Sitoembirologiyaning amaliy jihatlari - Ботаника - Рефераты

Sitoembirologiyaning amaliy jihatlari

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

2420 KB

Sitoembirologiyaning amaliy jihatlari Reja: 1. Urug‘lanish 2. Duragay murtak va endospermni hosil bo‘lishi 3. Duragay o‘simliklar 4. Sitoembriologiyaning genetika va seleksiyadagi ahamiyati 5. Sitoembriologiyaning amaliy tamoyillari

O‘tgan ikki asrga yaqin vaqt davomida xorij olimlari va respublikamizdagi o‘simliklar sitoembriologiyasi sohasidagi mutaxassislar turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda bu jarayonni har tomonlama o‘rganganlar. Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar chang donasi, chang nayi hosil bo‘layotgan davrdagi po‘stining tuzilishi, sitoplazmaning tabiati, uning asosiy elementlari: spermiylar, vegetativ yadro tuzilishi, shuningdek RNK va oqsil sintezi kabi jarayonlarni batafsil o‘rganishga qaratilgan. Chang nayini in vitro usulida o‘rganishda uning o‘sish va rivojlanishida haroratning va namlikning ta’siri, chang donalari o‘sayotgan vaqtdagi o‘zaro aloqalar hamda bu jarayonni tezlashiruvchi omillarning munosabatlarini ko‘p yillar davomida olimlar o‘rgangan. Hozirgi kunga kelib, chang donalarini unib o‘sishi, chang nayini urug‘chi tugunchasida o‘sishini muffasal o‘rganishda mikroskop texnikasining barcha imkoniyatlari qo‘llanilgan. Bu o‘rinda lyuminessensiya, kontrast mikroskopiya uslublari yordamida chang nayini urug‘kurtakgacha yetib borish jarayonlarini to‘la holda tadqiq etish imkoniyatlariga ega bo‘lindi. Mutanosib va nomutanosib chatishish holatlarida chang nayini o‘sishini o‘rganish nazariy va amaliy ahamiyat kasb etdi. Chang donasi va chang nayini me’yorida o‘sishi, urug‘lanish jarayonini normal kechishidagi muhim omillardan biridir. Bu jarayon tashqi muhitning noqulay sharoiti, shuningdek boshqa omillar ta’sirida hamma vaqt ijobiy natijalarga olib kelmaydi. Shu boisdan chang nayini o‘sish jarayonini bosqichma-bosqich o‘rganish, ularning o‘sishida anomal o‘zgarishlarni tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘simliklarning serhosil yoki boshqa bir qator ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lgan istiqbolli navlarini yaratishning keng tarqalgan usuli bu – duragaylashdir. Chatishtirishni samarali tarzda amalga oshirishga to‘sqinlik qiladigan bir qancha sabablar bor. Ular quyidagilar: 1) chatishtiriladigan o‘simliklarda changlanish vaqtlarini to‘g‘ri kelmasligi yoki ota-ona o‘simliklarini o‘zaro yaqin joylarda

bo‘lmasligi; 2) chang donasini unmasligi; 3) chang nayini o‘sishidagi ro‘y beradigan anomal o‘zgarishlar. I. O‘simlik o‘sayotgan atrof-muhit sharoiti harorat, va yorug‘likni o‘zgartirish orqali birinchi noqulayliklar ota-ona o‘simliklarda ro‘y beradigan gullash vaqtlarini qisman yaqinlashtirish imkonini beradi. Bu qiyinchilikni bartaraf etishda eng samarali usullardan biri, chang donalarini hayotchanligini uzoq vaqt saqlab turishdir. Bu usul bilan gullash davrlari turli vaqtlarda ro‘y beradigan va hatto turli geografik mintaqalarda o‘sayotgan o‘simliklarda ham chatishtirishni amalga oshirish mumkin. Hozirgi kundagi mavjud havo oqimi bilan chang donasi bir mintaqadan ikkinchi mintaqaga, dunyoning bir qismidan ikkinchi qismiga qisqa vaqt ichida yetib boradi. Tabiiy sharoitda chang donasi bir necha kundan bir haftagacha hayotchanligini saqlaydi. Ba’zi o‘simliklarning chang donalari bir necha soat hatto daqiqalar davomida hayotchanligini saqlay oladi holos. Laboratoriya sharoitida chang donasining hayotchanligini saqlab, hayotiy davrini uzaytirish mumkin, chang donasini saqlashning eng oddiy usuli eksikatordagi kalsiy xlorid bilan birga saqlab chang donalarini hayotchanligi 18 kundan 185 kungacha uzaytirish mumkin. Kofe o‘simligining chang donasi oddiy holda bir hafta, laboratoriyada sharoitida esa bir oygacha saqlash mumkin bo‘lgan. Chang donalarini saqlashda, saqlanayotgan joyning havo harorati va uning nisbiy namligi katta ahamiyatga ega. Olma va gilos o‘simliklarining chang donalarini havo harorati 2-80S va nisbiy namlik 50% bo‘lganda, mos ravishda 4,5 va 5,5 yil davomida saqlash imkoniyati bo‘lgan. Makkajo‘xorining chang donalari izolyatorda quyosh nuri bevosita tushib turganda 460S haroratda hayotchangligi 3 soat, soyada havo harorati 300S bo‘lganda 30 soat davomida, harorat 4-50 S va nisbiy namlik 90% esa, 8-9 kun davomida saqlash imkoni bo‘lgan. O‘simliklarning ko‘pchilik turlarini chang donalari harorat 5-100S va havoni nisbiy namligi 25- 50% bo‘lganda, ularni hayotchanligini saqlash uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Kuchli yoritilgan joylarda chang donalari ko‘p muddat saqlanib turmaydi, aksincha tim-qorong‘i sharoit qulay hisoblanadi.

rasm. Chang nayini o‘sishidagi anomal o‘zgarishlar: a-chang nayining o‘sishdan to‘xtashi, b-o‘sishi cheklangan chang nayi, v-uzun ustunchali urug‘chida qisqa ustunchali o‘simlik chang nayining o‘sishdan to‘xtashi, g-chang nayining uchki qismini pufakcha hosil qilishi, chang nayini 180 orqaga qaytishi. II. Chang donalari guldagi urug‘chining tumshuqchasiga tushganidan keyingi muhim vaziyat bu tumshuqcha va chang donasi orasidagi munosabat hisoblanadi (rasm, a). Chang donasi urug‘chining tumshuqchasiga tushganidan keyin uning tarkibidagi fermentlar uning unishini ta’minlaydi. Chang donasining fermentativ faolligi sabablarini asl ma’nosi haqida ma’lumotlar yetarli emas. Mavjud fermentlarning yangidan sintezlanishi yoki ta’sirining kamayishi tufayli ro‘y beradi, degan fikrlar bor. Chang donasi va urug‘chi tumshuqchasidagi o‘zaro munosabatlardagi anomal o‘zgarishlar natijasida chang donasi unmaydi. Bunday o‘zgarishlarning sababari ko‘p. Bu jarayonni amalga oshishida, noqulay tabiiy sharoit, fiziologik holat yoki chatishtirilayotgan o‘simliklarni genetik jihatdan mos kelmasligi asosiy sabablardan hisoblanadi. Chang donasini unishida muhim omil bu- urug‘chi tumshuqchasining sezuvchanligi hisoblanadi. Ko‘pchilik o‘simliklarda urug‘chi tumshuqchasini chang donasini sezish davri qisqa bo‘ladi. Chang donasi o‘z vaqtida urug‘chi

tumshuqchasiga tushmasa, yuqori samara bermaydi. Noqulay ob-havo sharoitida gulda changlanish sodir bo‘lishiga qaramay, urug‘chi tumshuqchasini sezuvchangligi pasayadi va chang donasi unishi pasayadi. O‘zidan va chetdan mos kelmaslik, shuningdek uzoq turlarni duragaylashda, chang donalari va urug‘chi tumshuqchasining to‘qimasi orasidagi nomutanosibliklar ham chang donasini unishdan to‘xtashiga yoki butunlay o‘smasligiga olib keladi. Bunday holatlarda unmay qolgan chang donalarini soni chatishish kombinatsiyalariga mos holda ortadi. Datura

Sporofitlikdagi nomutanosiblikda yoki juda uzoq formalarni chatishtirilganda ham chang donalarini butunlay o‘smasligi kuzatiladi. Masalan, Arpani pomidor, no‘xat kabi o‘simliklarning chang donalari bilan changlantirilsa, chang donalari shishib yorilishi shuningdek arpani bug‘doy bilan chatishtirilganda chang donalarining faqat 2-3% ni unishi kuzatilgan (rasm). Uzoq turlarni duragaylashda doimo unmaydigan chang donalar ma’lum foizni tashkil qiladi. Stramonium o‘simligining guliga rasm. Bug‘doy tumshuqasidagi arpaning Solonaceae oilasiga mansub chang naylari. Turkumlarning chang donalari bilan changlatilsa, uning 93% boshqa oila turkumlarining o‘simliklarini gul changi bilan changlatilsa, uning unuvchanligi 43% ni tashkil qilgan. Mos kelmaydigan turlarni o‘zidan changlantirishda aynan yuqoridagi holat takrorlanadi. Urug‘chining tumshuqchasidagi mos kelmaslik, tumshuqchada chang donalarini o‘sishini to‘xtatadigan moddalarni to‘planishi bilan ro‘y beradi. Ma’lumki, ayrim o‘simliklarning gulidagi urug‘chi tumshuqchasi kutikula bilan qoplangan. Kutikulani bu qavati chang donalaridagi fermentlarning ta’sirida eriydi. Changlanishdagi mos kelmaslik holatlarida chang nayi kutikula qavatdan o‘ta olmaydi chunki, chang donasidagi fermentlar faol holga kelmaganligidan kutinli qavatni erita olmaydi. Butguldoshlar va enotera o‘simligi orasidagi mos kelmaslik reaksiyasi urug‘chi tumshuqchasi so‘rg‘ichlaridagi ingibirlovchi ya’ni mos kelmaslikni ta’minlovchi moddalar ta’sirida ro‘y berishi aniqlangan. Otalik gametofitni urug‘chi tumshuqchasining to‘qimasi orasidagi o‘zaro aloqalarning anomal o‘zgarishlarni izohlashga oid ko‘plab g‘oya, nazariyalar mavjud. III. Chatishtirishdagi mos kelmaslik turli holatlarda chang nayini urug‘chi ustunchasidan o‘tib borish davridagi munosabatlarda ham kuzatiladi. Urug‘chi ustuncha qismining tuzilishi ham chang nayini o‘sishida katta ahamiyatga ega. Urug‘chining ustunchasi yopiq bo‘lgan o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimada urug‘chi ustunchasi ochiq bo‘lgan o‘simliklarda esa gul tugunchasida nomutanosibliklar yuzaga keladi. Chang nayining urug‘chi ustunchasidagi harakatini sekinlashishi, keyinchalik butunlay to‘xtab qolishi chatishtirish

variantlaridagi mos kelmaslik holatlarida ro‘y beradi. Ingibirlanib o‘sishdan to‘xtagan chang nayi tarmoqlanadi yoki bukiladi, bu holat uning uchki qismida kuchliroq kuzatiladi (g; rasm). Chang nayining uchki qismini bo‘kilishi yoki shishib ketish holati birinchi marta Datura turkumining turlarida tavsiflangan. Shundan beri anomal o‘zgarishli chang naylarni hosil bo‘lishi, bug‘doy, makkajo‘xori, grechka, kanop, beda va boshqa ko‘plab o‘simliklarda uzoq turlarni chatishtirishda kuzatilgan. Chang donasining o‘sishida uning uchki qismini 1800S o‘zgarishi anomal hisoblanib, bug‘doy, tamaki, pomidor va boshqa turkumlardagi turlarni o‘zaro duragaylashlarda kuzatilgan (g; -rasm). Duragaylashni muvoffaqiyatli, samarali o‘tishi urug‘chi ustuncha qismining uzunligiga ham bog‘liq. Bir turga mansub o‘simliklarda bu holatdagi nisbatlar buziladi. Urug‘chining ustunchasi uzun bo‘lgan o‘simliklarni, ustunchasi qisqa bo‘lgan o‘simlik gul changlari bilan changlantirilsa, odatdagi ijobiy natija kuzatilmaydi. Aksincha, uzun ustunchali chang nayli o‘simlikni ustunchasi qisqa bo‘lgan o‘simlik bilan chatishtirilganda samarali bo‘ladi (rasm, v). Odatda aynan bitta chatishtirishning turli kombinatsiyalari doirasida ham ayrim chang naylarining o‘smay qolishi yoki nay uzunligini turli qismlarini o‘sishi, ba’zi hollarda hatto mikropilega kirib ham o‘sishdan to‘xtashi kuzatilgan. Boshqacha aytganda, chang nayi bir xil ustuncha to‘qimasida turli holatlarda o‘sishi kuzatilgan. Bundan tashqari, shunday ma’lumotlar ham borki, urug‘chi bo‘yin qismi chang nayi o‘tish davrida, unga nisbatan bir xil reaksiyani namoyon ham qiladi.

Crepis capillaries va Crepis tectorum turlarini o‘zaro chatishtirilganda 30 daqiqadan keyin barcha chang naylar urug‘chi bo‘yin qismini tagiga quyilgani, atrofdagi hujayralar parchalanishi natijasida spermiylardan iborat massa hosil bo‘lgan (rasm). Huddi shunday urug‘chi ustunchasida chang nayining o‘sishini to‘xtatadigan to‘siq petuniya va tamaki o‘simliklarini o‘zaro changlantirilganda rasm Crepis tectorum chang ham kuzatilgan. naylarini Crepis capillaries ustunchasidagi parchalanishi. Bir qator tadqiqotlarda chang nayini o‘smay qolishi, bo‘rtma hosil bo‘lishi kabi anomal o‘zgarishlardan tashqari spermiy va vegetativ yadroda ham nuqsonlar bo‘lishi kuzatilgan. Bunda spermiy va vegetativ yadrolar bo‘rtmaning terminal qismiga o‘tishi, tuzilishining o‘zgarishi natijasida kuchli bo‘yaluvchi tanacha ko‘rinishida asta-sekin parchalanib ketishi kuzatilgan. Tamakining uzoq formalarni duragaylashda generativ hujayrada bo‘linish izdan chiqishi kuzatilgan. Chang nayidagi generativ hujayraning bo‘linishini kuzatish tajribadagi o‘simlikdan ko‘proq vaqt davom etganligi, xromosomalarning qutblarga bir vaqtda tortilmasligi natijasida bir-biridan kattaligi bilan farqlanadigan xromosomalar to‘plamini hosil qilgan. Generativ yadroni to‘la holda ikkiga ajralmasligi natijasida xromosomalarning aglyutinatsiyasi hosil bo‘ladi. Generativ yadrolari o‘zaro ajralmagan chang nayi o‘sishdan to‘xtaydi va parchalanib ketadi. Chang donasining unishi va chang nayining ustuncha bo‘ylab o‘sishi ichki va tashqi muhit omillarining ta’sirida boshqarilib boriladi. Erakak gametofit va

urug‘chi tugunchasining to‘qimasi orasidagi munosabatlardagi nomutanosiblikni izohlaydigan g‘oya, mavjud. Bu borada ayrim tadqiqotchi mutaxassislar nomutanosiblik xromosomalar sonlarining nisbatlarida deb izohlaydilar. Biroq xromosomalarning soni bir xil bo‘lgan o‘simliklarni duragaylashdagi farqlar retsiprok chatishtirishda ham kuzatilgan. Shu boisdan chang donasini unishi va chang nayini o‘sishida hal qiluvchi omil bo‘lib, xromosomalarning soni emas, urug‘chi tugunchasining sifat holatlari belgilaydi. Urug‘lanishga olib keladigan holatlarda mos kelmaslik jarayonlarini o‘rgangan mutaxassislar fiziologik-biokimyoviy nuqtai nazardan qaralganda moddalarning almashinuvidagi jarayonlarda bardavomiylikni chang nayida va to‘qimalarda ro‘y bermaganligida deb izohlaydilar. Buning natijasida oziq moddalarning yetishmovchiligi yoki ularni chang nayiga yetib bormasligi natijasida o‘sishdan to‘xtaydi. Fermentlar faolligida, nuklein kislotalarning miqdoridagi farqlar hamda oqsillarning fraksiyalaridagi o‘zgarishlari chang nayida ro‘y berishi muvofiq keladigan yoki muvofiq bo‘lmagan holdagi changlanishlarda sodir bo‘ladi. Muvofiqsizlikni ro‘y berishi kallozani va kallozali po‘st hosilalarni hosil bo‘lishi bilan ham sodir bo‘lib, bu holatlar chang nayidagi moddalar almashinuvi jarayonlarini buzilishiga sabab bo‘ladi. Ayrim tur o‘simliklarning gul urug‘chisini ustuncha qismida chang nayini o‘sishiga to‘sqinliq qiladigan moddalar ajratilishi ham aniqlangan. Bunday moddalar chang nayini urug‘chining ustuncha qismiga tegib ta’sirlanishning dastlabki davrlarida ro‘y beradi. Muvofiqsizlikni izohlashda immunologik g‘oya, taklif ham bildirilgan. Aniqlanishicha, chang donasidagi antigen ustuncha to‘qimasidagi antitelo bilan ta’sirlanganda chang nayining o‘sishini to‘xtadigan modda ajratadi. Bu g‘oya ko‘plab mutaxassislar tasdiqlangan. Chang nayining o‘sishdan to‘xtatishi haqidagi immunologik g‘oya takliflarga ko‘ra, hozirgi kunda mos kelmaslik bir necha tizimlarga ajratiladi. Ularning ba’zilari uchun umumiy bo‘lib, mos kelmaslikni odatda bitta (S), qisman ikkita (S va Z) bo‘lagi shuningdek, ko‘plab allellar boshqaradi.

Mos kelmaslikning gametofit tuzilmasida, urug‘chi ustuncha qismining to‘qimasida ikkita allel gen, chang donasida bitta allel gen bo‘ladi. Urug‘chi ustunchasidagi allel gendan boshqacha allel gen tutgan chang donasi unadi, mos kelmaslik reaksiyasini chang donasi (gametofit) genotipi tomonidan boshqariladi. Sporofit tuzilmada mos kelmaslik chang donasining unishi onalik genotipi (sporofit) bilan boshqarilib turiladi. O‘simlikdan olingan barcha chang donalari o‘sayotganda shunday holat ro‘y beradi. Mos kelmaslik tizimining tiplari va chang donalarini tuzilishi orasida ijobiy bog‘liqlik aniqlangan. Sporofit tuzilmada mos kelmaslik uch hujayrali chang donalari bo‘lganida, gametofitda esa bunday holat ikki hujayrali chang donalarida kuzatiladi. Enotera turkumining turlari mos kelmaslikning gametofit tuzilmasi mavjud, unga asosan unayotgan chang donasining qisman o‘sayotgan chang nayini o‘sishi to‘xtatiladi. Bu nuqtai nazardan o‘simliklarni sporofit va gametofitlarga ajratish shartli ravishda olinadi. Chang nayining o‘sishini to‘xtatish faqat irsiy yo‘l emas ko‘p hollarda modifikatsiyalashgan ta’sirlar orqali ham amalga oshadi. Masalan, chatishtirishning natijalari, chatishtirishda ishtirok etayotgan ota-ona o‘simliklarining yoshi va generativ organlariga ham bog‘liq. O‘simlikni vegetatsiya davrini oxiriga kelganda uning hosildorligi ortishini qisman bo‘lsada kuzatganmiz. Bu vaqtga kelib o‘simlikda urug‘chi gullarini ko‘payishi bilan birga bepusht o‘simlik ham ma’lum miqdordagi urug‘ yoki mevalar hosil qiladi. G‘uncha changlansa, chang naylari hech qanday to‘siqqa duch kelmay muvaffaqiyatli o‘sadi. Chang donasining o‘sishini to‘xtatishi, mos kelmaslik holati g‘unchaning yoshiga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, g‘unchaning yoshi kattalashib borishi bilan chang donasini o‘sishdan to‘xtalish holati ham ortadi. Chang nayining o‘sishiga fiziologik faol moddalar ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday moddalar urug‘chi va chang donasi orasidagi uglevodlar almashinuvini ma’lum me’yorlarda ro‘y berishini ta’minlaydi. Urug‘chining tugunchasiga uglevodlar va boshqa organik birikmalarning o‘tishi chang nayining o‘sishini tezlashtiradi.

Ma’lumki, tashqi muxitning sharoiti chang nayining o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mevali daraxtlarni uzoq formalarini duragaylashda changlanish vaqti va tajriba o‘tkazilayotgan joyning meteorologik sharoitlari chatishtirish natijasini belgilaydi. O‘sishdan to‘xtash reaksiyasining jaddalligi atrof muhitning harorati bilan uzviy bog‘liq. Havo harorati past bo‘lgan hollarda mos kelmagan chang naylarining o‘sishi ta’minlanadi. Aksincha, havo haroratining ko‘tarilishi chang nayidagi mos kelmaslikdagi o‘sishni to‘xtatishning dastlabki davrlariga to‘g‘ri keladi. Bunday holat uzoq duragaylashda hamda, bepusht o‘simliklarni o‘zidan changlanishida ham ro‘y beradi. Havo haroratining keskin darajada ko‘tarilishi cheklash reaksiyasini pasayishiga olib keladi. Mos kelmaslikni o‘rganish borasida olib borilgan tajribalarning natijalari uni oldini olishda shuningdek, yangi usullarni yaratishda asqotadi. Masalan, yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqqan holda urug‘chi tumshuqchasi ajratadigan moddalar chang donasi unishini sekinlashtiradi. Shunday holatning oldini olish uchun urug‘chi tumshuqchasidagi sekretni yuvish yoki mos holdagi urug‘chi ustunchasini mos kelmaydigan urug‘chiga payvand qilish orqali amalga oshiriladi. Chang donasining unuvchanligini oshirish uchun havo namligini oshirish yohud gulni g‘uncha davrida yoki gul deyarli so‘liyotgan davrida changlash orqali amalga oshirish mumkin. Mos kelmaslikni o‘simlikni vegetatsiya davrini oxirida duragaylash, shuningdek past harorat, mikroelementlar ta’siri, fiziologik faol moddalar, ionlashgan nurlar kabi ta’sirlar ko‘rsatish orqali bartaraf etish mumkin. Masalan, Trifolium turkumini turlararo chatishtirishda urug‘chining tumshuqchasiga d-naftosirka kislotani tegizib qo‘yish chang donasini muvoffaqiyatli tarzda o‘sishini ta’minlaydigan moddalarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu kislotani olma bilan nokni duragaylash davrida yuqoridagi tarzda ta’sir etish natijasida olma gulining urug‘chi ustunchasida chang donachalarining o‘sishi tezlashgan. Buning natijasida urug‘lanish muvaffaqiyatli tarzda amalga oshgan. Duragaylashda mos kelmaslikni bartaraf etishda gul urug‘chisining ustuncha qismi uzun bo‘lgan o‘simlikni qisqa ustunchali bilan chatishtirishda ustun

ustunchali urug‘chini qisqartirish usuli qo‘llaniladi. Ustunchasi kesilgan ona o‘simlikning urug‘chi tumshuqchasiga ota o‘simlikning ustunchasi payvand qilinadi yoki kesilib suniy hosil qilingan tumshuqchaga agar-qandjelatinli modda qo‘yiladi. Shu usul bilan makkajo‘xori, bangidevona, burchoq pomidor va tamaki o‘simliklaridagi mos kelmaslikni oldi olinib, to‘la qimmatli urug‘lar olingan. Tuguncha ichida changlanishni amalga oshirish yo‘li bilan lolaqizg‘aldoq va boshqa bir qator turkum o‘simliklarda chang donalarini suvdagi aralashmasini urug‘chi ustunchasi kesilgan tugunchaga sepish bilan me’yorida rivojlangan urug‘ olish mumkin. Bu usul uzoq durugaylashda va o‘zidan bepusht bo‘lgan o‘simliklarda mos kelmaslik holati urug‘chining tumshuqchasi yoki ustunchasida bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Bundan ham samaraliroq usulni ya’ni urug‘kurtak va chang donalarini sun’iy oziqga solib, u yerda urug‘lanishni amalga oshirish bilan keyinchalik sog‘lom urug‘ olish mumkin (rasm). rasm. In vitro usulida urug‘kurtakni urug‘lantirish (Rangaswamy 1977). a- plansetali urug‘kurtak, b, v-urug‘lanish, g-murtak va endosperm. Shuni ta’kidlash zarurki, biz yuqorida qayd etgan mos kelmaslikni bartaraf etishda qo‘llanilgan fiziologik va mexanik usullardan foydalanib, sifatli urug‘larni olish hamda qisman bo‘lsa ham o‘zaro duragaylanadigan o‘simliklarning turlarida sifatli urug‘lar olish mumkin.

O‘simliklarni o‘zaro chatishtirishda mos kelmaslikning oldini olishda genetik usullardan ham foydalaniladi. Bunday usullarga poliploid kam sonli xromosomaga ega turlarni tur ichida duragaylash misol bo‘ladi. Bir qator holatlarda 2n x 4n chatishtirish natija bermaydi. Ona o‘simlikda xromosomalar sonini ikki karra ko‘paytirish bilan urug‘ olish mumkin. Xromosomalarning soni o‘zgarganda chang nayi bilan urug‘chi tugunchasininig begona to‘qimasi orasidagi o‘zaro jarayonlar me’yorlashadi. V.P.Bannikova(1982) ma’lumotiga ko‘ra bangidevona o‘simligining erkak tetraploidli chang nayi diploid o‘simlikning tugunchasiga yetganida yorilib ketishi natijasida hech qachon tugunchaga yetib bormagan. Kolxitsin moddasinining ta’siri bilan 2n x 4n mos kelmaslikni bartaraf etgan. Bangidevona o‘simligida kolxitsin qo‘llanilganda, epidersis qavatda xromosomalarning soni ikki marta oshgan, periklinal ximeralar olingan. Ular o‘tkazuvchi to‘qimani hosil qiladi. Ota namunali tetraploid chang naylar urug‘chi ustunchasining tetraploid epidermisli periklinal ximeralarida yorilmay yaxshi o‘sishi kuzatilgan. Bir tur ikkinchi tur bilan chatishmasa, bunday mos kelmaslikni bartaraf etishda oraliq sifatida uchunchi turdan foydalanish ham mumkin. Chatishtirish sifatida “sof” navlarni emas, navlararo duragaylardan foydalanishda ham yuqori natija olingan. Duragay geterozis formalarni ota yoki ona sifatida foydalanish bug‘doyning tur ichidagi chatishtirishda qo‘llanilganda urug‘ mahsuldorligi ortgan. O‘simliklarni chatishtirishda chang donasini va chang nayini o‘sayotgan paytida mos kelmaslik ya’ni o‘zaro chatishmaslikni bartaraf etishning ko‘plab usullari mavjud. Shunga qaramay, chatishish samaradorligini oshirish maqsadida yangi usullarni ishlab chiqish, mavjud usullarni yanada takomillashtirish embriolog olimlarning oldidagi muhim masalalardan hisoblanadi. Genetika-seleksiyaga doir tajribalarni sun’iy oziq muhitda chang donasini unishi va chang nayini urug‘chi ustunchasi bo‘ylab o‘sishini o‘rganishga doir tadqiqotlarni laboratoriya sharoitida amalga oshirish, embriologiyaning muhim tarmoqlaridan hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida qat’iy nazorat ostida olib borish, chang nayini o‘sishidagi fiziologik-biokimyoviy tadqiqotlar bu tuzilma

haqida aniq ma’lumotlar olish uchun asos bo‘ladi. In vitro usulidan foydalanishning amaliy ahamiyati beqiyos bo‘lib, bu usul yordamida chang donasining tuzilishi, uning hayotchanligini uzoq muddat nazorat etish hamda gaploid o‘simliklar olishga imkon beradi. Gulg‘unchadagi yetila boshlagan chang donalarini sun’iy ozuqa muxitga ekilganda, chang donalari 4-5 kunda to‘q rangga kiradi. Bu davrda mikrosporalar yoki chang donalari murtakka aylanishidagi murakkab jarayon ro‘y beradi. 3-4 haftadan, ba’zan hatto bir necha oydan keyin o‘simta, nihol paydo bo‘ladi. Bu holat ko‘pincha bir yadroli chang donasidan, ba’zan ikki hujayrali chang donasidan hosil bo‘ladi. Ma’lumki ikki hujayrali chang donasida generativ va vegetativ hujayralar morfologiyasi va vazifalariga ko‘ra farqlanadi. Vegetativ hujayrada RNK va oqsil sintezi jadal ro‘y berishi bilan xarakterlansa, generativ hujayrada metabolik jarayonlar kam faoliyatli, unda chuqur maxsuslashuv mavjud. Chang donalar laboratoriyada maxsus oziq moddada In vitro usulida o‘stirilganda ko‘pincha generativ hujayra nobud bo‘ladi, vegetativ hujayra esa bir necha marta bo‘linishlardan keyin sharsimon ko‘rinishli proembrionni hosil qiladi. Bu jarayon davom etib tabaqalashuv tobora ortib murtakka aylanadi. Chang donasi bir hujayrali bo‘lgan taqdirda ham aynan shu jarayon sodir bo‘ladi. Natijada yuzaga kelgan murtak va undan rivojlangan o‘simlik ham gaploid bo‘ladi. Chunki ular reduksion bo‘linish ro‘y bergan chang donasidan yuzaga kelgan. Mana shunday tipda murtakni hosil bo‘lishiga androgen tip deyiladi. Androgen tipda changdon va chang donalarini laboratoriya sharoitida rivojlanishini tamaki, bangidevona, qalampir, sallagul va boshqa turkum o‘simliklarida kuzatilgan. Ba’zan don murtak hosil qilmay gaploid hujayralardan iborat kallus to‘qimani hosil qiladi. Bu morfogenezni tezlatib gaploid o‘simlik olish mumkin. Shunday qilib, shu usulda sholi, pomidor va boshqa bir qator qishloq xo‘jalik ekinlarning gaploid o‘simliklari olingan. Bunday tajribalar genetika-seleksiya

ishlarida gaploid o‘simliklarni olish keyinchalik o‘simliklarning yangi navlarini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. URUG‘LANISH Uzoq formalarni duragaylashda chang nayi urug‘chi tugunchasidan murtak xaltaga kirib borishi har doim ham muvaffaqiyatni amalga oshmaydi. Urug‘lanish jarayonida sezilarli darajadagi og‘ishlar spermiyni tuxum hujayraning yadrosi bilan qo‘shilishini sekinlashtiradi hamda qo‘shilish jarayonidagi morfologik anomal o‘zgarishlarni hosil qiladi. Manbalardagi ma’lumotlarga ko‘ra Nicotina rustica o‘simligida changlanish me’yorida ro‘y berganidan 40-50 soatdan keyin, ikki hujayrali proembrio va ko‘p hujayrali endosperm hosil bo‘ladi. N. rustica va N. glutinosa o‘simliklari o‘zaro turlararo chatishtirilganda, bu davrda spermiy xromatinlari xali tuxum hujayraning yadrosida bo‘ladi. Bir turga mansub o‘simliklar ichida changlanish ro‘y berganida spermiylarni tuxum hujayra yadrosi va markaziy yadrolar bilan qo‘shilishi orasida o‘zaro korrelatsiya mavjud. Singamiya jarayoniga nisbatan uch yadroni bir vaqtda qo‘shilishi, oldinroq va tezroq ro‘y beradi. N. rustica x N. paniculata va N. rustica x N. glutinosa o‘simliklarini turlararo chatishtirilishida spermiylar markaziy yadro bilan qo‘shilishi tuxum hujayraning qo‘shilishidan kechroq amalga oshadi. Masalan, N. rustica x N. paniculata o‘simliklari changlanishdan 38 yoki 44 soat o‘tganidan keyin zigota hosil bo‘lganida ham spermiyni markaziy yadro bilan qo‘shilishi hali tugalanmaganligi kuzatilgan. Bunday chatishtirishlarda murtak xaltaning ayrimlarida spermiy bitta markaziy yadro bilan qo‘shilgan bo‘lib, ikkinchisi urug‘lanmay qolgan bo‘ladi. Urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy yadrolarni o‘zaro qo‘shilishi keyinchalik ro‘y bermaydi. Zigota urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy yadrolar mitoz bo‘linishga bir paytda kirishadi.

Spermiyni markaziy yadro bilan o‘zaro qo‘shilishidagi morfologik holat me’yor holdagidan farq qiladi. Tamaki o‘simligida spermiy xromatini siyraklashganligi tufayli yadroning ancha qismini egallaydi. Uzoq formalarni duragaylashda esa xromatin spermiyni markaziy yadro bilan ta’sirlangan joyida to‘planadi, spermiy xromosomalarining spiralida astasekin anomal o‘zgarishlar kuzatiladi, shuningdek spermiyda xromatinni jich holda joylanishi urug‘lanmagan va urug‘langan markaziy yadrolarni o‘zaro qo‘shilib birlashuviga sabab bo‘ladi. Urug‘langan yadrolardagi anomal o‘zgarishlarga qaramay u bo‘lina boshlaydi va me’yordagi urug‘ni hosil qiladi. N. rustica x N. paniculata va N.rustica x N.glutinosa chatishishlarining natijasida hosil bo‘lgan duragay urug‘lar 50-55 va 10-15% changlangan urug‘kurtaklarda ro‘y beradi. Sezilarli darajadagi anomal o‘zgarishlar bilan amalga oshgan urug‘lanish qisman ro‘y berishi yoki butunlay ruy bermasligi ham mumkin. Bunda spermiylardan bittasi faqat tuxum hujayra yadrosi bilan (rasm, d) yoki markaziy yadro bilan qo‘shiladi. Ikkinchi spermiy esa mos ravishda sitoplazmada yoki boshqa urg‘ochi hujayrasining yadrosida parchalanib ketadi (rasm, v). rasm Crepis tectorum X Crepis capillaries turlarini o‘zaro chachishtirishida urug‘lanish jarayonidagi nomutanosibliklar.

a-sinergidda spermiyni to‘xtab qolishi, b-tuxum hujayra va markaziy hujayra orasidagi bo‘shliqda spermiyni to‘xtab qolishi, v-spermiylardan biri tuxum hujayra bilan qo‘shilgan, ikkinchi spermiy tuxum hujayra v markaziy hujayra orasidagi bo‘shliqda to‘xtab qolishi, g-birdaniga ikkala spermiyning tuxum hujayraga kirishi, d-spermiylardan biri tuxum hujayra bilan qo‘shilgan, ikkinchi spermiy markaziy hujayrada degeneratsiyalanishi. Urug‘lanishda ishtirok etmayotgan spermiyning xromatini ancha tig‘izlashadi ular piknotiklanadi. Boshqa holatlarda parchalanish darhol ro‘y bermaydi. Markaziy yadro bilan o‘zaro ta’sirlangan spermiy mitoz bo‘linish jarayonini tugatadi, interfaza davriga o‘tadi va yadrochani hosil qiladi. Uning parchalanishi keyinroq sodir bo‘ladi. Spermiylarning bir- biridan me’yor darajasida ajralib ketishi ro‘y bergan holatda urug‘lanish butunlay ro‘y bermaydi. Bunday holda har ikkala spermiy urg‘ochi hujayralarning yadrosi bilan ta’sirlanganidan keyin yoki sitoplazmani o‘zida parchalana boshlaydi. Urug‘lanishning butunlay ro‘y bermasligi har ikkala spermiy urg‘ochi hujayralarning orasida qolib ketishi yoki ular markaziy hujayraga o‘tishi natijasida sodir bo‘ladi. Bu barcha holatlarda urug‘lanishda ishtirok etmagan spermiylarning xromatini o‘ta zichlashib piknoz holatga o‘tadi. Murtak xaltani muayyan sondagi anomal o‘zgarishi (10-70%) ro‘y berishiga qaramay chatishtirishning o‘rganilgan kombinatsiyalarida doimo duragay urug‘lar hosil bo‘ladi. Hozirgacha mos kelmaslikni oldini olish bo‘yicha muayyan uslublar yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Urug‘lanish jarayonida ona organizmga past harorat yoki fiziologik faol moddalarni bilvosita ta’sir ettirish orqali ma’lum darajadagi urug‘langan tugunchadan gibrid urug‘lar olinmoqda. Bu holatlarda nafaqat chang donalarining unishi, chang nayini ustunchada o‘sishini yaxshilanishi barobarida gametalarning o‘zaro qo‘shilishi ham muvofiqlashadi.

DURAGAY MURTAK VA ENDOSPERMNI HOSIL BO‘LISHI Ilmiy manbalardagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, unuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan duragay urug‘lar o‘zaro yaqin turlarning chatishuvlari natijasida hosil bo‘ladi. Uzoq formalar o‘zaro chatishtirilganda ko‘p hollarda, duragay urug‘larni hosil bo‘lishida anomal o‘zgarishlar ro‘y beradi. Gibrid urug‘lardagi anomal o‘zgarishlar urug‘lanish jarayonidagi anomal o‘zgarishlar natijasida yoki uni me’yorida amalga oshganidan keyin ro‘y beradi. Bug‘doy va chinnigul o‘simliklarini turlararo duragaylashda urug‘lanishdan keyin, faqat tuxum hujayraning rivojlanishi kuzatilgan. Murtaksiz yaxshi taraqqiy etgan endospermli urug‘lar bug‘doy, tamaki va g‘o‘za o‘simliklarida kuzatilgan. Biroq shunday holatlarda ham muvaffaqiyatli amalga oshgan urug‘lanish, to‘liq qimmatli don olishning muvaffaqiyatini belgilamaydi. Duragay urug‘larni yuzaga kelish jarayonidagi anomal o‘zgarishlar duragay bo‘lmaganlarga qiyoslanganda avvalo rivojlanish jarayonlarini tezlashib ketganligi yoki bu jarayonni orqada qolayotganligida namoyon bo‘ladi. Duragay urug‘larining rivojlanishi, duragay bo‘lmagan urug‘larning rivojlanishidan orqada qolishi o‘simliklar olamida keng tarqalgan hodisadir. Bunday holatni g‘o‘za, makkajuxori, bug‘doyni, arpa, beda, tamaki kabi o‘simliklar bilan turlararo va turkumlararo chatishtirishda kuzatilgan. Duragay murtak va endospermning rivojlanishidagi to‘xtalish sezilarsiz yoki ancha sezilarli tarzda bo‘lishi mumkin. Sezilarsiz tarzda ro‘y beradigan rivojlanish natijasida to‘liq shakllangan urug‘lar hosil bo‘ladi. Ikkinchi holatda murtak va endospermning rivojlanishi butunlay to‘xtaydi. Duragay urug‘larning rivojlanishidagi to‘xtalishlar yoki butunlay rivojlanmay qolishi, murtakning tuzilishidagi yoki murtak xalta atrofidagi to‘qimalarning o‘zgarishlari ta’sirida ro‘y beradi. Ma’lumki, bunday o‘zgarishlar urug‘ning ontogenezini barcha davrlarida ro‘y berib turadi. Murtakni shakllanishidagi dastlabki anomal o‘zgarishlar zigotaning birinchi bo‘linishidayoq ro‘y beradi. Bug‘doyni suli bilan, arpani suli bilan, bangidevonani

tur ichidagi duragaylashlarida, tamaki va boshqa ekinlarning zigotasini birinchi bo‘linishida anomal holatlar ro‘y berishi kuzatilgan. Bunday holatlarda ba’zi o‘simliklarda ikki-uch hujayrali proembrional davrda rivojlanishdan to‘xtaydi (rasm, a) Duragay murtak va endospermni rivojlanishidagi anomal o‘zgarishlar proembrio hujayralari orasidagi to‘siqlarni noto‘g‘ri hosil bo‘lishi natijasida ham ro‘y beradi. Izis tenax va I. tenuis o‘zaro chatishtirishdagi kombinatsiyada nazoratdagi o‘simlikka nisbatan bazal hujayra terminal hujayradan oldinroq bo‘linadi. Terminal hujayra o‘z navbatida ko‘ndalang to‘siqni o‘rniga uzunasiga to‘siq hosil qiladi. Arpa o‘simligini suli bilan chatishtirilganda, bazal hujayradagi ko‘ndalang to‘siq, o‘rniga perpendukulyar to‘siq hosil bo‘ladi. Qiyoslanayotganda ikki hujayrali proembrio o‘rniga ikki yadroli bo‘lishi kuzatilgan (rasm, v). Bunday chatishtirishda mitoz bo‘linishning keyingi yo‘nalishlarida ham anomal o‘zgarishlar kuzatilgan. Mitoz bo‘linishda xromosomalarni tortilishida kechikish yoki xromosomalarning biror qismini tushib qolishi ham ro‘y beradi. Buning natijasida murtakda katta yadrolar bilan bir qatorda ko‘p miqdorda hajmi turlicha bo‘lgan mikroyadrolar soni ko‘payadi (rasm, g). Sakkiz kunlik murtakda mikroyadrolarning soni keskin kamayadi, yangi mikroyadrolar hosil bo‘lmaydi. Dastlabki paydo bo‘lganlari parchalana boshlaydi. Bu tarzdagi chatishtirishda sifatli murtaklar hosil bo‘lmaydi.

rasm. Arpa va so‘lining gibrid murtagni rivojlanishida mitoz bo‘linishda ham hujayra to‘siqlarini hosil bo‘lishida ham anomal o‘zgarishlarning kuzatilishi. a- zigotadagi anomal mitoz, b-murtakdagi xromosomalarni ortda qolishi, v-ikki yadroli hujayralarni hosil bo‘lishi, g-gibrid murtakdgi yirik yadrolar va mikro yadrolarni hosil bo‘lishi. Biroq turlicha tarzda amalga oshirilgan chatishtirishlarda urug‘ni yuzaga kelishini dastlabki davrlaridagi murtak asl, ona formalaridagidan farq qilmaydi. Unda ro‘y beradigan anomal o‘zgarishlar embriologik tabaqalashuvlar davriga to‘g‘ri keladi. Shunga o‘xshash natijalar bug‘doy va arpani, suli va tariqni turlar va turkumlararo hamda g‘o‘za va tamakini retsiprok chatishtirishda, yeryong‘oq, kanop, oshqovoq kabi ekinlarning turli navlarini duragaylashda kuzatilgan. Bunday tarzdagi chatishtirishlarda duragay murtaklar jadal o‘sadi va sharsimon yoki noksimon ko‘rinishni hosil qiladi. Keyinchalik odatda murtakda tabaqalashuv ro‘y bermaydi. Bunday murtaklarning hujayralari kuchli vakuollashgan bo‘lib keyin degeneratsiyalashadi. Ular duragay bo‘lmagan murtaklardan farqlanib, tiniq bo‘yalgan tanachalar hujayralaridagina bo‘ladi. Ribonukleoproteidlardan iborat

ergastik tanalarning bunday qayta taqsimlanishi murtakda metabolik jarayonlarning buzilganligidan dalolat beradi. Chatishtirishning ba’zi hollarida organogenez ro‘y beradi. Bu davrda ham anomal o‘zgarishlar kuzatilishi mumkin. Boshoqli ekinlardagi organogenez davrida ko‘p hollarda murtakning qalqonida ikki pallali o‘simliklarda urug‘pallalarda anomal o‘zgarishlar ro‘y beradi. Boshoqdoshlarning murtagidagi qalqonni nuqsonligi shuningdek, so‘ruvchi epiteliyning to‘liq rivojlanmay qolishida kuzatiladi. Ikki pallali o‘simliklarning murtaklari qiyoslangandagiga nisbatan urug‘palla barglarini me’yoridan ortiqcha uzunasiga o‘sib ketishi yoki aksincha, ulardan bittasi to‘la rivojlanmay qolishi assimetrik tuzilishli murtakning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Murtak rivojlanishidagi bunday anomal o‘zgarishlar kanop, g‘o‘za o‘simliklarining turli turlarini chatishtirishda ham ro‘y beradi. Duragay endospermni yuzaga kelishidagi anomal o‘zgarishlar, murtakdagi kabi rivojlanishini dastlabki davrida ko‘zga tashlanadi va u ontogenezning barcha davrlarida namoyon bo‘ladi. Masalan, tamaki o‘simligining har xil turlarini shuningdek, arpani suli bilan chatishtirilganda endospermning birlamchi yadrosi bo‘linmaydi yoki nihoyasiga yetmagan mitoz bo‘linishlar sodir bo‘ladi. Endospermning bir-ikki yadroli davrida rivojlanish to‘xtaydi. Duragay endospermni rivojlanishi duragay bo‘lmagan endospermni rivojlanishidan sezilarli darajada orqada qoladi. Masalan, arpani suli bilan chatishtirilganda bir yoki ikki kundan keyin bir qator murtak xaltalarda ikkita yoki uchta yadro hosil bo‘ladi. Arpa o‘simligi changlatilganidan bir kun keyin endospermda 32 ta yadro bo‘ladi, ikki kun o‘tgach hujayra yuzaga keladi. Yadroli endospermdagi anomal o‘zgarishlar avvalo mitoz jarayonini me’yorida ro‘y bermay uning o‘rniga endomitoz yoki amitozni ro‘y berishi, mitozni yakuniga yetmasligi bilan ifodalanadi. Shu bilan birga ko‘p yadrochali katta yadroning hosil bo‘lishi, ko‘p qutbli bo‘linish urchuqlarini hosil bo‘lishi, xromosomalarni qutblarga tortilishi, xromosomalarning bir xil miqdorda bo‘lmasligi, shuningdek endosperm yadrolarini o‘zaro qo‘shilishi kuzatiladi. Buning natijasida endosperm

yadrosi xromasoma to‘plamining ortishi, shakli va kattaliklarida farq kuzatiladi (rasm). Gigant katta yadro bilan birga mikroyadrolar ham hosil bo‘ladi. Yumaloq yoki oval shakldagi yadrolar bilan bir qatorda gantelsimon, tarmoqlangan, ancha cho‘zilgan ko‘rinishlardagi yadrolar hosil bo‘lishi bug‘doyni suli bilan, bug‘doyni arpa bilan va shunga yaqin boshqa turlar bilan chatishtirish natijasida ro‘y beradi (rasm). rasm. Arpa va so‘li gibrid endospermdagi yadrolarning faqlanishi. a,b,k - gigant yadrolar, g,d - yirik cho‘ziq yadrolar, j - gantelsimon yadro, v,ye,i- mikroyadro, z - yadrolar orasida ko‘priklar hosil bo‘lishi. Turli kombinatsiyadagi olib borilgan chatishtirishlar natijsida anomal yadrolarning hosil bo‘lishi bilan parallel ravishda endosperm hujayralarida to‘siq, devorni hosil bo‘lishining kechikishi ba’zan qisman yoki butunlay hosil bo‘lmaslik kabi holatlar uzoq duragaylashda keng tarqalgan. Hujayradagi ko‘ndalang devor to‘la hosil bo‘lmagan hollarda uni yuzaga kelishi tartibli tarzda bo‘lmaydi. Buning natijasida alohida katta hujayralar, ularda ko‘plab yadrolar hosil bo‘ladi. Hujayrali endospermni hosil bo‘lishi duragay urug‘larni to‘la qimmatli to‘qimani tashqi, periferik qismlarida tabaqalashuvlar hamda unda zahira oziq moddalarni to‘planishi bilan bog‘liq bo‘ladi.

G‘alladoshlarning donida aleyron qavatni hosil bo‘lishidagi anomal o‘zgarishlar natijasida alohida hujayralar guruhi hosil bo‘lishi yoki butunlay hosil bo‘lmasligi mumkin. Aleyron qavatni tabaqalashuvi ro‘y bersa, uning topografiyasi ya’ni ko‘rinishi ancha o‘zgaradi va u murtak hamda endosperm oralig‘ida joylashadi. Bunday holat me’yor holatida hech qachon kuzatilmaydi. Duragay yadroli endospermning hujayrali bosqichidagi ikkinchi farqlovchi belgi bu – zahira oziq moddalarning yo‘qligidir. Urug‘da endosperm hosil bo‘lishining buzilishi yoki oziq moddalar to‘planmasligi natijasida to‘liq rivojlangan puch urug‘lar hosil bo‘ladi. O‘simliklarni uzoq formalarini chatishtirishda, endospermni hujayrali tipidagi rivojlanishida, uning hosil bo‘lish davrida ham anomal o‘zgarishlar kuzatilgan. Bunda turli to‘plamdagi yadrolarni yuzaga kelishi va hujayralarning orasidagi ko‘ndalang to‘siqni paydo bo‘lishidagi o‘zgarishlar tufayli ko‘p yadrolilik hosil bo‘ladi (rasm). Hujayralarning soni, ularning o‘lchamlari odatda duragay endospermda duragay bo‘lmagan holatdagiga nisbatan kichikligi bilan farq qiladi. Urug‘ning shakllanish davrida duragay endospermdagi mayda hujayralar birbiridan uzoqlashadi, ulardagi yadro parchalanib degeneratsiya boshlanadi. Tamaki o‘simligining turlararo duragaylashda, urug‘lanish jarayonida ro‘y beradigan o‘zgarishlar duragay endospermni rivojlanishi bilan uzviy aloqadorligi bor. Spermiyni markaziy yadrolarning faqat bittasi bilan qo‘shilishi, endospermni keyingi rivojlanishida sezilarli anomal o‘zgarishlar ro‘y beradi. Urug‘langan va urug‘lanmagan markaziy yadro bir paytda bo‘lina boshlaydi. Buning natijasida diploid va gaploid yadroli endosperm hosil bo‘ladi. Agar bu yadrolarning bo‘linishi sitokinez orqali ro‘y bersa, unda ko‘p hujayrali mozaik endosperm hosil bo‘ladi. Duragay endospermni ko‘p qismini diploid yadroli katta hujayralar, oz qismini gaploid yadroli ancha mayda hujayralar egallaydi. Duragay endospermni hosil bo‘lishida hujayralar orasidagi devorlarni paydo bo‘lish davrida ham anomal o‘zgarishlar natijasida murtak xaltaning ma’lum joylaridagina hujayralar hosil bo‘lib, boshqa joylarida esa ko‘ndalang to‘siqlar

paydo bo‘lmaydi. Natijada murtak xaltaning bu joyida gaploid yadroli bo‘ladi. Urug‘ning yetilish davrida “sellyulyar-nuklear” endospermda degeneratsiya yuzaga keladi. Duragay endosperm rivojlanishida mitoz bo‘linishdagi sitokinezni sekin ro‘y berishi natijasida ko‘p yadroli hujayralar va senotsit tuzilmalarning paydo bo‘lishi, shuningdek hujayralardan iborat qavatni tabaqalashuvi va zahira oziq moddalarning to‘planish jarayonlarini ancha sekinlashuvi bilan namoyon bo‘ladi. Chatishtirishda turlararo mos kelmaslik murtak va endospermdagi patologik o‘zgarishlar bilangina emas u ginetseyning somatik to‘qimalariga ham ta’sir qilishi kuzatilgan. Bunda urug‘kurtak qoplag‘ichlarining ichki epidermasi ham o‘ziga xos o‘zgarishlarga uchraydi. Bo‘linishlar tufayli va hujayralarining kattalashishi hisobiga endoteliyning yoyilib ketishi birinchi marta bangidevona o‘simliklarini turlararo chatishtirish davrida tavsiflangan. Enditeliyni yoyilib ketishi hozirgi kunda gulxayridoshlar, kanopdoshlar, dukkakdoshlar tomatdoshlar va boshqa bir qator oila o‘simliklarining uzoq formalarini chatishtirilganda kuzatilgan. O‘simlikni avlod hosil qilishida jinsiy ko‘payishning ahamiyati beqiyos. Aynan u to‘liq, to‘la qimmatli urug‘ni hosil qilishida muhim rol o‘ynaydi. O‘simlik tomonidan qanchalik kam oziq moddalar o‘zlashtirilsa, duragaylarning rivojlanishini embrional bosqichidagi degeneratsiyasi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Shu sababli evolyutsiya jarayonida turlar, turkumlarda hosil bo‘lgan to‘la yetilmagan urug‘ va donlar urug‘lanish natijasida hosil bo‘lgan bo‘lsa ham hayotchangligi kam bo‘ladi. Shunday qilib, shuni ta’kidlash zarurki, duragay urug‘larni rivojlanish davrida uni asosi bo‘lib irsiy sabablar yotadi. Bu jarayonlarni ro‘y berishi haqida mutaxassislarning munozaralariga asosiy sabab embriologik va fiziologik va biokimyoviy tadqiqotlarni xilma-xilligidir. Bu ilmiy tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar, duragay urug‘larni shakllanish bosqichlarida mos kelmaslikni oldini olish bo‘yicha uslublarni belgilashni taqazo etadi. Bundan tashqari bu ilmiy- tadqiqotlar xulosalarni asoslashga ya’ni muayyan chatishtirishlarda mos kelmaslikni bartaraf etishga yo‘naltirilgan usullardan foydalanish va undan qat’iy

tarzdagi tabaqalashuvlarni amalga oshirishda qo‘llashni talab etadi. Mos kelmaslikni bartaraf etishda fiziologik usullar, qisman mos keladigan turlarni chatishtirishda irsiy, genetik usullardan esa uzoq turlarni duragaylashda foydalanish samara beradi. To‘liq, to‘la qimmatli duragay urug‘lar olishning bir qator uslublari bor. Ularning asosiylari quyidagilardir: ajratib olingan duragay murtaklarni sun’iy oziq muhitida o‘stirish; bir o‘simlikning murtagini ikkinchi o‘simlikning endospermiga o‘tkazish; chatishtiriladigan o‘simliklarda oldindan payvandlashni ta’minlash; chatishtiriladigan ona o‘simlikka fiziologik faol moddalar bilan ta’sir etish va boshqalar. Bayon qilingan usullarning eng samaralisi ajratib olingan murtaklarni in vitro usulida o‘stirishdir. Murtakni rivojlanishini turli davrlarida ajratib olish va sun’iy oziq muhitida o‘stirish bilan bug‘doy, arpa, sholi, dukkakli va tamatdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarning ayrim turlarini duragaylari olingan. Shunisi muhimki, bunday tajribalar olib borilishi, embriologik tekshiruvchilar natijalari asosida duragay va duragay bo‘lmagan murtaklarni dastlabki davrlaridagi o‘xshashlik va farqlarni qiyoslash imkonini beradi. Yetilmagan duragay urug‘larni in vitro usuli bilan o‘stirilganda ilgari ma’lum bo‘lmagan urug‘lar olingan. Shunday qilib, embriologik tadqiqotlarda olingan ma’lumotlar mavjud uslublarni qo‘llashda baholash, mos kelmaslikni bartaraf etib, sifatli urug‘lar olishda qo‘llaniladi. DURAGAY O‘SIMLIKLAR Uzoq formalarni chatishtirish natijasida olingan duragaylar o‘simliklarning yangi navlarini yaratishda qimmatli dastlabki material bo‘lib, xizmat qiladi. Duragay o‘simliklar o‘zlarining yovvoyi formalaridan farqli o‘laroq, kasallik va zararkunandalarga chidamli shuningdek, atrofmuhitning noqulay sharoitlariga bardosh berish xususiyatlariga ega bo‘ladi.

Seleksiyada duragay o‘simliklardan foydalanishda murtak rivojlanishini dastlabki davrlarida qurib qolishi, hosildorligini kamligi yoki duragaylarning to‘la bepushtligi ya’ni urug‘ va meva bermasligi kabi bir qator qiyinchiliklar mavjud. Hozirgi paytda hujayra va to‘qimalarni sun’iy oziqda, laboratoriya sharoitida o‘stirib kallus hujayra va rivojlanishning dastlabki davrida qurib qolayotgan duragay nihollardan regenerant ya’ni qayta tiklanadigan o‘simliklarni olish orqali ana shu qiyinchiliklar bartaraf etilmoqda. Yuqoridagi qiyinchilikni bartaraf etish uchun ko‘p mehnat talab etiladi. Ma’lumki, duragaylardagi hosildorlikni kamligi ko‘p hollarda meyoz bo‘linish jarayonlarida ro‘y beradigan anomal o‘zgarishlar bilan bog‘liq. Meyozdagi o‘zgarishlarning salmog‘iga qarab chatishtirilayotgan turlar haqida fikr bildirish mumkin. Chatishtirilayotgan turlar filogenetik jihatidan qanchalik uzoq bo‘lsa, duragaylardagi meyoz jarayoni shunchalik me’yoridan ko‘proq og‘ushlar bilan ro‘y beradi. Mutaxassislarning keyingi tadqiqotlaridan ma’lumki, meyoz jarayonida ro‘y beradigan anomaliyalar bilan duragaylardagi hosildorlikni kamligi orasidagi korrelyatsiya har doim ham ro‘y beravermaydi. Bepushtlikka olib keladigan ba’zi holatlardagi o‘zgarishlar rivojlanishning keyingi bosqichlarida ya’ni chang donalarining va murtak xaltani hosil bo‘lish davri, murtak va endospermni paydo bo‘lishida ro‘y beradi. Bepushtlik, meva urug‘larni hosil bo‘lmasligini bartaraf etishda bepusht duragaylardagi xramosomalar sonini ikki karra oshirib amfidiploidlar olish; duragaylarni ota-onalarining bittasi bilan chatishtirish; duragayni uchinchi tur o‘simlik bilan chatishtirish kabi ayrim usullardan foydalaniladi. Serhosil o‘simliklarning sonini ko‘paytirish uchun duragaylarning avlodlari ichida uchrab qoladigan yuqori hosildorligi yuqori tuplarni tanlash va ularni ko‘paytirish lozim. Bepusht duragaylarni vegetativ yo‘l bilan ko‘paytirish orqali saqlab qolish mumkin. Shu tarzda olingan bepusht duragaylarni ko‘paytirish uchun hujayra va to‘qima in vitro usulida sun’iy oziqda ko‘paytiriladi. Bunday holda duragay o‘simlikning poyasidan kallus to‘qima olinadi va unda kurtak hosil bo‘lishi

ta’minlanadi. Bu kurtakdan o‘simlik yuzaga keladi yoki duragay o‘simlikda hosil bo‘lgan kurtakni ajratib olib sun’iy oziq muhitda o‘stiriladi. Shu usulda uch, to‘rt oy ichida bitta o‘simlikdan mingdan ortiq klon material olish mumkin. Vegetativ bepusht o‘simlikni ko‘paytirish bo‘yicha ishlarni amfidiploid darajasida yetkazib bepushtlikni bartaraf etiladi. Biroq olingan amfidiploidlarning hosildorligi kam bo‘ladi, bu albatta ularda ro‘y beradigan meyoz bo‘linishdagi anomal o‘zgarishlarning ta’sirida sodir bo‘ladi. Shuning uchun uzoq duragaylardagi bepushtlikni bartaraf etishda gaploidlik, poliploidiya va mutant formalar olish muhim vazifalardan hisoblanadi. SITOEMBRIOLOGIYANING GENETIKA VA SELEKSIYADAGI AHAMIYATI Gametogenez, changlanish va urug‘lanish, embriogenez, urug‘ va mevani rivojlanishidagi o‘ziga xos qonuniyatlarni tadqiqotchilar o‘rganishi natijasida bu jarayonlardagi o‘zgarishlarni ro‘y berishini aniqlash maqsadida tajribalar o‘tkazilgan. Changlanishni sun’iy ravishda amalga oshirib, to‘la qimmatli sara urug‘larni olish borasidagi birinchi urinishlar qadim zamonlardan boshlangan. Keyinchalik eksperimental tadqiqotlarning ko‘lami kengaygan. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib birinchi marta uzoq duragaylashning nazariy tomonlari haqida fikrlar paydo bo‘la boshlagan. Hozirgi kunga kelib, urug‘lanish jarayonida chang donasining unishi va uning o‘sishi, urug‘lanish jarayoni, uzoq duragaylashda murtak va endospermni riojlanishi holatlari haqida keng qamrovli ma’lumotlar to‘plangan. Bu tarqoq materiallar bir qator monografiyalar va katta hajmdagi ishlarda umumlashtirib jamlangan. Bu ishlar o‘simliklardan duragaylarni olishda uzoq formalarni chatishtirishda ro‘y berib turadigan mos kelmasliklarni oldini olish maqsadida tajribalarni qo‘yib o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladi.

Genetik-seleksiya ishlarini yo‘lga qo‘yishda qimmatli xususiyatlarga ega bo‘lgan bug‘doy, makkajo‘xori, sholi, arpa, qand lavlagi, g‘o‘za, mevali va mevali sitrus kabi qishloq xo‘jalik o‘simliklarini Madilevskiy va boshqa BeylisVirivaya, Zaykovskaya va boshqalar, Poddubnaya Arnoldi, Batigina, Chebotar, Bannikova shuningdek o‘zbekistonlik taniqli embriolog olima Rumi (1974) batafsil o‘rganib katta hissa qo‘shdilar. Embriologik tadqiqotlarning ko‘pchiligida gametalarning rivojlanishi, chang donasining unishi, o‘sishi, changlanish va urug‘lanish, murtak va endospermni shakllanishiga tashqi muhitning noqulay ta’sirlari generativ organlardagi embriologik jarayonlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, pirovard natijada hosilni kamayishiga va aksincha, tabiy sharoitni qulay kelishi yuqori hosil imkonini beradi. Shunday qilib, gulli o‘simliklar sitoembriologiyasining oldida turgan asosiy masalalarni xal etishda va genetika va seleksiya ishlarini yo‘lga qo‘yishda quyidagilarni hisobga olish zarur: tadqiqot olib borilayotgan tajriba ishlarini tabiiy tarzda ro‘y berishidan o‘zgartirish mumkin bo‘lgan sharoitlarni yaratish; embriologik rivojlanishida anomal o‘zgarishlarga sabab bo‘ladigan tashqi va ichki noqulay omillar tasirini o‘rganish; rivojlanishning tabiiy jarayoni buzilgan taqdirda uni asl holiga keltirish sharoitlarini yaratish. Olingan ma’lumotlardan o‘rganilayotgan jarayonlarni maqsadga yo‘naltirilgan holga mos kelmaslik va bepushtlikni oldini olish, xo‘jalik jihatidan qimmatli, xususiyatli navlarni olishda foydalaniladi. SITOEMBRIOLOGIYANING AMALIY TAMOYILLARI Gulli o‘simliklar sitoembriologiyasi sohasida olingan ma’lumotlar embriologiyani fan sifatida taraqqiy etishidagina emas, boshqa fan tarmoqlari sistematika, genetika va seleksiyaning rivojlanishi uchun ham muhim hisoblanadi. XIX asrning o‘rtalaridayoq embriologik belgilardan o‘simliklarning sistematikasida foydalanish mumkinligi haqida dastlabki fikrlar bildirilgan. XX asrning boshlariga kelib, changdon, otalik va onalik gametofitlar, murtak va

endospermning tuzilishi va taraqqiy etishi haqida ko‘plab ma’lumotlar to‘plangan. Buning asosida embriologik xususiyatlardan o‘rganilayotgan o‘simliklarning tur, turkum, oilalar orasidagi qarindoshlik aloqalarini aniqlash imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Hozirgi kunga kelib, embriologik belgilar o‘simliklar sistematikasi va filogeniyasida katta ahamiyatga ega. XIX asrda amalga oshirilgan duragaylash bo‘yicha olib borilgan tajribalar XX asrga kelib ko‘lami kengaydi. Embriologiya bo‘yicha olingan ilmiy tadqiqotlarning natijalari genetika va seleksiyada muhim va zarurligi ko‘rsatib o‘tildi. O‘simliklar sitoembriologiyasiga ekspremental tadqiqotlarni tadbiq etilishi bu ma’lumotlardan yanada kengroq foydalanish imkoniyatlari yaratildi. Bugunga kelib genetika- seleksiya ishlarini yo‘lga qo‘yishda bazaviy ma’lumotlar bo‘lib qoldi. Botanikada soxasida qiyosiy-embriologik tadqiqotlarni tadqiq etishning asoschisi F.Gofmeyster yo‘sinnamolar, qirqquloqnamolar va ochiq urug‘li o‘simliklarning individual rivojlanishi yuksak o‘simliklardagi kabi genetik umumiylikka egaligini aniqladi. E.Strasburger 1878), I.N.Garojankin (1880), S.G.Navashin (1951) A.L.Taxtadjyan(1966-1970), Xoxlov S. S. (1970) V. A. Poddubnaya-Arnoldi (1976), YE. L. Kordyum G. I., Glushenko (1976), N. S. Belyayeva (1977) lar yuksak o‘simliklarning turli bo‘limlari, oila, turkum va turlarning filogeniyasi va evolyutsiyasiga doir qiyosiy embriologik tadqiqot ishlarini olib bordilar. Bir qator monografiyalar va tahliliy ishlarda embriologiyaning qiyosiy ma’lumotlari o‘simliklar sistematikasi, filogeneyasiga doir masalalarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etgan. Bu borada respublikamizning embriologik olimlari J. Y. Tursunov (1988), K. Karshibayev (2001), O. A. Ashurmetov, X. K. Qarshiboyev (2002), V. P. Pechenitsin (2008) ham o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar. Olingan ko‘plab ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, changdon devori, uning tuzilishi, xususan tapetum qavati, tetrada, mikrosporalarning hosil bo‘lishining xususiyati, otalik gametofiti, urug‘kurtak, onalik arxesporiyasi, onalik gametofiti, chang nayini

urug‘chi ustunchasidan o‘tish tiplari, urug‘lanish, murtak va endospermning rivojlanishi taksonomik ahmiyatga ega. Embriologik belgilarning majmuini K.Shnarf “Embriologik diogramma” deb atagan va o‘simliklarning sistematikasi va filogeniyasida hisobga olinishi zarurligi inobatga olingan. Biz yuqorida keltirgan embriologik belgilarni tadqiq etib o‘rganishda qaysilarni birlamchiprimitiv, qaysilari ikkilamchi-progressiv tuzilishda ekanligini aniqlash muhim hisoblanadi. Buni aniqlashda u yoki bu belgi ikkinchisini boshqa nuqtai nazardan butunlay qarama-qarshi bo‘lib, chiqishi mumkin. Bu, masalan, changdon devorining tapetum qavati tiplari, endospermni o‘ziga xos rivojlanishi va mikrosporalarni hosil bo‘lishini qiyoslaganda namoyon bo‘ladi. Shunga qaramay, boshqa embriologik belgilarning ahamiyatida embriolog olimlarning orasida yakdil fikr bor. Gulli o‘simliklarning barcha embriologik belgilari qiyoslaganda onalik gametofit va urug‘lanish diqqatga sazovor hisoblanadi. Ko‘pchilik mutaxassislarning e’tirof etishlaricha aynan shu belgilar gulli o‘simliklarning kelib chiqishini monofilitik xarakterdaligini belgilaydigan tasavvur hosil qiladi. Onalik gametofitining kelib chiqishi gulli o‘simliklarning kelib chiqishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning kelib chiqishi haqida bir qator nazariyalar mavjud. Bu g‘oyalardan ba’zi birlari, gulli o‘simliklarning murtak xaltasi ochiq urug‘lilarning onalik gametofitini gamologi deb hisoblaydi. Gulli o‘simliklarda murtak xaltani kelib chiqishi embriologlarning orasida keng tarqalib tan olingan g‘oyalardan biri arxegonial g‘oya hisoblanib, bu g‘oya XX asrning boshlarida ilgari surilgan bo‘lsa ham hozirgacha mutaxassislarning fikrini o‘ziga tortib keladi. Bu g‘oyaga ko‘ra gulli o‘simliklarning sakkiz yadroli murtak xaltasi ikkita arxegoniy tipi sagovniklar yoki ninabarglilardagiday bittasi yuqorida ikkinchisi pastki qismida joylashadi. Tuxum hujayra, ikkita sinergidlar va yuqorigi markaziy yadro tuxum hujayraga, ikkita bo‘yin hujayraga va yuqoriga arxegoniyning qorin kanal hujayrasi yadrosiga mos keladi. Uchta antipodlar va quyi markaziy yadro, tuxum hujayraga ikkita bo‘yin hujayra va arxegoniyning quyi qorin tomonidagi yadrosiga mos keladi.

Gulli o‘simliklardagi Polygonum-tip murtak xalta bu g‘oyaga ko‘ra birlamchi, primitiv hisoblanib qolgan barcha tiplar- 16 va 4 yadrolilar - ikkilamchi hosila hisoblanadi va ular arxegoniylarning soni bilan farqlanadi. 16 yadroli murtak xaltada to‘rtta arxegoniy bo‘lgan holda, 4 yadroli murtak xaltada bitta arxegoniy mavjudligini mulohaza qilib, gulli o‘simliklar ochiq urug‘li o‘simliklardan kelib chiqqan degan xulosaga kelish mumkin. Gulli o‘simliklarda murtak xaltani kelib chiqishidagi Gnet nazariyasiga ko‘ra, u ochiq urug‘li o‘simliklarning onalik gametofitiga mos degan xulosaga kelish mumkin. Unga ko‘ra, Gnetum turkumiga mansub o‘simliklarda murtak xaltaning tuzilishi va rivojlanish tipi gulli o‘simliklardagi murtak xaltaning rivojlanish tipiga mos, o‘xshash bo‘lib, murtak xaltani yuqori qismidagi hamma hujayralar teng qiymatli va ularning har biri rivojlanib, murtakni hosil qilishi mumkin. Gulli o‘simliklar va Gnetum turkumining turlari: 1) murtak xaltaning mono-, bi- va tetrasporali bo‘lishi, 2) murtak xaltadagi yadrolarning soni kamayib borishi, bu holat gulli o‘simliklarda yaqqolroq namoyon bo‘lishi, 3) arxegoniyning yo‘qligi, 4) oziq to‘qima – endospermni rivojlanishi urug‘lanish ro‘y berguncha to‘xtab turishi, uning rivojlanishiga yadrolarning qo‘shilishi turtki bo‘lishi, xarakterli o‘xshash belgilar hisoblanadi. Murtak xaltaning arxegonial va Gnet nazariya asosida kelib chiqishini ayrim mutaxassislar tanqid qilishgan. Ularning fikricha, Gnet nazariyasi orqali gulli o‘simliklar murtak xaltasidagi sinergidlarni mavjudligi va urug‘lanishdan keyin endosperm hosil bo‘lishini izohlay olmasligi shuningdek murtak xalta tiplarining tuzilishi va kelib chiqishidagi og‘ishlarni tushuntira olmasligidir. Murtak xaltani kelib chiqishi haqida YE.N.Gerasimova-Navashina original nazariyani taklif etgan. Uning nazariyasi ko‘ra, murtak xalta va qo‘sh urug‘lanishning kelib chiqishi asosida hujayra faoliyatida umumiy qonuniyatlar hosil bo‘lib, bu qonuniyatlar natijasida moddalar almashinuvining maxsus ixtisoslashishi ta’sirida gulli o‘simliklar generativ organlarining ontogenezini tarixiy taraqqiyot natijasidagi rivojlanishining ta’sirida ro‘y bergan. Bu nazariyaga

muvofiq, gulli o‘simliklar gametofiti tarixiy taraqqiyot davrida rivojlanish davrining qisqarganligi tufayli arxegoniydan ajralib qolgan, deb hisoblanadi. Y.S.Modilevskiyning (1953) fikricha, mono-, bi- va tetrasporali murtak xaltalarning kelib chiqishi umumiy xarakterga ega. Ularni yuzaga kelishi va paydo bo‘lish vaqtlari farq qilsa ham, ular umumiy tipning teng qimmatli variantlari bo‘lib hisoblanadi. Bu fikr bir oilaga mansub turkum o‘simliklar yoki hatto aynan bitta turga mansub urug‘kurtaklarda ham mono-, bi- va tetrasporali murtak xaltalar uchraydi. Bu nazariyaga ko‘ra, murtak xaltalarning tiplari bir xil filogenetik ahamiyatga ega emas. Murtak xaltaning Polygonum tipi asosiy, birlamchi deb qaralib, murtak xaltaning rivojlanishi borasidagi boshqa tiplar ikkilamchi, hosila, va ular murtak xalta asosiy tipining variantlari deb qaraladi. Gulli o‘simliklardagi murtak xalta evolyutsiya jarayonida uzoq yillar davomida bir qator o‘zgarishlarga uchragan va yangi belgilarni hosil qilgan. Shuning uchun murtak xalta va qo‘sh urug‘lanish sifat jihatidan evolyutsiya jarayonida faqat gulli o‘simliklardagina o‘ziga xos xususiyatli farqlar yuzaga kelgan. Uning gomologi boshqa guruh o‘simliklarda shu jumladan, ochiq urug‘lilarda ham hozircha topilgani yo‘q. Evolyutsiya jarayonida gulli o‘simliklardagi ontogenez shu darajada qisqardiki, bu davrda arxegoniylarning hosil bo‘lish imkoniyati qolmadi. Gulli o‘simliklarning qadimgi ajdodlari zich to‘qimali o‘simtani o‘ta reduksiyalanganligi sababli arxegoniy hosil bo‘ladigan xususiyatni yo‘qotgan bo‘lishi kerak. Shunday qilib, murtak xalta va qo‘shurug‘lanishning kelib chiqishi haqida ko‘plab g‘oya va nazariyalar mavjud bo‘lsada, bu masala to‘la hal bo‘lgan deb bo‘lmaydi. Yetarli darajada hal qilish uchun qiyosiy embriologiya sohasidagi ma’lumotlarni hamda qazilma holdagi, qadimiy geologik davrda rivojlangan o‘simliklar haqida ma’lumotlarni yetarli darajada emasligi deb ko‘plab mutaxassis tadqiqotchilar fikr bildiradilar. Gulli o‘simliklarda otalik gametofitni kelib chiqishi haqidagi masala ko‘plab ilmiy maqola va axborotlar, taniqli mutaxassislarning turli ilmiy anjumanlardagi

ma’ruzalarida muhokamalar qilingan. Ba’zi bir tadqiqotchilarning fikrlariga ko‘ra, gulli o‘simliklar va ochiq urug‘li o‘simliklarning otalik gametofitlari orasidagi o‘xshashlikni o‘rganish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Gulli o‘simliklarda otalik gametofiti kuchli darajada reduksiyalangan bo‘lib, o‘simtasiz bitta anteridiy va ikkita spermiydan iborat bo‘lib qolgan. Ochiq urug‘li o‘simliklarning yuksak darajada tuzilgan turlarida o‘simta 1-3 ta hujayradan iborat holos. Shuni hisobga olgan holda, gulli o‘simliklarning otalik gametofiti ochiq urug‘lilarning qaysidir qadimgi ajdodini otalik gametofitidan protalial hujayralarni soddalashuvi va reduksiyalanishi natijasida yuzaga kelgan, deb hisoblashadi. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar yopiq urug‘li o‘simlar otalik gametofitning vegetativ hujayrasini hujayra o‘simtasi kabi, generativ hujayrani esa kuchli reduksiyalangan anteridiy deb qarashadi. Alternativ nuqtai nazar ham borki, unga ko‘ra gulli o‘simliklarning otalik gametofiti o‘ta kuchli darajada reduksiyalanganki, uning natijasida anterediy butunlay hosil bo‘lmay qolgan. Bu yuqorida qayd etilgan qimmatga ega bo‘lgan bir qator belgilardan tashqari boshqa bir qator embriologik belgilarga quydagilarni: mikrosporangiy devorini shakllanish tiplari va tetrada mikrosporlaraning hosil bo‘lishi; otalik gametofitning tiplari; urug‘kurtak va onalik arxesporiy tiplari; embriogenez va endospermiogenez tiplari va boshqa ayrim belgilarni ko‘rsatish mumkin. Embriologik belgilarning tahiliga doir ko‘plab ilmiy ishlar mavjud, shunga qaramay bu tadqiqotlar filogenetik baholash masalasi munozaraligicha qolmoqda. Masalan, ilmiy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, tetrada mikrosporalarning hosil bo‘lish tiplari, urug‘kurtakning ikkita tipidan qaysi bir primitivligi, urug‘kurtak va uning integumentlarini kelib chiqishi va tabiati, nuklear yoki sellyulyar endospermlarning filogeniyasida qaysi biri primitiv, yoki progressiv ekanligi, hozirgi vaqtda ham bir-birini inkor etadigan g‘oya hisoblanadi. Embriologik belgilarning juda ko‘pchiliklariga filogenetik baho berishda mutaxassislarning orasida dunyoqarashlar borasida anchagina kelishilmovchiliklar bo‘lsa ham, hozirgi paytga kelib yopiq urug‘li o‘simliklarning evolyutsiyasidagi embriologik belgilarni filogenetik baholashda umumiy tendensiya mavjud.

Bu haqdagi ma’lumotlar V.A.Poddunaya-Arnoldi asarida jamlangan. Yuksak o‘simliklarning evolsiyasida gametofitni doimiy reduksiyalanishi va sporofitni taraqqiy etib borishi bilan ro‘y bergan, deb hisoblanadi. Urug‘kurtak tiplari, gametofitlar va endospermning kuchli darajada rivojlanganligi, hujayralarni ko‘p marta bo‘linishining ro‘y berishi, uzoq muddat davomida rivojlanishi ekologik omillarga yaxshi moslashmaganligi birlamchi-primitiv belgi hisoblanadi. Turli tadqiqotchi mutaxassislarning ma’lumotlariga muvofiq: ikki intigumentli krassinutsellyatli to‘g‘ri urug‘kurtak, kuchli rivojlangan nutsellus, o‘rovchi hujayralar, ko‘p hujayrali urg‘ochi arxesporiy, Polygonum – tip murtak xalta, porogamiya, tugunchada ko‘p sonli urug‘kurtaklar, gaustoriylarning yo‘qligi, endospermli urug‘ va ayniqsa perispermli, takomillashmagan murtak, ikki hujayrali chang donasi, apomiksisning ro‘y bermasligi va shu kabilar birlamchi, primitiv belgilar hisoblandi. Aksincha, bir intigumentli tenuinutselyatli teskari urug‘kurtak, yaxshi rivojlanmagan nutsellus,qoplovchi hujayralarning yo‘qligi, bir hujayrali arxesporiy, turli murtak xaltalarning me’yorda emasligi, turli tipdagi gaustoriylarning mavjudligi, urug‘chi tugunchasida urug‘kurtaklar sonining ozligi, endosperm va perispermsiz urug‘ning bo‘lishi, murtakni egilganligi, yumaloqligi, yaxshi takomillashganligi, chang donasini uch hujayradan iboratligi, apomiksisni mavjudligi va shu kabi bir qator belgilar ikkilamchi progressiv belgi hisoblanadi. Turli embriologik belgilarning ma’lum yo‘nalishdagi evolyutsiyasi ulardagi soddalashuvlar tez, qisqa vaqtda rivojlanishni hamda muhit sharoitlariga yaxshi moslashishlar imkoniyatini bergan. Shunday qilib, biz yuqorida bayon qilgan embriologik belgilar sistematik va filogenetik aloqalarni belgilashda muhim belgi bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda embriologik belgilarning taksonomik ahamiyati mutloq absolyut emas. Sistematika va filogeniyaga aloqador masalalarni hal etishda embriologik belgilardan foydalanishda bir oz cheklanishlar ham mavjud. Embriologik belgilarni qo‘llashdagi cheklashlar u yoki bu sodda primitiv yoki istiqbolli belgi deb baholashda ko‘plab munozarali savollar paydo bo‘ladi. Embriologik va morfologik

belgilarning evolyutsiyasiga muvofiq rivojlanishni yo‘qligi ham muhim tomonlardan hisoblanadi. Muayyan guruh o‘simliklarning ichida yoki bitta turga mansub o‘simliklarda bir paytning o‘zida ham primitiv ham progressiv belgilar bo‘ladi. Bundan tashqari morfologik belgilari primitiv bo‘lgan gulli o‘simliklarda progressiv belgilarning uchrashi yoki buni butunlay aks holati bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, bitta embriologik belgini tuzilishi va rivojlanishiga qarab, turli guruh o‘simliklar orasidagi qarindoshlik aloqalari haqida fikr yuritish, mulohazalar qilish mumkin emas. Embriologik belgilarning bir qanchasi boshqa belgilar bilan olinganda taksonomik birliklar orasidagi sistematik va filogenetik aloqalarning ishonchli belgisi, kriteriysi bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, qiyosiy embriologiyaning ma’lumotlari sistematiklar uchun muhim bo‘lib hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiatshunoslikni o’qitishning amaliy metodlari

Tajriba tabiatshunoslikni o'qitishning yetakchi uslubi sifatida, amaliy uslublar, ularning turlari__2

Mexanik va asosiy to’qimalar

Botanikadagi sistematik birliklar

Sharq mutafakkirlarining insonni o'rab turgan tabiat bilan aloqalari haqidagi qarashlari__2