Mexanik va asosiy to’qimalar - Ботаника - Рефераты

Mexanik va asosiy to’qimalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

324.5 KB

Mexanik va asosiy t o ’qimalar R e j a : 1. Mexanik t o ’qima va uning vazifasi 2. Mexanik to’qimalarning turlari

Asosiy tushunchalar: kollenxima, sklerenxima, sklereidlar, lub tolalari, yog’ochlik tolalari (libriform), assimilyatsion to’qima, bulutsimon parenxima, burmali parenxima, aerenxima. Barcha tirik va o’lik holdagi hujayralar o’simlikning mustahkamligini ta’minlaydi. Jonli hujayralarning mexanik roli turgor bosim bilan bog’liqdir. Suv bilan yaxshi tuyigan hujayralar tarang bo’lib, o’sishni shakl va hajmini bir butun holda saqlab turadi. Ortiqcha namlik sharoitida o’suvchi o’simliklar odatda maxsus mexanik to’qimaga ega bo’lmaydi yoki kuchsiz rivojlangan bo’ladi. Mexanik to’qimalarning vazifasi o’simlikka mustahkamlik berishdan iborat bo’lib, uni har xil mexanik shikastlanishlardan saqlaydi. Mexanik to’qima tufayli o’simlik poyasi tik holatni saqlaydi. Daraxtlar og’ir shox–shabbalarni ushlab turadi hamda tashqi muhitining kuchli bo’ron va shamollariga, yomg’ir va qorlarga bardosh beradi. Mexanik to’qima hujayralarining xarakterli xususiyati qobig’ining ko’pincha lignin moddasi singishi natijasida yog’ochlashishidadir. Bu esa o’z navbatida mustahkamlikni oshiradi. Mexanik to’qimalar kelib chiqishi, o’simlik organlarida joylashishi va umumiy anatomik belgilariga qarab uch turga bo’linadi: 1) kollenxima; 2) sklerenxima; 3) sklereidlar. Kollenxima . Hujayralarning ko’ndalang kesimi har xil shaklda bo’lib, asosan 4–5 qirrali tuzilishga yaqin. Bo’yiga kesimi o’z o’qi bo’ylab cho’zilgan, hujayra uchlari to’mtoq yoki biroz etilgan bo’ladi. Hujayra qobig’i sellyuloza hisobiga qisman qalinlashadi, shuning uchun ular tiriklik xususiyatini saqlab qoladi. Kollenximaning xarakterli xususiyati hujayralarida xloroplastning uchrashidadir. Hujayra qobig’ining qalinlashish xarakteriga ko’ra burchakli, plastinkali va g’ovak kollenxima turlari farq qilinadi. Kollenxima poyalarda, barg bandlari va barg yaproqlarida kuzatiladi. U qovoq poyasining birlamchi po’stlog’ida, kartoshkagulda, kartoshkada va marmarakda ham yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Plastinkali kollenximada hujayralarning tangental devorlari ichki va tashqi tomonlari qalinlashadi. Plastinkali kollenxima poyalarda olma, yertut va

qoraqatning barg bandlarida uchraydi. G’ovak kollenximada hujayra oraliqlari yaxshi rivojlangan. Bunday hujayralarda faqat hujayra oraliqlari bilan chegaralangan qismlari qilanlashadi. G’ovak kollenxima oq sho’ra, rovoch va boshqa o’simliklarning poya va barg bandlarida uchraydi. Kollenxima faqat mexanik vazifani bajarib qolmay, balki assimilyatsion vazifani ham bajaradi. Barg plastinkasida kollenxima o’tkazuvchi boylamlarni ostki va ustki tomonlaridan o’rab turadi. Shunday qilib, kollenxima birlamchi kelib chiqishga ega va yosh o’suvchi organlar uchun xarakterli mexanik to’qima hisoblanadi. Sklerenxima . Sklerenxima muhim mexanik to’qima hisoblanib, o’simlikning ildiz, poya kabi o’q organlari va o’tkazuvchi nay tolali boylamlar tarkibiga kiradi. Ko’pchilik o’simliklarda uni birlamchi po’stloqda va peritsiklda mexanik halqa sifatida yoki mexanik to’qima boylamlari sifatida uchratish mumkin. Sklerenxima hujayralari uzun prozenxima va 11-rasm. Kollenximaning turli k o ’rinishi. A- plastinkasimon; B- g’ovakli; V- burchakli. bir–birlari bilan juda zich joylashib, uchi o’tkirlashgan tolalar shaklini oladi. Hujayra qobig’i bir tekis qalinlashadi va unda qavat–qavat tuzilish ifodalanadi. Qavat–qavatlilikning yaxshi rivojlanishi natija-sida, hatto hujayra bo’shlig’i,

