Qo‘sh urug‘lanish - Ботаника - Рефераты

Qo‘sh urug‘lanish

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

3254.5 KB

Qo‘sh urug‘lanish Reja: 1. Spermiylarni murtak xaltaga kirishi 2. Gametalarning qo‘shilishi

Yopiq urug‘li o‘simliklarda ro‘y beradigan qo‘sh urug‘lanish jarayoni 1898 yili S.G.Navashin tomonidan kashf etilgan. Bunda otalik va onalik gametofitlarining tuzilishi hamda urug‘lanish jarayonini o‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar sabab bo‘lgan. Birinchi marta ochiq urug‘li o‘simliklarda sodir bo‘ladigan urug‘lanish jarayoni E.Strasburger (Strasburger, 1886) tomonidan tavsiflangan. U spermiy chang nayidan onalik gametofitiga o‘tayotganda erib ketadi, shundan so‘ng ulardan bittasi tuxum hujayraning yadrosi bilan qo‘shiladi degan xulosaga keladi. E.Strasburgerga qarshi I.N.Garojankin (1880) spermiylar chang nayida erimaydi, aksincha uning uchki qismidagi tirqishidan chiqib ularning bittasi tuxum hujayraga kiradi va uning yadrosi bilan qo‘shiladi degan fikrni ilgari suradi. I.N.Garojankindan keyin E.Strasburger ham huddi shunday jarayonni yopiq urug‘li o‘simliklarda kuzatadi. Monotrapa Hypopitis o‘simligida hosil bo‘layotgan ikkita spermiydan bittasi tuxum hujayraning yadrosi bilan qo‘shilayotganini kuzatib, bu hodisani urug‘lanish deb tavsiflaydi, lekin ikkinchi spermiyning vazifasi noma’lumligicha qoladi. L.Ginyar (Guignard, 1886) ham Cereus va Lilium o‘simliklarida spermiylardan birini tuxum hujayra bilan qo‘shilishini kuzatgan, lekin ikkinchi spermiy qanday jarayonda ishtirok etishini aniqlay olmagan. Shunday qilib, I.N.Garojankin, E.Strasburger, L.Ginyar tadqiqotlarining natijasida bitta spermiyning tuxum hujayrani urug‘lantirishdagi ishtiroki mutaxassislarda yakdil fikrni hosil bo‘lishiga olib kelgan. Ikkinchi spermiyni taqdiri haqidagi masalaga S.G.Navashin aniqlik kiritdi. Liliyadoshlar oilasining turkum o‘simliklarida murtak xaltadagi tuxum hujayrani urug‘lanishidan tashqari yana bitta urug‘lanish ro‘y berishida urug‘chi tomonidan markaziy yadro, otalik gametofit tomonidan ikkinchi spermiy ishtirok etishi ma’lum bo‘ldi. Bu hodisa bitta spermiy tuxum hujayraning yadrosi bilan, ikkinchi spermiy markaziy yadro bilan qo‘shilishi qo‘shurug‘lanish nomini oldi. S.G.Navashin keyinchalik Delphinium, Helianthus, Rudbekia turkumlariga mansub Ranunslaceae va Asteracea oilalarining o‘simliklarida qo‘sh urug‘lanish jarayonlarini o‘rgandi. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlariga asoslanib, S.G.Navashin

“qo‘sh urug‘lanish barcha yopiq urug‘li o‘simliklar uchun xos bo‘lgan jarayon bo‘lib, me’yordagi holat” deb baholadi. Hozirgi kunga kelib S.G.Navashin kashf etgan qo‘sh urug‘lanish hodisasi 400 ga yaqin tur o‘simliklarda o‘rganilgan. Qo‘sh urug‘lanish jarayonini o‘rganish borasida O‘zbekistonimizning olimlari ham uning ayrim jabhalarini o‘rganishda muhim hissa qo‘shdilar. Bir necha turkum va turlarga oid o‘simliklarda qo‘sh urug‘lanish morfologiyasi bo‘yicha I.D.Romanov M.A.Mirkomilov 1977; Z.M.Pashenko 1973; D.Y.Tursunov, T.YE.Matyunina 1983; J.Y.Tursunov 1988; M.A.Davidov, X.K.Karshibayev 2001: O.A.Ashurmetov, X.K.Karshibayev 2002; O.A.Ashurmetov, X.CH.Buriyev 2002; V.P.Petsenitsin 2008 mumtoz darajadagi ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Qo‘sh urug‘lanishni o‘rganish bo‘yicha erishilgan yutuqlarga, muvaffaqiyatlarga qaramay o‘simliklarning embriologiyasini o‘rganayotgan tadqiqotchi olimlar oldida yana bir qator vazifalar yakunini topish zarurligi turibdi. SPERMIYLARNI MURTAK XALTAGA KIRISHI Spermiylarni murtak xaltaga kirishi haqida turlicha tasavvurlar mavjud. S.G.Navashin Lilium, Fritillaria, Delphinium, Helianthus va Rudbeckia turkumlariga mansub o‘simliklardagi urug‘lanish jarayonini o‘rganishda spermiylar chang nayining mahsulotlari bilan birga tuxum hujayra va markaziy hujayra oralig‘ida ko‘p marta kuzatgan. Sinergid hujayralaridan biri shikastlangani ma’lum bo‘lgan. Bu ma’lumotlarga asoslanib S.G.Navashin sinergidlar chang nayidagi mahsulotlarni yo‘lboshchisi bo‘lib, spermiylar bilan birga tuxum hujayra va markaziy hujayralar orasidagi “yoriqdan” o‘tganidan keyin hujayralarga taqsimlanadi, degan xulosaga keladi. Keyinroq turli o‘simliklardagi urug‘lanish jarayonlarini yorug‘lik mikroskopi shuningdek elektron mikroskop yordamida o‘rganish bo‘yicha olib borilgan keyingi tadqiqotlar natijasi bu fikr to‘g‘ri ekanligini tasdiqlagan. Sinergidlarni murtak xaltaning tuzilmasidagi holati shundaki, chang nayi mikropiledan o‘tganidan keyin sinergidlarning bittasi bilan bevosita ta’sirda bo‘lib,

unga kiradi. Bu paytda chang nayi bo‘kishi kuzatiladi. Sinergidlar suv shimishi, ipli apparatning shilimshiqli g‘ovak massaga aylanishi natijasida chang nayini o‘zi orqali o‘tishiga imkon yaratadi. Sinergidlar bilan bevosita ta’sirda bo‘lgan chang nayi mahsulotlarini sinergidlarga to‘kadi. Sinergidning apikal qismini yupqa po‘sti shikastlanishi natijasida chang nayining bir qismi, sitoplazmali spermiy tuxum hujayra va markaziy hujayraning oralig‘iga o‘tadi. Bu ma’lumotlarga asoslanib S.N.Navashin sinergidlar haqiqatdan ham spermiylarni tuxum hujayra va markaziy hujayra orasidagi “yoriq” joydan olib o‘tish vazifani bajaradi degan xulosaga kelgan. “Yoriq” bu – tuxum hujayraning apikal qismi bilan markaziy hujayra orasidagi joy hisoblanib, yetuk darajaga yetgan tuxum hujayrada odatda ko‘rinmaydi. Chang nayining sitoplazmasi hujayralararo bo‘shliqqa qo‘yilganda uni kengaytiradi u yerda spermiylar ma’lum muddat davomida bo‘lib, keyinchalik tuxum va markaziy hujayralar tomonga xarakatlanishi elektron mikroskopda olingan ma’lumotlar ham tasdiqlagan. Chang nayi shikastlagan sinergidda vakuolaning yo‘qolishi, sitoplazmani donador holga kelishi, sinergid va vegetativ hujayralarining yadrolari reduksiyalanishi kabi bir qator o‘zgarishlar kuzatilgan. Ma’lumki, bir qator o‘simliklarda sinergidlardagi o‘zgarishlar unga chang nayi kirishidan oldinroq ro‘y bera boshlaydi. Chang nayi o‘tmagan sinergid ma’lum muddat davomida saqlanadi, ba’zan u ko‘p hujayrali murtak holida ham kuzatiladi. Urug‘lanish me’yorida amalga oshishi uchun murtak xaltaga bitta chang nayini kirishi yetarli bo‘ladi. Biroq, ba’zi hollarda, ayniqsa changlanish me’yoridan ortiq darajada ro‘y berganida murtak xaltaga bir nechta chang nayini kirishi kuzatiladi. Ular o‘z mahsulotlarini ikkinchi sinergidga qo‘yadi. Odatda qo‘shimcha chang naylarining spermiylari urug‘lanishda ishtirok etmaydi, ular tushgan joyida asta-sekin yo‘q bo‘lib ketadi. Ko‘p tadqiqotchilar urug‘chi ustuncha to‘qimasi va murtak xaltaga ko‘p sondagi chang nayining kirishini muhim omil ekanligini e’tirof etib, urug‘lanish

jarayonini bir me’yorda ro‘y berishini va murtak hamda urug‘ning rivojlanish jarayoniga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatadi deb hisoblaydi. Urug‘lanishda ishtirok etadigan spermiylarning xususiy sitoplazmasini mavjudligi, murtak xaltaga tushganda urug‘lanishda ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi haqida hozirgi kunga qadar munozarali mulohazalar mavjud. Spermiy murtak xaltaga kirayotganda sitoplazmasini yo‘qotadi, urug‘lanishda sitoplazmasiz yadroni o‘zi ishtirok etadi, degan fikr tadqiqotchilarning orasida keng tarqalgan. Ayrim olimlar yopiq urug‘lilardagi urug‘lanishda faqat “sof” yadroni o‘zi emas, hujayra yaxlit holda ishtirok etadi, degan xulosaga kelgan. Spermiy hujayralarini urg‘ochi hujayraga kirishi Myosurus, Juglans, Plumbagella, Asclepias, Lilium, Arachis, Vallisneria, Impatens turkumlariga mansub o‘simliklarning turlarida va arxideyadoshlarning qotirilmagan tirik to‘qimalarida kuzatilgan. Bu o‘simliklardagi urug‘lanish jarayonida faqat tuxum hujayra va markaziy hujayra yadrolari bilan spermiyning yadrosi qo‘shiladi. Spermiylarning sitoplazmalari tegishli hujayralarning sitoplazmalari bilan qo‘shilishi ro‘y beradi. Bu jarayonni amalga oshishi Vallisneria o‘simligida aniq bayon etilgan. G‘o‘za, arpa va petuniya makkajuxori o‘simliklarida urug‘lanish jarayoni elektron mikroskop yordamida o‘rganilganda, spermiy sitoplazmasi tuxum hujayrada ko‘rinmaganligi sababli, spermiy sitoplazmasi parchalanib ketayotgan sinergidda qoladi, degan xulosaga kelingan. Shunday qilib, spermiy sitoplazmasini urug‘lanishda ishtirok etishi to‘liq yechimini topmaganligi uchun yana tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Lekin ayrim tur o‘simliklarda spermiy tuxum hujayra va markaziy hujayraga yaxlit hujayra holida kiradi, degan xulosa qilinadi. Urug‘lanish jarayonidagi muhim vaziyatlardan biri spermiylar va urg‘ochi hujayralar (tuxum hujayra markaziy hujayra) ning bir-biridan uzoqlashishi hisoblanadi. Ma’lum maqsad yo‘nalishidagi spermiylarning joylarini o‘zgartirishi va bunga sabab bo‘ladigan omillar haqida ham mutaxassis tadqiqotchilarning orasida yakdil fikr mavjud emas.

Tadqiqotchilarning bir guruhi spermiylar harakati sekin ro‘y beradi, faqat sitoplazmaning oqimiga qo‘shilib ketadi, degan fikr bildirsa, boshqa guruh olimlar spermiylarning tashqi ko‘rinishi chuvalchangga o‘xshashligini inobatga olib, spermiylar mustaqil holda harakatlanadi degan fikrga tayanadilar. Bu o‘rinda S.G.Navashin liliyadoshlarga mansub turkum o‘simliklaridagi urug‘lanish jarayonini o‘rganganda chuvalchang ko‘rinishdagi spermiylarni ko‘rgan. Bu bilan spermiy mustaqil harakatlanadi degan xulosaga kelgan. Keyinroq Phelipaea ramosa o‘simligida urug‘lanish jarayonini o‘rganganda yumaloq shakldagi spermiyni ko‘rib bunday holdagi spermiy mustaqil harakatlanmaydi degan xulosaga kelgan. O‘sha paytda spermiyni harakatini izohlab berishda S.G.Navashin (1926) “Enantiomorfizm” g‘oyasini ilgari surgan. Bu g‘oyaning asosida jinsiy yadrolarning rivojlanish usuli yotadi. Muallifning fikricha, bir juft spermiylar bitta yadroning mitoz bo‘linishi natijasida yuzaga keladigan hosila hisoblanadi. Har bir yadrodagi elementlar aynan bir xil ko‘zguga qaraganday joylashadi. Bu tuxum hujayra yadrosiga va markaziy hujayraning markaziy yadrosiga ham tegishlidir. Shunday qilib, tuxum hujayraga spermiy tushganidan keyin, turlicha tuzilgan to‘rtta yadrodan iborat tuzilma vujudga keladi. Natijada S.G.Navashin fikricha har bir spermiyning urg‘ochi hujayraning muayyan yadrosiga tomon harakati sodir bo‘ladi. YE.N.Gerasimova-Navashina spermiylarning harakatini izohlashda qo‘shurug‘lanishning “mitotik g‘oya”sini taklif etadi. Bu g‘oyaga ko‘ra, urug‘lanish jarayonini borishi xususiy qonuniyatlar bilan birga, hujayraning mitoz bo‘linishidagi umumiy qonuniyatlar asosida ro‘y beradi, degan asoslar bor. Bu g‘oyaning asosi quyidagilardan iborat: 1. Spermiy generativ hujayradan hosil bo‘lish davrida o‘zining mitoz bo‘linish davrini to‘la tugatmay telofazada qoladi. Tuxum hujayra va markaziy hujayralarning orasiga kelganda, ular bir biridan huddi mitozning anafaza-telofazasidagiday ajralishadi. “Mitotik g‘oya”ga ko‘ra, urg‘ochi hujayralarning yadrolarini orasida “mitotik maydon” bo‘lib, u

spermiylarning harakatini boshqarib tuxum hujayraning va markaziy hujayralarning yadrolarini bog‘laydi. Bir biridan uzoqlashgan spermiylar keyinchalik o‘zini yadroday tutadi – ular hujayraning “dinamik markaziga” yo‘naladi. Urg‘ochi hujayraning dinamik markazida ularning o‘zini yadrosi bo‘lib, ular bilan spermiy ta’sirlashadi. “Mitotik g‘oya” mantiqligiga qaramay, uning alohida holatlari tanqid qilinadi. Xususan, “mitotik maydon” haqidagi tasavvur to‘la asoslangan emas. Mutaxassislarning elektron mikroskopda olib borgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, murtak xaltaga chang nayi kirayotgan paytda tuxum hujayra va markaziy hujayra bir-biridan ajraladi, sitoplazmalari tarkibiga ko‘ra ancha farqlanadi. Shu boisdan ularning orasida “mitotik maydon” mavjudligi haqida tasavvur qilish qiyin, u spermiylarni urg‘ochi hujayraga tomon yo‘naltirilgan harakatini ta’minlashi ham mushkul. Bundan tashqari spermiy murtak xaltaga telofaza bosqichida kelishi, spermiylarning bir-biridan o‘zaro uzoqlashishi, xromosomalar hosilalarining guruhlarini mitozning anafaza-telofaza davridagisi bilan bir xil bo‘ladi, deb bo‘lmaydi. Keyinchalik, urug‘lanish jarayonini o‘rganish natijasida olingan yangi ma’lumotlar asosida mitotik g‘oya yangicha talqin qilindi. G‘oyaning muallifi spermiylar murtak xaltaga tushganida uch tarkibli RNK tutadi, ular huddi “cheklovchi”, “ajratuvchi” omil bo‘lib hisoblanib, spermiylarning birbiridan uzoqlashuviga imkon bermaydi. Spermiylar RNK tarkiblilardan ajralganidan keyin urg‘ochi hujayra tomon yo‘naladi. Urg‘ochi hujayraning yadrosi ham spermiylarga huddi “o‘ziga tanlab tortadiganday” kuch bilan ta’sir qiladi. Buning natijasida bitta spermiy tuxum hujayraga, ikkinchisi markaziy hujayraga tushadi. V.A.Djensen (Jensen, 1972) g‘o‘za o‘simligida urug‘lanish jarayonini elektron mikroskopda o‘rganib, spermiylarni urg‘ochi hujayraga borishi haqida ayrim takliflarni bildirgan. Uning tasavvuricha, chang nayining sitoplazmasi favvoradagi suvni aylanishi kabi sinergidga quyiladi. Keyin spermiylar bilan birga

sinergidning apikal qismidan chiqadi. Spermiylar urg‘ochi hujayralar bilan o‘zaro ta’sirlashadi. Tuxum hujayra va markaziy hujayralarning plazmolemmali po‘stlari spermiylarni kirishiga to‘sqinlik qilmaydi. Chang nayining sinergidga quyilishi natijasida ular orasidagi fizik-kimyoviy aloqa spermiyning harakatiga olib keladi. N.S.Belyayeva (1977) qo‘shurug‘lanishni quyidagi sxemasini taklif etgan. Spermiylarni sinergidlardan chiqish vaqtida oldindagisi tuxum hujayraning tortish zonasiga tushadi va uning membranasi bilan o‘zaro ta’sirlashadi, bundan keyin tuxum hujayraning tortishish kuchi to‘xtaydi. Spermiy membranani eritib murtak xaltaga kiradi va sitoplazmaning ma’lum yo‘nalishdagi oqimi orqali tuxum hujayra yadrosi bilan o‘zaro ta’sirlashadi. Ikkinchi spermiy tuxum hujayraning tortishish kuchini “sezmay” oqim bilan markaziy hujayraning yadrosiga o‘tadi. Ular o‘zaro birlashganidan keyin markaziy hujayraning sitoplazmasidagi harakat to‘xtaydi. Shunday qilib, spermiylarning murtak xaltadagi harakati haqidagi bir qator takliflar va g‘oyalar haqidagi masala hozirgacha ham to‘la to‘kis yakuniga yetgan emas. Bu borada turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklardagi urug‘lanishni o‘rganish borasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar davom etib, bu borada yangi ma’lumotlar olinmoqda. Bu tadqiqotlar hozirgi kunda fiksirlangan materialda emas, balki tirik namunalarda olib borilishi yangi natijalarni bermoqda.

GAMETALARNING QO‘SHILISHI Urug‘lanish jarayonida spermiylarning tuxum hujayra va markaziy ҳужайра яdrolari bilan qo‘shilishidagi hatti harakatiga ko‘ra, YE.N.Gerasimova Navashin ikkita asosiy va bitta qo‘shimcha urug‘lanish tipini farqlashni taklif etadi (rasm). Asosiy tip urug‘lanish premitotik va postmitotik tipda sodir bo‘ladi. Premitotik tipda gametalarning yadrolarini o‘zaro qo‘shilishi zigota va endospermning birlamchi yadrolarini mitoz bo‘linishidan oldin ro‘y beradi. Postmitotik tipda yadrolarning qo‘shilishi mitoz bo‘linish jarayoni boshlanganidan keyin sodir bo‘ladi. Premitotik tip urug‘lanish. Premitotik tip urug‘lanish jarayoni qanday sodir bo‘lishini tamaki (Nicotina) o‘simligi misolida ko‘rib chiqamiz. Tamaki o‘simligining chang nayi o‘zidagi mahsulotlarni spermiy va vegetativ yadrolar bilan birga sinergidlardan biriga qo‘yadi. Keyinchalik sinergidlarning apikal qismi orqali tuxum hujayra va markaziy hujayra yadrolarining oralig‘iga o‘tadi (rasm,a). Bu vaqtda spermiylar Felgen reaksiyasini namoyon qiladi. Ular zich tuzilishdagi xromatin iplaridan iborat bo‘ladi. Spermiylar sinergidlardan o‘tayotganda shakli oval ya’ni qovunsimon ko‘rinishda bo‘lib, murtak xaltaga tushgandan keyin tuxum hujayra va markaziy hujayra yadrolari bilan ta’sirlashayotgan vaqtda spermiylarning shakli yumaloqlashadi. 24 - расм. Гулли ўсимликларнинг уруғланиш типлари (Г.Навашина бўйича). А - премитотик, Б - оралиқ, В - постмитотик

Spermiylardagi keyingi o‘zgarishlar asinxron tarzda amalga oshadi. rasm. Tamaki o‘simligidagi qo‘sh urug‘lanish. a- spermiylar tuxum hujayra va markaziy hujayra ichida, b-g-spermiylar tuxum hujayra va markaziy hujayralarning yadrolari bilan qo‘shilishi, d-ye- urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy hujayralar yadrolarini o‘zaro qo‘shilishi, endosperimning birlamchi yadrosini hosil bo‘lishi. Markaziy yadrolarning bilan ta’sirlashayotgan spermiylardan birining tuzilishi va o‘lchami tez o‘zgaradi. Spermiyning hajmi ancha kattalashib, xromatini siyraklashadi va markaziy yadroga botishi bilan uning xromatin spirali yozilib, yadrocha ajraladi (rasm, b). Spermiyni markaziy yadrolarning bittasi bilan qo‘shilishi deyarli tamom bo‘layotgan paytda urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy yadrolarni o‘zaro qo‘shilishi boshlanadi (rasm, d, ye). Buning natijasida endospermning birlamchi yadrosi hosil bo‘ladi. Spermiydagi xromosomalar spiralining yozilishi Felgen

reaksiyasi yorqinligini pasayishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Spermiy markaziy yadro bilan to‘la holda qo‘shilgan vaqtda Felgen reaksiyasi salbiy ro‘y beradi. Tuxum hujayraning yadrosi bilan ta’sirda bo‘lgan spermiy uzoq muddat davomida dastlabki ko‘rinishi va tuzilishini saqlaydi. Uning tuxum hujayra yadrosi bilan qo‘shilishi, spermiyning markaziy yadro bilan qo‘shilishi boshlanishidan oldin ro‘y beradi. Bunga tuxum hujayra yadrosidagi strukturaviy o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Tuxum hujayraning xromatini tig‘iz ya’ni kondensirlangan holatdan ancha diffuz holatga o‘tadi, bu vaqtda Felgen reaksiyasining jadalligi kamayadi. Mana shundan keyingina spermiyning tuxum hujayra yadrosi bilan qo‘shilishi sodir bo‘ladi. Spermiyda bu paytda yuqorida tavsiflaganday qayta o‘zgarishlar ro‘y beradi, ya’ni uni hajmi kattalashadi, xromatin spirali to‘g‘rilanadi, yadrocha ajraladi. Spermiyning tuxum hujayraning yadrosi bilan qo‘shilishi spermiyni markaziy yadro bilan qanday qo‘shilgan bo‘lsa huddi shunday tarzda, biroq bir oz keyinroq amalga oshadi. Gametalarning o‘zaro qo‘shilishi amalga oshganidan keyin yangi hujayra – zigota shakllanadi. Hosil bo‘lgan zigota yadrosining xromatini ma’lum muddat Felgen reaksiyasida namoyon bo‘lmaydi. Keyinroq Felgen reaksiyasi jadallashib, yadro xromatini namoyon bo‘la boshlaydi, xromosomalar o‘z shakliga ega bo‘lib, zigota yadrosi bo‘linishga kirishadi. Shunday qilib, premitotik tipdagi urug‘lanishda spermiy tuxum hujayra va markaziy yadrolar bilan qo‘shilish jarayonida bir qator o‘zgarishlarga uchraydi. Bu o‘zgarishlar har ikkala spermiyda ham bir xil tarzda amalga oshadi. Bu o‘zgarishlar bir juft spermiy doirasida boshlanadi va u odatda bir vaqtda sodir bo‘lmaydi. Spermiyni markaziy yadro bilan qo‘shilishi tuxum hujayra yadrosi bilan qo‘shilishidan ilgari boshlanib, ertaroq tugaydi. Urug‘lanishning premitotik tip jarayoni gulli o‘simliklarning ko‘pchilik turlari uchun xos jarayon hisoblanib umumiy tarzda o‘xshash o‘tadi (rasm).

rasm. Spermiylarni tuxum hujayra yadrosi va markaziy hujayra yadrolari bilan ketma-ket qo‘shilish jarayoni. Biroq turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda bu jarayonni amalga oshirishning ayrim tomonlarida bir necha farqlar bor. Asosiy farq urug‘lanish jarayonining qanchalik tezlikda sodir bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Premitotik tip urug‘lanish tamaki o‘simligida 14 soat, bug‘doyda 5 soat davom etadi. Premitotik tip urug‘lanishni qancha vaqt davom etishi, tuxum hujayraning urug‘langan vaqtiga bog‘liq. Agar turli o‘simliklarning spermiylari murtak xaltaning markaziy yadro bilan o‘zaro ta’sirlashganidan keyin qancha tez qo‘shilsa, ularning tuxum hujayra yadrolari bilan birlashishi turlicha tarzda ro‘y beradi. Bir holatdagi o‘zaro ta’sirlanishdan keyin spermiyni tuxum hujayra yadrosi bilan qo‘shilishi ancha tez boshlanadi. Boshqa holatda u keyinroq ro‘y beradi. Bu holatni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, spermiyni tuxum hujayraning yadrosi bilan birlashishida Felgen reaksiyasi salbiy yoki biroz ijobiysini beradi. YA’ni,

diffuz yoki uncha yozilmagan xromatin tutishini anglatadi. Felgen reaksiyasining ijobiysini beradigan tuxum hujayra yadrolari va tig‘iz xromatinni tutgan spermiy, xromatinda o‘zgarishlar sodir bo‘lganidan keyin qo‘shiladi. Faqat bu xromatin tuzilishidagi o‘zgarishlardan keyin unchalik tig‘iz bo‘lmagan holatga o‘tadi. Yuqorida bayon qilinganlardan ma’lum bo‘ladiki, urug‘lanish jarayoni spermiyni urg‘ochi hujayra yadrosiga kirishini tezligi va uni xromatinini despiralizatsiyalanish disper buzilish tezligi bilan belgilanmaydi. Aslida bu jarayon ko‘pchilik o‘simliklarda asosan o‘xshash tarzda amalga oshsada, asosan xromatindagi o‘zgarishlarning qanchalik tez ro‘y berishi bilan bog‘liq. Tuxum hujayraning yadrosidagi xromatinni zichlik holati qanchalik yuqori bo‘lsa, undagi yadroni spermiy bilan qo‘shilishi shunchalik kech ro‘y beradi, urug‘lanish jarayoni uzoq vaqt davom etadi. Urug‘lanish jarayonining qanchalik muddat davom etishi o‘zaro juftlashgan yadrolardagi o‘zgarishlarda ham namoyon bo‘ladi. Bir turga mansub o‘simliklarda spermiyning qo‘shilishiga markaziy yadrolarning birlashuvi sabab bo‘ladi. Buning natijasida spermiy markaziy hujayraning diploid yadrosi bilan qo‘shiladi. Ikkinchi bir turdagi o‘simliklarda spermiy avval markaziy yadrolarning bittasi bilan qo‘shiladi, urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy yadrolarning o‘zaro qo‘shilishi keyinroq sodir bo‘ladi. Va nihoyat, uchinchi tur o‘simliklarda har ikkala markaziy yadrolar va spermiy bir vaqtda qo‘shiladi. Postmitotik tip urug‘lanish . Postmitotik tipdagi urug‘lanish jarayonini liliya turkumining o‘simliklarida ro‘y berishini ko‘rib chiqamiz (rasm). Chang naychasi protoplastidagi spermiy va vegetativ yadro murtak xaltadagi sinergidlarning biriga quyiladi (rasm, a). Keyin spermiylar sinergidlardan tuxum hujayra va markaziy hujayraning oralig‘iga yo‘naladi (rasm, b). Bu davrda spermiylar chuvalchangsimon ko‘rinishga ega bo‘lib, ular felgen reaksiyasida yorqin rang beradi. Spermiylarning shakli urg‘ochi hujayraga tushayotganda va ularning yadrolari bilan bevosita ta’sirlashganda ma’lum muddat o‘zgarmaydi (rasm, v).

rasm. Liliya o‘simligidagi qo‘sh urug‘lanish. a -sinergidda spermiylar, b-sinergiddan spermiylarni chiqishi, v- spermiylardan biri markaziy hujayrada, ikkinchisi tuxum hujayra atrofdagi bo‘shliqda joylashgan. Vaqt o‘tib har ikki spermiy kattalasha boshlaydi va yumaloqlashadi (rasm, v; a,). Bu vaqtda spermiylarning xromatini tig‘iz holdan siyrak holga o‘tadi. Felgen reaksiyasi susayadi, spermiylar yadrosida yadrocha paydo bo‘ladi. Bu jarayonda spermiylarning yadrolari tuxum hujayra yadrosi bilan o‘xshash morfologik ko‘rinishga ega bo‘ladi (rasm, b). Buning natijasida tuxum hujayrada-zigotada tashqi ko‘rinishi o‘xshash bo‘lgan ikkita yadro, markaziy hujayrada uchta yadro ko‘rinadi. Bo‘linishdan oldin mitozning profaza davrida xromosomalarning shakllanishi har bir yadroda alohida ro‘y beradi (rasm, v,g). Yadrolarning bo‘linishi mitoz bo‘linishining profazadan metafazaga o‘tish davrida, yadro po‘stini erishidan keyin, xromosomalar metafazaning umumiy plastinkasini hosil qilganidan keyin ro‘y beradi. Shu bois urug‘lanish jarayonining yakunlanishi mitoz bo‘linish boshlangandan keyin sodir bo‘ladi. Bu tipda ham spermiylarni markaziy hujayralar bilan qo‘shilishi tuxum hujayraga nisbatan tez ro‘y beradi.

Postmitotik tipdagi urug‘lanish uncha ko‘p bo‘lmagan o‘simliklarda uchraydi. Nima sababdan ikki tipdagi urug‘lanish sodir bo‘lishi haqida hozirgi kungacha aniq, ishonarli ma’lumotlar yo‘q. YE.N.Gerasimova-Navashina fikricha, premitotik tip urug‘lanishda spermiy bilan ta’sirlashadigan urg‘ochi hujayra yadrosining po‘sti eritish xususiyati xromosomalarning ta’sirida ro‘y beradi. rasm. Liliya o‘simligidagi qo‘sh urug‘lnish. a- spermiylarni tuxum hujayra yadrosi va yuqori qutb yadrosi bilan aloqada, b-ustki qutb yadroning spermiy bilan harakati va ostki qutb yadrosining markazga, markaziy yadroga harakatlanishi, v-ustki va ostki qutb yadrolarini sermiy bilan qo‘shilishi. Urug‘lanishni postmitotik tipida, spermiy o‘zining xususiy po‘stiga ega bo‘lgan vaqtda urg‘ochi hujayra yadrosining po‘sti erimaydi. Elektron mikroskopda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, premitotik tipdagi

urug‘lanish ro‘y beradigan o‘simliklarda spermiy to‘la shakllangan hujayra holida bo‘lib, ularning xromosomalari yadro po‘stini eritish xususiyatini yo‘qotgan. Ikki tipdagi urug‘lanishning sabablarini aniqlash uchun qo‘shilayotgan yadrolarning xromatinlarini fizik-kimyoviy xususiyatlarini yoki yadrolar membranasini biokimyoviy tadqiq qilish zarurligini ko‘rsatadi. rasm. Liliya o‘simligidagi qo‘sh urug‘lanish. A,b-spermiy tuxum hujayra bilan qo‘shilishida xromatinini o‘zgarishi,sinergidda, v- spermiylarni chiqishi va qutb yadrolari profazada, g- zigota, spermiy yadrosi profazada. Spermiy hujayrani urg‘ochi hujayraga kirish imkoniyatlarini ham istesno qilmaslik lozim. Buning natijasida spermiylar yadrosini atrofidagi xususiy sitoplazmasi ham ularni urg‘ochi hujayraning yadrosi bilan qo‘shilishiga postmitotik tip urug‘lanishda qarshilik qiladi. Bu bildirilgan fikrlar qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazishni taqazo etadi.

O‘simliklar sitoembriologiyasida urug‘lanish jarayonini o‘rganishda mitotik sikl nazariyasi qo‘llaniladi. Bu nazariyadan kelib chiqqan holda, erkak va urg‘ochi gametalar urug‘lanishda, xromatinlarning holati turli strukturaviy tuzilishiga qaramay G1 (presintetik) bosqichida kirishadi. Erkak gametaning yadro xromatini urg‘ochi gametani yadro xromatiniga qiyoslaganda doimo ancha zich holda bo‘ladi. G1 davridagi gametalar yadrolarining o‘zaro ta’siridan keyin, ularning xromosomalarini joylanishida siyraklashish ro‘y beradi. Keyin gametalar mitoz bo‘linishning keyingi S (sintezlanish) bosqichiga o‘tadi. S – davr mobaynida DNK molekulasining reduplikatsiyasi-spiralni o‘zaro ajralishi, shuningdek RNK va ayrim oqsillarni sintezi amalga oshadi. Bu bosqichning oxiriga kelib har ikkkala gameta G2 postsintetik bosqichga o‘tadi va u yerda mitoz bo‘linishga tayyorgarlik nihoyasiga yetadi. Premitotik tip urug‘lanishda erkak gametani yadrosi mitotik davrning barcha bosqichlari urg‘ochi gametaning yadrosi ichiga o‘tadi. Postmitotik tip urug‘lanishda esa har ikkala gametadagi yadro bu davrning hamma bosqichlarida o‘zaro ta’sirlashib turgan holda ham bir-biridan alohida holda o‘tadi. Erkak va urg‘ochi gametalardagi xromatinlar urug‘lanish jarayonida turlicha holatda bo‘ladi. Spermiy xromatini urug‘lanish ro‘y berganidan keyin odatda bo‘linishning birinchi bosqichi profazaga ertaroq o‘tadi. Bunday holat zigotada ham endospermning birlamchi yadrosida ham ro‘y beradi (rasm) va u pri – va postmitotik tip urug‘lanishlarning har ikkalasiga xos hodisa hisoblanadi.

rasm. Tamaki markaziy hujayra yadrosi va spermiy xromatinining asinxron harakati. a – urug‘langan markaziy hujayraning yadrosi, b – markaziy hujayra yadrochasi yonida spermiya xromatingining kondensatsiyasi, v, g – spermiyning profazaga chiqishi, d – profaza davrida urug‘langan markaziy hujayraning yadrosi. Bu jarayonga mitotik davr nazariyasiga asoslanib izoh berib o‘tamiz. Biz ushbu kitobimizni “Mikrosporogenez, otalik gametofitni rivojlanishi” va “Makrosporogenez, onalik gametofitni rivojlanishi” ga oid qismida mitoz davrini davom etishi borasidagi ma’lumotlarni keltirdik. Ulardagi ma’lumotlarni qiyoslash shuni ko‘rsatadiki, yuzaga kelayotgan erkak va urg‘ochi gametalar mitotik davrda ishtirok etish davri bilan farqlanadi. Shakllanib yuzaga kelayotgan erkak gametalar uchun eng qisqa davom etadigan davr G1 hisoblanadi. Eng uzoq muddat davom etadigan davr S, davom etishi o‘rtacha G2 hisoblanadi. Urg‘ochi gametalarni shakllanib yuzaga kelishida eng qisqa davr G2, eng uzun davr esa S, G1 davr ularning orasida oraliq holatni egallaydi.

Mantiqan gametalarni hosil bo‘lishida mitotik davr parametrlarining davomiyligi gametalarning o‘zida ham urug‘lanish davrida saqlanadi. Shu bilan bog‘liq holda spermiy gametalarining o‘zaro ta’sirida urg‘ochi yadro gametasidan tezroq ro‘y beradi. G1 davri spermiyda urg‘ochi gameta yadrosidagidan qisqaroq muddat davom etadi. Keyin spermiy S davriga o‘tadi, unda ham urg‘ochi gametaning yadrosida S davr spermiydagilardan kechroq boshlanadi. Buni natijasida G1 davr ko‘proq davom etadi. Bunga bog‘liq holda urg‘ochi gameta yadrosidagi S davr spermiyda tugaganidan keyin ro‘y beradi. Bu davrda spermiy xromatini yadrocha atrofida yana tig‘izlashadi va spermiy felgen reaksiyasini yorqinroq bo‘yalgan holda namoyon qiladi. Urg‘ochi yadroning gametalari bu davrda ancha diffuz holda bo‘lganidan felgen reaksiyasida uncha yorqin rangda bo‘yalmaydi. Urg‘ochi yadroning gametalari G2 davrni ertaroq tugatadi, bu vaqtda spermiy mitoz bo‘linishning profaza davriga kiradi. Uning yadrochasi yaqinida xromosomalar yuzaga keladi. Urg‘ochi gametalarning yadrosida xromosomalarning shakllanishi keyinroq amalga oshadi. Erkak va urg‘ochi gametalarning profazasini birinchi bo‘linishida xromosomalar o‘zaro ancha farqlanadi. Ularning spirallanishidagi farqlar bir xil emas. Spermiydagi xromosomalar tig‘izroq spirallashgan. Har ikkala gametalarning xromatinidagi farqlar profazaning oxirida yo‘qolib ketadi. Bunday farqlar erkak gametada urg‘ochi gametadagidan davomliroq bo‘ladi. Erkak va urg‘ochi gametalarning faoliyatida sodir bo‘ladigan bir-birini aynan takrorlamaydigan qayta o‘zgarishlar umumiy biologik tarzda bo‘ladi. Zero u faqat o‘simliklar sitoembriologiyasidagina emas, balki hayvonlarda ro‘y beradigan jarayonlarda ham yaqqol namoyon bo‘lgan. Bu borada mutaxassis tadqiqotchilar turli sistematik guruhlarda sodir bo‘ladigan biz yuqorida bayon etganlarimizni o‘rganish, qiyoslash bo‘yicha ilmiy ishlarni olib bormoqda. Qo‘sh urug‘lanish jarayonini submikroskopik darajada birinchi marta V.A.Djensen va D.B.Fisherlar (1967) tomonidan g‘o‘zada tavsiflangan. Shundan so‘ng bu kabi tavsiflar arpa, makkajo‘xori kabi ko‘plab o‘simliklarda olib borilgan.

Ilmiy tadqiqotlarda urug‘lanish jarayonini o‘rganish natijasida yana qo‘shimcha, aniqliklar kiritildi. Xususan chang nayining ochilishi va undan spermiylarni chiqishi bitta sinergidda ro‘y berishi o‘zining yana bir bor tasdig‘ini topdi. Sinergidlardagi ipsimon apparat chang nayini ochilishini ta’minlashi aniqlandi. Urg‘ochi hujayraning yadrosi bilan faqat spermiy yadrosi qo‘shilishi ko‘rsatib berildi. Spermiyning sitoplazmasi sinergidlarda qolishi yana bir bor tasdiqlandi. Spermiylarning sitoplazmasi tuxum hujayra va markaziy hujayrada topilmadi. Gametalarning yadrolarini birlashishi bu yadrolarning o‘zaro ta’sirlashuvchi membranalarning o‘zaro qo‘shilishidan boshlanishi ma’lum bo‘ldi. Yadrolarning orasida bir qator ko‘prikchalar hosil bo‘ladi, ular kengaya boshlaydi va o‘rta qismidan boshlab chekkasigacha qo‘shila boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda yadrolarning orasidagi sitoplazmada joylashgan organellalar chekkaga surila boshlaydi. Yadrolarning o‘zaro qo‘shilishiga qadar ko‘priklar soni ortadi, ikkala yadroning menbranalari qo‘shilishi tugaganidan keyin spermiy xromatini urg‘ochi hujayraning yadrosiga kiradi. Shuni qayd etishimiz lozimki, qo‘sh urug‘lanish jarayonini elektron mikroskopdan foydalangan holdagi tadqiqot natijalari hamda oddiy mikroskoplardan foydalanib bajarilgan ishlarning salmog‘i yetarli emas. Urug‘lanish jarayoni sitokimyosi. Bo‘yicha ma’lumotlar hozirgacha yetarli emas. Bu maqsadlar uchun asosan felgen reaksiyasidan foydalanilgan. Mutaxassislar olib borgan ilmiy tadqiqotlarda felgen reaksiyasidan tashqari Brashe usulida bo‘yash ham qo‘llanilgan. Olingan ma’lumotlar asosan spermiydagi xromatinni o‘zgarish holatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, turli sistematik guruhlarga mansub turkum o‘simliklarda ular ancha bir tipdaligini ko‘rsatadi. Murtak xaltaga tushgan spermiy zich tanacha ko‘rinishida bo‘lib, felgen reaksiyasida yorqin rang beradi. Spermiylar urg‘ochi hujayra yadrolari bilan qo‘shilishi jarayonida xromatin spiralini yozilishi natijasida felgen reaksiyasini jadalligi pasayadi va salbiy bo‘lib qoladi. Urug‘lanish jarayonini Brashe rangi yordamida o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, spermiy murtak xaltaga tushayotganda u to‘q qizil rangda bo‘lishi,

unda “RNK – komponentlar” ini buzilishidan darak beradi. Keyinroq tuxum hujayra va markaziy hujayra oralig‘idagi joyda bo‘lganida “RNK – komponentlar” dan ozod bo‘ladi va bu boshlanishida ko‘k yashil, keyin yorqin yashil ya’ni, asosan DNK – proteidlardan iborat bo‘ladi. Spermiy urg‘ochi hujayraning yadrosi bilan shunday holatdagi o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Urug‘lanish jarayonining sodir bo‘lishini qanday amalga oshishi lyuminetsent mikroskopda spektral taxminlar bilan ham o‘rganilgan. Bu bilan spermiylar va urg‘ochi hujayraning yadrolaridagi xromatin holatidagi o‘zgarishlarni o‘rganish mumkin. Tamaki o‘simligini urug‘lanish jarayonida tuxum hujayra va markaziy hujayralardagi xromatinlarining fizikaviykimyoviy holati turlicha tarzda o‘zgarishlari o‘rganilgan. Bu o‘zgarishlar eng avvalo urug‘lanishda ishtirok etadigan yadrolardagi xromatinlarning dastlabki hossasi bir xil emasligi bilan bog‘liq. Tuxum hujayraning yadrosida biz yuqorida “Makrosporogenez, onalik gametofitning rivojlanishi” mavzusida bayon qilganimizday xromatin asosan tig‘izlashgan, markaziy hujayraning yadrosidagi xromatin esa diffuz holda bo‘ladi. Shunga bog‘liq holda spermiy bilan ta’sirlashganda xromatinning tuzilishi faqat tuxum hujayraning yadrosida ro‘y beradi holos. Markaziy hujayraning yadrosidagi xromatinda aytarli o‘zgarishlar ro‘y bermaydi. Tuxum hujayraning yadrosidagi o‘zgarishlar DNKni oqsillar bilan kamroq bog‘lanishiga, bu esa tig‘iz holdagi xromatinni siyraklashiga va DNK va RNKni lipidlar bilan aloqani ortishiga olib keladi. Bu holatlar yadro membranasidagi xromatinning kondensatsiyasi natijasida ro‘y beradi. Tuxum hujayraning xromatini shunday qilib asta-sekin tig‘iz, kondensirlangan holatdan diffuz holatga o‘tadi va markaziy yadroning hujayrasidagi xromatinga o‘xshash bo‘ladi. Tuxum hujayraning yadrosidagi xromatinda mana shunday o‘zgarishlar ro‘y berganidan keyin uni spermiy bilan qo‘shilishi sodir bo‘ladi. Markaziy hujayraning yadrosidagi xromatin spermiy bilan o‘zaro ta’sirlashganidan keyin yadro membranasi bilan aloqasini biroz ortishidan tashqari

o‘zgarishlarga uchramaydi. Shu boisdan spermiy tezda markaziy hujayraning yadrosiga kiradi. Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, spermiyning urg‘ochi hujayraning yadrosiga kirishining tezligi bu yadrodagi xromatinning dastlabki holatiga bog‘liq bo‘ladi. Uning urg‘ochi hujayra yadrosining membranasini spermiy bilan o‘zaro aloqadorlik munosabatlariga bog‘liq bo‘lishi, urug‘lanish jarayonining borish tezligiga ta’sir qiladi. Urug‘lanayotgan yadrolarga spermiylarni kirishidan keyingi davrlarini o‘rganish, tadqiq etish shuni ko‘rsatdiki, tuxum hujayrada uning yadrosidagi va spermiy xromatinining dekondensatsiyasi ya’ni siyraklashishidan keyin avval yadroda RNK soni ortadi, keyin sitoplazmaga o‘tishi kuchayadi. Markaziy hujayraning yadrosidan RNK sitoplazmaga tuxum hujayra yadrosidagiga nisbatan biroz keyinroq o‘tadi. Bu holat markaziy hujayra urug‘languncha, RNK miqdori kamligi bilan bog‘liq. Markaziy hujayraning yadrosida zarur miqdordagi RNK to‘planishi uchun tuxum hujayra yadrosidagidan ko‘p vaqt talab qiladi. Gametalarning yadrolarini qo‘shilishi mobaynida ularning xromatinida nuklein kislotalarni oqsillar bilan aloqadorligi tobora kamayib, lipidli komponentlar esa ortib boradi. Pirovard natijada replikatsiya va transkripsiya jarayonlari uchun zamin hozirlanadi. Yadrolarda DNK sintezi tugaganida DNK bilan bog‘langan oqsillar bilan bog‘langanlari paydo bo‘la boshlaydi. Bu bilan spermiy xromatinida tig‘izlanish, kondensatsiya amalga oshishi sababli urg‘ochi yadro xromatinidan ilgari profaza davriga kiradi. Oqsillar bilan bog‘langan DNK endospermining birlamchi yadrosida zigota yadrosidan oldin namoyon bo‘ladi, bu holat yadroni bo‘linishga kirishishi zigota yadrosidagi bilan qiyoslanganda tezroq bo‘ladi. Urug‘lanishning ro‘y berishi bo‘yicha sitokimyoviy ma’lumotlar hozircha unchalik ko‘p bo‘lmasa ham, bu usulni qo‘llash bu jarayonni qanday o‘tishi borasidagi bilimlarimizni kengaytiradi, qo‘shimcha ma’lumotlar bilan boyitadi.

Urug‘lanish jarayonini morfologiyasi, fiziologiyasini o‘rganishda katta ahamiyat kasb etadi. Urug‘lanishni amalga oshirishda gametalarning o‘zaro qo‘shilishini stimullovchi, unga yo‘naltiruvchi holat mavjudmi? Gametalarni rivojlanib borishida ularni bir-biri bilan qo‘shilishiga olib keladigan holatlar haqida embriologiyaga oid ilmiy maqola, axborotlar kam. Mutaxassis tadqiqotchilarning bu borada ikki nuqtai nazarlari mavjud bo‘lsa ham ular bu borada tadqiqotlarni olib boradigan omillarga asoslangan javob bo‘la olmaydi. Birinchi nuqtai nazar shundan iboratki, urg‘ochi hujayraning yadrosiga kiritiladigan DNK, uni bo‘linishiga undaydi. Ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra, urg‘ochi hujayraning faol holda bo‘lmagan yadrosi chang nayi sitoplazmasini ta’sirida tinim holatdan chiqadi va u urug‘lanishdan keyingi rivojlanishga turtki beradi. Biroq, chang nayining maxsulotlari tuxum hujayraga ham, markaziy hujayraga ham tushmaydi, u sinergidda xususan urg‘ochi hujayralarning orasida qoladi. Shu boisdan uning ishtiroki urg‘ochi hujayralarning rivojlanishini stimullashda hatto yadro gametalarini qo‘shilishida ham ishtiroki yo‘q bo‘lsa kerak degan fikr hosil bo‘ladi. Bizningcha, yadrolarni o‘zaro qo‘shilishiga stimul-iqtibosni bu yadrolarning dastlabki holatidagi farqlar orasidan qidirish lozim. Zero tuxum hujayra va spermiy yadrolari, markaziy yadro va spermiy yadrolaridagi dastlabki holatida farqlar bor. Bu taxmin ham bu borada qo‘shimcha tadqiqotlar o‘tkazish lozimligiga undaydi. Qo‘sh urug‘lanishning biologik ahamiyati. Ma’lumki, qo‘sh urug‘lanish o‘simliklarning turli sistematik guruhlariga hos bo‘lgan jarayon va u yopiq urug‘li o‘simliklar olamini boshqa guruhlardan farqlaydigan o‘ziga xos favqulotdagi hodisa hisoblanadi. Xo‘sh qo‘sh urug‘lanishning biologik jihatidan ma’no- mazmuni, mohiyati nimadan iborat degan haqli savol o‘zo‘zidan paydo bo‘ladi. Bu savolga bu jarayonni kashf etilganiga yuz yildan ortiq vaqt o‘tgan bo‘lsada, mutaxassislardan aniq javob chiqmagan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu favqulodda hodisani kashf etgan S.G.Navashin (1898) buni o‘simliklardagi odatiy jinsiy amaliyot, uning natijasidagi endospermni shakli

o‘zgargan murtak va u zigotadan hosil bo‘lgan murtakni oziqlanishiga xizmat qiladi deb hisoblaydi. E.Strasburger markaziy hujayra yadrosini urug‘lanishini tuxum hujayra qanday urug‘lansa u ham shunday urug‘lanadi deb qaraydi. R.A.Brinka va D.S.Kupera (1947) yopiq urug‘lilardagi qo‘sh urug‘lanish onalik gametofitni kuchli darajada reduksiyasiga javoban uni to‘ldiruvchiday va endospermning duragay to‘qimadek faollashtiradi deb hisoblaydi va shunga ko‘ra u endospermni hosil bo‘lishida spermiyni ishtiroki natijasida murtak ochiq urug‘lilardagidek ona o‘simlik tomonidan emas, balki gibrid to‘qima tomonidan oziqlantirishini ko‘rsatib o‘tgan. Kaynazoy erasining to‘rtlamchi davridan hozirgi kunga qadar yopiq urug‘lilarni o‘simliklarni kurrai zaminimiz bo‘ylab uning turli ekologik sharoitlarda barq urib, boshqa guruh o‘simliklarga nisbatan dominant holda o‘sishi ularning o‘zlariga hos qo‘sh urug‘lanishni hosil qilishi va qo‘sh irsiyatga ega endospermni yuzaga kelishi qo‘sh urug‘lanishning asl biologik mohiyatini belgilaydi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

Sitoembirologiyaning amaliy jihatlari

Irsiyat va о‘zgaruvchanlik tiriklikning funksiyanal xossalar

Mikrosporogenez va otalik gametofitining rivojlanishi changchining tuzilishi

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati