвий тола ишлаб чиқариш саноати табиий тола ишлаб чиқариш саноатига қараганда кам маблағ талаб қилади ва кам меҳнат сарф бўлади. Масалан, бир тонна тозаланган пахта толаси етиштириш учун қишлоқ

хўжалигида ва пахта тозалаш заводида ҳаммаси бўлиб 238 иш куни сарфланса, бир тонна кимёвий синтетик тола ишлаб чиқариш учун 56 иш куни сарфланади, яъни 4 маротаба кам меҳнат талаб қилинади. Ғўзага ишлов беришдан тортиб, чигитдан бир тонна пахта толаси ажратиб олгунга қадар 200 иш куни, бир тонна саваланган жун олиш учун эса 350-400 иш куни сарфланади. Ваҳоланки, бир тонна вискоза штапел толасини олиш учун селлюлоза ва бошқа керакли хом-ашёларнинг олинишига сарфланган меҳнатни қўшиб ҳисоблаганда кўпи билан 50 иш куни сарф бўлади. Бундан ташқари, суткасига 100 тонна штапел тола ишлаб чиқарадиган заводнинг бир йилда чиқарадиган тўқимасига 220 минг гектардан йиғиб олинган зиғирпоя ёки 50 минг гектар майдондан олинган пахта керак бўлади. Ҳисобкитобларга қараганда, 2 тонна сунъий жун 500 минг қўйлардан олинадиган табиий жунга тенгдир. Кимёвий толалар табиий ва синтетик толалардан фарқ қилади. Синтетик толалар ишлаб чиқаришда даставвал оддий молекуляр моддалар (мономерлар ёки олигомерлар) дан синтез йўли билан полимерлар ҳосил қилиниб, сўнгра бу полимерлар толаларга айлантирилади. Масалан, полиамидли, поливинилли, полиэфирли, полиуглеродли ва бошқа синтетик толалар оддий бирикмалар, яъни мономерлардан синтез қилинган юқори молекуляр полимерлардан олинади. Синтетик толалар орасида капрон, анид (найлон), лавсан (терилен), нитрон (орлон), хлорин ва саран толалари кенг тарқалган. Ноорганик бирикмалардан олинган толалар – шиша, металл, базалт ва кварц толалар эса кимёвий толалар гуруҳига мансубдир. Демак, кимёвий толалар табиий ва синтетик полимерлардан олинадиган толалардир. Вискоза, асетат толалар, мис-аммиакли толалар ва оқсил толалар (селлюлоза, сут ёки ўсимлик оқсилларидан олинадиган толалар) сунъий толалар гуруҳига мансубдир. Демак, улар табиий полимерларга кимёвий ишлов бериш юли билан олинади. Биринчи маротаба машҳур инглиз олими Роберт Гук 1665 йилда сунъий усулда ипак қурти ҳосил қиладиган ёпишқоқ массага ўхшаш елимсимон

моддани олиш ҳамда ундан ингичка толалар йигириш тўғрисидаги ғояни айтиб ўтган эди. Бу ғоя 200 йилдан кейингина амалга ошди. Кимёвий толалар тўкимачилик саноатида филамент тола ёки калта -калта қилиб қирқилган толачалар шаклида (штапел толаси) олинади. Бу толалар ишлатилишига қараб икки хилга бўлинади: тўқимачилик толалари ва техника иплари. Бундай иплар пишиқ бўлиб, ғижимланмайди, ёруғлик, намлик, замбуруғлар, бактериялар, кимёвий моддалар ва иссиқлик таъсирига чидамли бўлади. Шунинг учун кимёвий толалар кўпинча табиий толаларга аралаштириб ишлатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, кимёвий толалар ишлаб чиқариш учун эластик ва узун, тармоқсиз ёки кам тармоқланган, ипсимон шаклли макромолекулалардан иборат бўлган полимерлардан фойдаланилади. Тола ҳосил қилиш полимерга ип шаклини бериш ва толадаги макромолекулалари муайян тартибга жойлаштиришдан иборат. Полимерни толага айлантириш учун уни суюқ ҳолатга келтириш керак. Кимёвий толалар катта молекуляр массага эга бўлиб, эритилганда ва қиздирилганда парчаланмасдан суюқликка айланади. Кимёвий толаларни ишлаб чиқариш йигириладиган эритмалар тайёрлаш, тола олиш ва толага шакл бериш ҳамда толани пардозлаш операсияларидан иборат. Тола ҳосил қилиш босқичларига батафсилроқ тўхталиб ўтамиз . 1. Ҳар қандай тола ҳосил қилишнинг биринчи босқичи полимер эритмасини ҳосил қилишдан иборат бўлади. Уни одатда йигирув эритмаси деб аталади. Эритувчилар сифатида кўпинча асетон ва ишқорнинг сувдаги эритмаларидан фойдаланилади. Шуни алоҳида ёдда тутиш керакки, полимерларнинг ҳамма турларини эритиб бўлмайди, уларнинг парчаланмай эрийдиган турларигина эритилади. Уни оддий, юқори ва паст ҳароратларда эритиш мумкин. Кўпгина ҳолатларда полимерлар ҳаво кислороди таъсирида парчаланади. Мана шу парчаланишнинг олдини олиш учун полимерлар эритмасини ҳосил қилиш инерт газлар, асосан, азот атмосферасида амалга оширилади. Йигирув эритмалари жуда ёпишқоқ, кам ҳаракатчан масса шаклида бўлади.

2. Технологик жараённинг иккинчи босқичи эритмага ип шаклини беришдир. Бунинг учун эритманинг муайян миқдори насос ёрдамида ип ҳосил қиладиган филера деб аталувчи махсус асбоб орқали қисиб чиқарилади. Филера тубида кичиккичик тешикчалари бўлган кичик қалпоқча мавжуд. Бу тешикчаларнинг даметри 0,04 мм дан 0,6 мм атрофида бўлади. Тешикчаларнинг сони 6 дан 4 мингтагача бўлади. Филералар иссиққа чидамли пўлат, тантал, никел ёки нодир металлардан (олтин билан платина қотишмасидан, платина билан иридий қотишмасидан, платинадан) тайёрланади. Йигирув массаси (эритма) филерадан ингичка тола шаклида чиқиб қотади ва ипга айланади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, полимерлар эритмасидан тола олиш шакллашнинг 2 та усули, яъни қуруқ ва хўл усуллари мавжуд. Шакллашнинг қуруқ усулида эритма оқимлари филерадан чиқиб, узун тор шахтага тушади. Бу ерда юқори ҳароратда эритгич буғланиб, соф полимердан иплар ҳосил бўлади. Шакллашнинг ҳўл усулида полимер эритмасининг оқимлари тиндиргич ванна деб аталадиган суюқ муҳитга тушади. Олинадиган толанинг турига қараб, бу ваннанинг муайян таркиби танланади. Тиндиргич ваннадаги суюқликнинг таъсири остида ип тарзида полимер эритгичдан ажралади. Толани шакллаш анча мураккаб тузилган йигирув машиналарда амалга оширилади. Ипак ҳосил қилишда ҳар бир филерадан олинадиган ва айрим ип тарзида шаклланган толалар ўша машинанинг ўзида муайян мосламаларга ўралади. Штапел тола ишлаб чиқарганда филерадан чиқаётган айрим толачалар умумий бир арқон бўлиб бирлашади. Кейин бу арқон муайян узунликдаги бўлакчаларга бўлинади. 3. Тола ишлаб чиқаришнинг учинчи босқичи уни тозалаш ва тўқимага тайёрлашдан иборат. Толани тозалаш бир қатор операсиялардан, яъни аралашмалардан ажратиш мақсадида толани ювиш, совунлаш ва тўқимани қайта ишлашни енгиллаштириш учун мойлашдан иборат. Шакллашнинг ҳўл усули қўлланиб, тола тозалангандан кейин қуритилади. Филамент тола (ипаклар)га ғужлик бериш ва уларнинг механик хоссаларини яхшилаш учун

улар аввал пишитилиб, сўнгра ўралади. Ҳозирги вақтда сунъий толалар ишлаб чиқаришда саноат чиқиндиларидан кенг фойдаланилмоқда. Масалан, сунъий толалар олишда линтдан, шунингдек, тўқимачилик саноатида ип йигиришга яроқсиз бўлган паст навли пахта толасидан фойдаланилади. Линт деб толаси ажратиб олинган чигитда қоладиган калта толаларга, яъни момиққа айтилади. Ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдорини кўпайтириш, сифатини яхшилашнинг асосий йўналишларидан бири – хом-ашёлардан ва хусусан, ишлаб чиқариш чиқиндиларидан самарали фойдаланиш ҳисобланади. Юқори самарадорликка эришиш учун қабул қилинган машиналар ихчам ва юқори унумли бўлиб, кам меҳнат ва энергияни талаб қилишниши керак ва ип йигириш технологик жараёнлари кам чиқиндили бўлиши керак. Кам чиқинди чиқариш йўлларини топиш, ғалтак (паковка) лар сиғимини ошириш, машиналарнинг узлуксиз ишлашини таъминлаш, йигиришдаги узилишларни камайтириш ва ипнинг чиқишини кўпайтириш лозим. Буларнинг ҳаммаси ип йигиришнинг асосий технологик муаммолари ҳисобланади. Маълумки, пахта толасидан ип ишлаб чиқаришда йигириш фабрикасининг барча босқичларида ярим маҳсулот узуклари ва бошка турли чиқиндилар ажралиб чиқади. Бу чиқиндиларнинг миқдори йигириш тизимларига, олинадиган ипнинг йўғонлиги (қалинлиги)га, ҳамда технологик тизим таркибига кирган машина турларига қараб хар хил бўлади. Ярим маҳсулот узуклари деганда саваш- тараш машиналаридан ажралиб чиқадиган холст узуклари, тараш ва пилта машиналаридан олинадиган пилта узуклари, пилик ва йигириш машинасидан чиқадиган момиқ ва толани валик ёки цилиндрга ўралганда халқачалар тушунилади. Одатда, бу узуклар ўз сортировкаларида ишлатилади, уларнинг миқдори эса 1,5 - 3,5% атрофида бўлади. Йигириш фабрикаларида 10-30% атрофида турли толали чиқиндилар ажралиб чиқади. Толанинг нархи тўқимачилик саноатида айланма фондларининг 50% дан 70% ини ташкил қилади. Ип таннархининг 80-90% ни тола қиймати ташкил қилади. Шунинг учун толаларни самарали ва эхтиёткорлик билан сарфлаш ниҳоятда катта

иқтисодий аҳамиятга эга. Пахта тозалаш машиналаридан турли ифлосликлар ва момиқлар, яъни чиқиндилар ажралиб чиқади. Йигириш жараёнларида ажралиб чиққан барча чиқиндилар икки турга бўлинади. 1. Буларга чанг, пахта толалари йўқотган намлик ва ниҳоятда калта момиқлар киради. 2. Қайта ишлатиладиган ёки кўринадиган чиқиндилар. Бундай чиқиндилар, ўз навбатида 2 гурухга бўлинади: a) йигиришга яроқли чиқиндилар. Уларнинг таркибига ёнғокча тарандилар ва цехлардан супуриб олинган супуринди каби чиқиндилар киради. Бу толаларни махсус машиналарда тозалаб йўғон ип олишда ишлатиш мумкин. b) йигиришга яроқсиз чиқиндилар. Уларнинг таркибига узунлиги 14-15мм дан кичик толалардан таркиб топган чиқиндилар, ҳар хил момиқлар, валикларга ўралган ва фильтрлардан олинган жуда калта толали момиқлар киради. Йигириш фабрикаларидан ажралиб чиққан ҳар бир чиқиндининг ўз хоссасини сақлаб қолиш учун уларда махсус чиқинди цехлари бўлади. Уларнинг асосий вазифаларига чиқиндиларни йиғиш, ташиш, навларга ажратиб стандарт бўйича қабул қилиш, ҳисобини олиб бориш, айрим чиқиндиларни дастлабки тозалаб ва пресслаб той қилиб керакли жойларга жўнатиш киради. Чиқинди цехларида бажариладиган ишлардан бири – бу узук қайтимларни тўплаб, ўлчаб, уларни ўз сортировкаларига ишлатиш учун тайёрлашдир Кўшимча тайёрлаш шундан иборатки, ҳар хил ифлосликлардан тозаланиб, мойланган жойларни ажратиб олинади, пилта узуклари титилади, момиқ ёки халқачаларга қўшилиб кетган ип учлари ажратилади. Одатда, холст, пилта ва пилик узуклари қайси сортировкадан чиққан бўлса, ўша сортировкага қайтадан қўшиб ишлатилади. Кўпинча бу қайтимлар олинадиган ипнинг таннархи сифатини яхшилаш учун шунча кам бўлади. Лекин шуни ҳам назарда тутиш керакки, чиқиндилар миқдори кўрсатилган

ёки тасдиқланган меъёрлардан кам бўлса, у ҳолда олинадиган ипнинг сифати пасайиб кетиши мумкин. Яъни, энг аввало ипнинг тозалиги ёмонлашади, пишиқлиги пасаяди, нотекислиги кўпайиб, йигиришдаги узилишлар тез-тез рўй беради. Йигириш жараёнида ажраладиган узук қайтимлар ҳажмининг кўп ёки кам бўлиши эса, толанинг навига, ишлаб чиқариш маданиятига, машиналарнинг узлуксиз ишлашига, ишчиларнинг касбий маҳоратига боғлиқ бўлади. Йигириш машиналарида узилишлар қанча кўп бўлса, ажраладиган момиқнинг миқдори шунча кўп бўлади. Ажралиб чиқадиган момиқнинг миқдори толанинг навига ҳам боғлиқ бўлади. Шунинг учун йигириш машиналаридаги ип узилишини камайтиришнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Ип узилишининг миқдори эса кўпгина омилларга боғлиқ бўлади. Йигириш фабрикаларидан ажралиб чиққан чиқиндилар қимматбахо хом- ашё ҳисобланади. Шундай хом-ашёлардан бири – бу узун кайтимлар бўлиб, уларни қайта тозаламасдан ҳар қайсисини ўзида ишлатилади. Ундан кейингилари йигириш учун ярайдиган чиқиндилар бўлиб, уларни машиналарда тозалангандан кейин пастроқ сортировкаларда, йўғонроқ ип олиш учун ишлатилади. Бундан ташқари, йигириш фабрикаларидан чиққан чиқиндилар аппарат йигириш системасида асосий хом-ашё ҳисобланади. Ундан олинадиган арзон ва йўғон иплар, кийим-кечак, уй жиҳозлари учун ҳар хил чиройли тўқималар олишда ишлатилади. Охирги вақтларда жуда кўп чиқиндилар нотўқима материаллар ишлаб чиқаришда ишлатилмоқда. Баъзи бир чиқинди турлари тиббиёт эҳтиёжлари учун тоза табиий пахта олишда ҳам ишлатилмоқда. Паст навли чиқиндилар кўрпа-тўшаклар ва металларда ишлатилади. Титилган толали материалларни пахтани ва чиқиндиларни қоплаш учун ишлатилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, охирги йилларда ишланадиган лойиҳалар ва қуриладиган ҳар бир ишлаб чиқариш корхоналари, авваламбор атроф-муҳитнинг, ҳавонинг тозалигини, ўсимлик дунёсини, ер ости сувларининг тозалигини, оқиб ўтадиган ариқ ва сой сувларининг тозалигини бузмаслиги ҳамда уларга зарар етказмаслиги керак. Шу нуқтаи назардан олганда йигириш фабрикалари жуда зарарли корхоналар

туркумига кирмайди, лекин улар экологик тоза корхоналар ҳам эмас. Йигириш фабрикаларидан чиқадиган, атроф-муҳитга таъсир қиладиган чиқиндилардан асосийси-бу чанг аралашмаларидан тозаланмаган ҳаво ҳисобланади. Агар пахта толасини далада етиштиришда жуда кам кимёвий ўғитлар ишлатилган бўлса, пахта очилгандан кейин уни ҳеч қандай кимёвий моддалар ишлатмасдан териб олинса, у ҳолда йигириш фабрикаларидан ажралиб чиқаётган чангли ҳаво деярли зарарли бўлмайди. Лекин ҳозирги шароитда пахта етиштиришда ниҳоятда кўп кимёвий ўғитлар ишлатилмоқда, пахтани очилиши билан бирга унинг баргини тўкиш учун яна кимёвий моддалар сепилади. Шунинг учун йигириш фабрикаларидан ажралиб чиқаётган чангли ҳавони зарарсиз деб бўлмайди. Чиқиндиларни цехлардан йиғиш ва ташиш учун энг қулай транспорт воситаси – ҳаво қувури (пневмотруба) ҳисобланади. Пневмотранспорт ёрдамида йигириш фабрикаларида титилган пахта толасини, чиқиндиларни, фабрикадан чиққан ҳар хил қайтимлар ташишда, йиғишда, уларни бир машинадан иккинчи машинага ўтказишда ишлатилади. Пневмотранспорт таркибига қуйидаги элементлар киради: - ҳаво тортувчи ўрта ва юқори босимли вентилятор; - толали материалларни ташиш учун қувурлар; - юк тортувчи мослама; - қабул қилувчи мослама (қопловчи машиналар, йиғувчи бункерлар, механизасиялашган лабазлар); - ҳаво билан толали материалларни ажратувчи (конденсатор); - чангли ҳавони тозаловчи машина ёки мослама (матодан қурилган фильтрлар ёки ФТ-2 тамғали машина). Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, барча пневмотранспорт воситаларида қувур ичида пахта толаси билан ҳаво аралашмаси ҳаракатланади ва керакли жойга борганда системадаги махсус элемент (конденсатор) ёрдамида толали материал ҳаводан ажратилади, ҳаво, чанг ва калта толалар фильтрларга тозалаш учун юборилади. Кўпинча тозаланган ҳаво атмосферага чиқариб

юборилмайди. Қисман цехга кайтарилади, яъни рециркульясия қилинади. Бунинг учун ҳаво ниҳоятда тозаланган бўлиши керак ва тозалангандан кейин ҳаводаги чанг миқдори 30% дан ошмаслиги керак. Йигириш фабрикаларида титиш-саваш цехларида пахта толаларининг навига қараб 1,5 % дан 15% гача чиқиндилар ажралиб чиқади. Масалан, биринчи навли пахта толаларидан қарийб 2,5% ва ИВ навли пахта толаларидан 13,3 % гача чиқиндилар ажралиб чиқади. Пахта толаларини саваш агрегатлари билан ишлов берилганда катта миқдорда чанг ва майда момиқлар ажралиб чиқади. Хусусан, пахта толасининг нави паст бўлса, ушбу чиқиндиларнинг, миқдори янада ошади. Саваш машиналари билан толани ишлов берилганда ҳавонинг чангланиши 75-90 мг/м3 атрофида бўлиши мумкин. Агар пахта толасини турли барабан орқали тозаланса ҳавонинг чангланиши 13 мг/м3 га етиши мумкин. Агар ҳавони тозалаш учун енгли (матоли) фильтрлардан қўлланилса, ҳавонинг чангланиши 0,5-1,0 мг/м3 гача етказиш мумкин. Битта мана шундай фильтр соатига 8000 - 9000 м3 ҳавони тозалаш имкониятига эгадир. Тараш цехларидаги янги тараш механизмларида чиқинди камералари мавжуд бўлиб, улардан чиқиндилар суриб олинади: Шляпа тарандиси ифлос чиқиндилар, момиқлар ва толалардан иборатдир. Қабул қилиш барабани устида чанг ва момиқлар 30%, ажратувчи барабан устида эса 45% чангли ҳаво бўлади. Юқори тезлик билан ишлайдиган, иш унумдорлиги 25-27 кг/соат бўлган тараш машиналаридан минутига 18,5 м3 ҳаво ажралиб чиқади. Тараш машиналари ишлатиладиган сортировканинг таркибига машиналарига, иш органларининг тезлигига, қоплама турига, ҳаво оқимларига, тараш системасига, қоплама ўткирлиги ва ишчиларнинг касб маҳоратларига қараб, 3,5 дан 8 % гача чиқиндиларни ажратиб чиқаради. Тараш машиналаридан ажралиб чиқадиган чиқиндиларнинг таркибида узунлиги 15 мм дан юқори бўлган толалар хам бўлади. Уларни қайта ишлатиш (йигириш) мумкин. Йигириш фабрикаларининг барча цехларидан ажралиб чиқадиган ва пневматик транспорт ёрдамида ташиш керак бўлган

чиқиндиларнинг миқдорини аниқлаш учун режаланган хом-ашё балансидан фойдаланилади. Чиқиндиларни пневмотранспорт ёрдамида ташишда энг муҳим масала бу машиналар тагидаги чиқинди камерасидаги ифлосликларни йиғиб, уларни пневмоқувурларга узатишдир. Бунинг учун ишлатиладиган мосламалар 2 турга бўлинади: ажралаётган чиқиндиларни доимий равишда қувурларга тортиб олиш мосламалари ва иккинчиси вақти-вақти билан юклар очилиб, ёғилган чиқиндиларни қувурларга тортиб олиш мосламалари. Саралаш саваш цехида ўрнатиладиган машиналардан чиққан чиқиндиларни ташиш учун пневмотранспорт системасини тўғридан – тўғри машиналар чиқиндилари ажралаётган камераларидаги электромеханик клапанларига уланади. Бунда пневмотранспорт даврий ишлайди. Тараш машиналаридан ажралган чиқиндиларни ташиш учун ҳам турли хил мосламалар ўрнатилади. Тараш машиналаридан ажраладиган чиқиндилар хилма-хил ва миқдор жиҳатидан ҳам анча кўпдир. Масалан, қабул барабанининг остида ёнғоқчалар ва момиқлар ажралади. Тарандилар эса бош барабан ва ажратувчи барабанлардан ажраладилар. Бундан ташқари, тарандилар шляпкалардан ҳам ажралиб олинади. Қабул барабани остидаги ёнғокча ва момиқларни олиш учун даврий ишлайдиган автоматик система ўрнатилиб, пневмотранспортга электромеханик клапанлар ёрдамида узатилади. Шляпкалар тарандиси эса доимий ишлайдиган пневмотранспорт ёрдамида ташилади. Пневмотранспорт системасида керакли ҳаво босимини барпо этиш учун уларга иккита вентилятор ўрнатилади. Чиқиндиларни ташиш ва йигишда ҳар хил чиқинди турларини аралаштириб юбормаслик учун чиқиндиларнинг ҳар бир турини қувурларда алоҳида узатилиб, уларни алоҳида-алоҳида узатиш керак. Бу чиқиндиларни қабул қилиш учун бир нечта лабазлар, яъни аралаштирувчи ва чиқиндиларни сақловчи катта ҳажмли машиналар ўрнатилади. Йигириш машиналаридан ажраладиган момиқни йиғиш учун йиғиш машиналарига махсус момиқ сургичлар ўрнатилган бўлади. Ҳар бир йигириш

машиналарида момиқ тўпловчи мосламалар ўрнатилган бўлиб, улардан момиқлар қўл билан олиниб, варонка орқали пневмоқувурларга берилади ва чиқиндилар цехига жўнатилади. Ҳар бир цехдан ажраладиган қайтимларни ташиши учун турли хил пневмосистемалар қўлланилади. Демак, ҳар бир турдаги қайтимларни алоҳида қувурлар орқали ўз жойига – лабазларга юборилади. Кейин уларни (узуқ қайтимларни) пресслаб тортилади, маълум миқдори аралаштириш учун навлаш цехига берилади.

Адабиётлар : 1. Deniz Ekinci “Biotechnology” Croatia, 2015 2. Winter J., Klein J. «Biotechnology: Environmental processes» Germany. VCH. 1999 3. Vallero D.A. «Environmental Biotechnology» - USA. Elsevier. 2010 4. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 - 279 бет 5. Соловьев А.А. «Возобновляемые источники энергии» - Москва . МГУ . 2006 6. Г. П. Трошкова, Е. К. Емельянова, Н. О. Карабинцева “Экологическая биотехнология”, Учебное пособие. Новосибирск. 2011. 7. Кузнецов А. Е., Градова Н. Б. Научные основы экобиотехнологии. – М.: Мир, 2006. – 504 с. 8. Экологическая биотехнология: учеб. пособие / И.А. Сазонова. — Саратов: ФГБОУ ВПО "Саратовский ГАУ им. Н. И. Вавилова", 2012 - 106 с. 9. Фостер К.Ф., Вейз Дж. Д.А. Экологическая биотехнология. Пер. С англ/ Под ред. Гинака А.И.- Л.: Химия, 1990 10. Лер Р. Переработка и использование сельскохозяйственных отходов. Пер. с англ. / Под. ред. Шамко А. Н.. М.: Колос, 1989 - 415с.

Похожие

Озиқ овқат махсулотлари ишлаб чиқариш корхоналари қолдиқ махсулотлари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш

Кимёвий ишлаб чиқариш корхоналари қолдиқ маҳсулотларини утилизасиялаш ва иккиламчи маҳсулотлар олиш

Шаҳар маиший ва қаттиқ чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулотлар олиш

Ёғочсозлик ва қоғоз ишлаб чиқариш корхоналари чиқиндилари утилизасияси ва иккиламчи махсулот олиш

Табиий бойликлар