ko’rinmay qolishi mumkin. Hujayra qobig’ining yog’ochlanishi nihoyatda mastahkamlik va elastlakni vujudga keltiradi. Sklerenxima hujayralarida qalinlashish bilan birgalikda yaxshi ifodalangan teshik kanallari ham hosil bo’ladi. Sklerenxima hujayralari qobig’i shakllanib bo’lgandan so’ng hujayralarning tiriklik qismi nobud bo’ladi. Shuning uchun o’lik mexanik to’qima hisoblanadi. U kelib chiqishga ko’ra birlamchi va ikkilamchi bo’ladi. O’simlik organlarida joylashshishiga qarab lub tolalari va yog’ochlik tolalarga bo’linadi. Lub tolalari o’simlik organlarining po’stloq qismida uchrab, ular birmuncha uzunligi bilan ajralib turadi. Masalan, lub tolalari uzunligi zig’irda 40–120 mm, gazandada – 80 mm, ramida 350–420 mm ga boradi. Lub tolalarining hujayra qobig’i zig’ir, kendir o’simligida odatda, tezda yog’ochlanadi. Ulardan dag’al matolar to’qish va arqonlar tayyorlashda foydalaniladi. Yog’ochlik tolalar (libriform) uncha uzun emas (2,5 mm dan oshmaydi). Hujayra qobig’i doimo yog’ochlanadi, ammo qalinlashishi lub tolalariniki kabi kuchli emas. Libriform asosiy vazifasidan tashqari ozuqa moddalar to’plash va suv o’tkazish kabi vazifalarni ham bajarishi mumkin. Bunday hollarda hujayraning tiriklik qismi saqlanib qoladi va yupqa yog’ochlangan qobiqqa ega bo’ladi. Sklereidlar . Ular o’simlikning ildiz, barg va mevalarida yakka–yakka yoki to’da–to’da bo’lib joylashadi. Sklereidlar yumaloq ovalsimon, cho’ziq va shoxlangan shakllardagi, hujayra qobig’i yog’ochlangan jonsin mexanik to’qimadir. Hujayra qobig’ida va teshik kanallar yaxshi ifodalanadi. Tosh hujayralar nok, behi kabi o’simlik mevalarining et qismida, yong’oq po’chog’i va olcha, olxo’ri kabi o’simlik mevalarining danaklarida keng tarqalgan. Shoxlangan sklereidlar choy, kameliya va zaytun o’simliklari barglarida tayanch hujayralar nomi bilan uchraydi. Ajratuvchi to’qimalar H ujayralarning hayot faoliyati natijasida bir q ator chi q indilar hosil bo’ladi. Ularga organik kislotalarining ba’zi tuzlari, smolalar, efir moylar, kauchuk va boshqalar kiradi. Bu moddalar o’simliklar organizmidagi maxsus ajratish sistema-si

yordamida chi q arib yuboriladi. Bu sistemalar smola yo’llari va sut naychalaridir. Ba’zan oddiy parenxima h ujayralari ham chiqindilarni tashqariga chi q arish vazifasini bajaradi. Ajratuvchi to’qimalarni o’rganishning qiyin jihatlari bor. Birinchidan, ajratuvchi to’qimalar tuzilishi va o’simlikda joylashishiga qarab turli xil. Ikkinchidan, o’simlik ajratayotgan moddalarning morfologik tuzilishi bir xil bo’lgani holda ximiyaviy tarkibi xilma-xil, o’xshash moddalarni esa turli xil ajratuvchi to’qimalar ham chiqazishi mumkin. Uchinchidan, ajratib chiqarilgan moddalar-ning o’simlikni o’zi uchun ahamiyati noaniq. Faqat ularning ayrimlari haqida aniq fikr aytish mumkin. Aftidan ayrim moddalar chiqindilar bo’lib, ular moddalar almashinuvi jarayonida ajralib chiqadi. Meristemalarda ajraladigan moddalar intensiv jarayonlarda ular ko’proq chiqadi, degan fikr uyg’otadi. Lekin chiqindi moddalar evolyusiya jarayonida moslashishi uchun qo’shimcha vazifalarni bajarganligi ham ehtimoldan xoli emas. Masalan, ayrim smola va efir moylari ajratadigan o’simliklarni hayvonlar yemaydi. Ninabarglilar yog’ochidagi smola esa uni chirishdan saqlaydi. O’simlik ajratib chiqargan moddalar bir nechta guruhlarga bo’linadi. Eng tipiklaridan biri terpenlar bo’lib, ularga efir yog’lari, balzamlar, smola va kauchuk kiradi. O’simliklar, shuningdek, polisaxaridlar, oqsil moddalari, tuzlar va suv ham ajratishi mumkin. Tashqi ajratuvchi to’qimalar . Bulardan temirli tuklar – trixomalar epidermisdan hosil bo’ladi. Gazanda o’simligining kuydiruvchi tuklari ham tashqi ajratuvchi to’qimalarga kiradi. U kichik shpritsni eslatuvchi, ichida shirasi bo’lib, teriga sanchilishi bilan shu shira badanga o’tib kuydiradi. Nektarniklar hasharotlarni jalb qiluvchi nektarlar ajratib chiqaradi. Ular asosan, gulda bo’ladi. Gidatodlar (yunon. gidor, gidatos-suv ; odos-yo’l ) tashqariga suv tomchilari va unda erigan tuzlarni ajratib chiqaradi. O’simlik organizmiga vaqtincha suv miqdori ko’p bo’lib transpiratsiya faolligi sust kechganda gidatodlar orqali

guttatsiya hodisasi kechadi, ya’ni tashqariga suv tomchilari ajralib chiqadi. Bu hodisa o’simliklarda yoz oylarida ertalab nam yetarli bo’lganda kuzatiladi. Tashqi ajratuvchi to’qimalarga, shuningdek, hasharotxo’r o’simliklardagi ovqat hazm qiluvchi tuklarni ham kiritish mumkin. Bu tuklardan ajralgan suyuqlik moddalar (fermentlar, kislota-lar) yordamida ushlangan hasharotlar hazm qilinadi. Ichki ajratuvchi to’qimalar. Ko’pchilik ninabargli daraxtlarning yog’ochligi, po’st va bargida uchraydigan smola yo’llari smola kanallari deb ataladigan uzunasiga ketgan bo’shliqlardan iborat bo’lib, ularning ichki tomoni parenxima hujay-ralari bilan q oplangan. Bu hujayralar ajratuvchi hujayralar deb ataladi. Sut naychalari o’simlik tanasida tarmoq-lanib ketgan kanallar sistemasidan iborat. Sut naychalari doimo tirik bo’lib, unda mualla q holda kauchuk, juda kichik smola tomchilari, kraxmal donachalar va alkaloidlar bo’ladi. Bu ko’knori, sutlamagul, q oqio’t kabi o’simliklarga xos bo’lgan sutsimon shiradir. Ayrim o’simliklar, masalan, Braziliya geveyasining sutsimon shirasidan ko’plab kauchuk olinadi. Bu o’simlik ekvator zonasiga barcha mamlakatlarda ko’plab o’stiriladi va katta xo’jalik ahamiyatiga ega. ASOSIY TO’QIMALAR Asosiy to’qimalar o’simlikda eng ko’p joyni egallab, ular tashqaridan q oplovchi to’qimalar bilan o’ralgan, ular orasiga esa o’tkazuvchi va mexanik to’qimalar joylashgan bo’ladi. Boshqa to’qimalardan farq q ilib, asosiy to’qimalar hujayralararo bo’shliqlarga juda boy. Asosiy to’qimalarning bosh vazifasi esa o’simliklarni oziqlantirishdan iborat. Shunga ko’ra ular 3 turga: assimilyatsion, g’amlovchi va so’ruvchi parenximalarga bo’linadi. So’ruvchi parenxima - ildizning uchida, uning so’ruvchi qis mida joylashib, ildiz tukchalari tomonidan tupro q dagi suv va unda erigan mineral moddalarni so’radi va uni ildizning markaziy q ismiga o’tkazadi. Bu moddalar undan o’tkazuvchi maxsus tizimga o’tib, o’simlikni barcha organlariga tar q aladi.

O’z tuzilishi va yuksak o’simliklarda uchrashiga ko’ra ular juda turli-tuman. Shulardan rizodermaning (grek. riza-ildiz; derma-teri ) ahamiyati katta bo’lib, u barcha yosh ildizlarning ustki qavatidir. Tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalar rizoderma orqali ildizga o’tadi. Assimilyatsion parenxima yoki xlorenxima o’zida ko’plab xlorofil donachalari borligi bilan xarakterlanadi. Uning asosiy vazifasi fotosintez bo’lib, birlamchi mahsulotlar h osil q ilishdan iborat. Uglevodlar h osil bo’lishi faqat xloroplastlar borligi bilan emas, balki q uyosh nuri tushishiga ham bo g’ li q . Shu sababli xlorenxima odatda barg po’stining ostida, yashil novdalarda joylashib ularga chu q ur singib boradi. Assimilyatsion to’qimalar nisbatan sodda tuzilishga ega. Ular yupqa po’stli qariyb bir xil paren-ximatik hujayralardan iborat. Ularning devoriy qatlamida ko’plab xloroplastlar joylashgan. Shu sababli ham ular ba’zan xlorenximalar ham deb yuritiladi. Xloroplastlar odatda bir qavat bo’lib, hujayra devori bo’ylab joylashadi. Bu esa maxsus moslashuv natijasi bo’lib, shunday holatda ko’proq xloroplastlar joylashadi, ular bir-biriga kamroq soya beradi va tashqaridan keladigan karbonat angidridning manbaiga yaqinlashadi. Yorug’likning tushishiga qarab xloroplastlar o’rin almashib turadilar. Ba’zi hollarda sitoplazma devoriy qavatining yuzasini kengaytirish maqsadida ular qatlam hosil qiladi. Oddiy qarag’ay misolida bu aniq ko’rinadi. Elektron mikroskop yordamida kuzatish orqali qilingan hisoblashlar xromosomalar sonini 5 va undan ko’proq marta ortiqligini ko’rsatadi. Xloroplastlarning umumiy hajmi hujayra protoplastining 70-80% hajmini tashkil qiladi. Bargning ustki qi smida unga perpendikulyar joylashgan prizmasimon hujayralar bo’lib ular polisad yoki ustunsimon to’qimalar deyiladi. Barg ostidagi to’qimalar esa siyrak joylashadi va bulutsimon yoki gubkali parenxima deyiladi. Gubkali to’qimalarda xlorofill donachalari bo’lsa-da, ular asosan gaz almashinuvi va suv bug’latish vazifasini bajaradi. Assimilyatsiya esa uning ikkinchi darajali vazifasidir.

Assimilyatsion to’qimalar o’simlik tanasida ko’pincha rangsiz qoplovchi to’qima – epidermis ostida joylashadi. Bu esa gaz almashinuvi va yoritilish imkoniyatini yaxshilaydi. Xlorenximada ko’plab hujayralararo bo’shliqlar joylashib, ular gaz almashinuvini yengillashtiradi. Yupqa va rangsiz epiderma tagidan ko’rinib xlorenxima barg va yosh novdalarga yashil rang beradi. G’amlovchi parenxima . Bu to’qimalar, asosan kraxmal, inulin, shakar, yog’ kabi zapas moddalarni g’ amlashga moslashgan. Ular urug’li o’simliklarning barcha organlarida uchraydi. G’ amlovchi to’qimalar kraxmal va o q sil to’playdigan g’alla o’simliklar, kraxmal, o q sil, yog ’ (araxis) to’playdigan dukkakli o’simliklar urug’ida, tugunak ildizlarda, daraxt va butalarning novda va shoxlarida, shakar to’playdigan q and lavlagi ildiz mevasida joylash-gan. H atto lavr, zaytun, magnoliya, padub kabi doimiy yashil o’simliklarning tashqi hujayralarida ham yilning ma’lum davrida kraxmal donachalari bo’ladi. Bu parenximaning hujayralarida faqat zapas moddalar to’planmasdan alkoloid, glyukozid, oshlovchi moddalar, kauchuk va smola q orishmalari kabi organik birikmalar ham to’planadi. Bulardan tashqari, ushbu parenxima turli xil eritmalarni o’simlikning o’zida o’tkazish vazifasini bajaradi. G’ amlovchi parenximaning amaliy ahamiyati ani q . U biz uchun turli xil o’simlik mahsulotlarining manbai hisoblanadi. Ayrim o’simliklarda aerenxima deb ataluvchi maxsus havo tutuvchi parenximalar rivojlanib, ular o’simlikning suvga botib turuvchi ildiz q ismining nafas olishi uchun xizmat qiladi. Bunaqa parenximalar odatda bot qoqlik yoki suvda o’sishga moslashgan o’simliklarda uchraydi.

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

Похожие

O’tkazuvchi to’qimalar

Mexanik, o`tkazuvchi, ajratuvchi va asosiy to`qimalar. Ildiz morfologiyasi. Ildizni fizologik va anatomik tuzilishi

Asosiy ekologik omillar va ularning

Qoplovchi to’qima

PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari