PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari - Ботаника - Рефераты

PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

623 KB

PoY. Poyaning morfologik tuzilishi va tiplari Reja: 1. Poyaning tuzilishi vavazifalari. 2. O’sish konusining tuzilishi. 3. Poyaning birlamchi va ikkilamchi ichki tuzilishi. 4. Kambiy va uning faoliyati. 5. Ikkilamchi tuzilishga o’tish. 6. Ikkilamchi po’stloq va yog’ochlik. 7. O ’t va yog’och poyalar.

Asosiy tushunchalar: tunika (tashqi qavat), korpus (ichki qavat), epiderma, birlamchi po’stloq, stel (markaziy silindr),kambiy, boylamli, oraliq va boylamsiz tuzilishi, birlamchi va ikkilamchi po’stloq, yog’ochlik, o’zak, yadro, zabolon. Poya ham odatdagi tuzilishli, o’sishi cheklanmagan polisimmetrik tuzilishdagi o’simlikning vegetativ o’q organi bo’lib, unda barg va kurtaklar bo’ladi. Poyaning asosiy vazifasi tayanch, mineral va organik moddalarni o ’tkazishdir, u barg bilan ildizlarni o ’zaro bog’laydi. Bulardan tashqari ko’p yillik poyalarda oz miqdorda bo’lsa ham oziq moddalar to’planadi. Epiderma ostida xlorenxima to’qimasi bo’lgan yosh poyalar fotosintez jarayonida faol qatnashadi. Yopiq urug’li o’simliklarning poya va ildiz uchlarida esa bir necha sondagi initsial g’ujayralar uchratiladi. Ular sitoplazmasining quyuqligi va bir-birlariga nisbatan farq qiladi. Poya va ildizda o’sish konuslarining tuzilishi bir-biridan farq qiladi. Ildizning nozik uchki meristemasi ildiz qini bilan o’ralgan. Uning o’sish konusida uch turdagi hujayralar guruhini ajratish qabul qilingan: tashqi (dermatogen), o’rta (periblema) va ichki (pleroma). Dermatogen qatlami hujayralarning antiklinal, ya’ni o’sish konusi yuzasiga nisbatan perpendikulyar bo’linishi natijasida keyinchalik ildizning birlamchi qoplovchi to’qimasi kelib chiqadi. Periblema qavati bir necha qator hujayralardan iborat bo’lib, uning hujayralari periklinal, ya’ni o’sish konusi yuzasiga nisbatan parallel bo’linadi va ulardan asosiy to’qima hosil bo’ladi. Pleroma hujayralari turli yo’nalishda bo’linish xususiyatiga ega bo’lib, ulardan ildizning mexanik va o’tkazuvchi to’qimalari shakllanadi. Poyaning o’sish konusi biri ikkinchisini yopib turuvchi mayda barglar bilan o’ralgan. Ular poyaning uchki qismi bilan birgalikda kurtak hosil qiladi. Poyaning o’sish konusida odatda ikki turdagi hujayralar guruhi ajratiladi: tashqi qavat (tunika) va ichki (korpus). Tunika hujayralari dermatogen hujayralariga o’xshash antiklinal bo’linish xususiyatiga ega va ulardan poyaning epidermasi hosil bo’ladi. Korpus qavati hujayralari turli yo’nalishda bo’linishi sababli ulardan poyaning birlamchi tuzilishiga xos bo’lgan barcha to’qimalar kelib chiqadi.

Poyaning birlamchi ichki tuzilishi. Poyaning birlamchi tuzilishida epiderma, birlamchi po’stloq va markaziy silindlar ajratiladi. Epiderma tunika qavatidan shakllanadi. Agarda u bir necha qavat hujayralardan iborat bo’lsa, birlamchi po’stloqning tashqi qavatlari ham hosil bo’lishi mumkin. Birlamchi po’stloq asosiy parenxima to’qimasidan tashkil topib, tashqi qavatidagi hujayralarida xloroplatlar ham kuzatiladi. Kupchilik o’simliklarda birlamchi po’stloq tarkibiga mexanik to’qima kollenxima ham kiradi. Sklerenxima kamdan-kam hollarda uchraydi. Birlamchi po’stloqning ichki hujayralari endoderma halqasini hosil qiladi. Markaziy silindr endoderma bilan chegaralangan peritsikl, o ’tkazuvchi elementlar sistemasi va o ’zakdan tashkil topgan. Peritsikl birlamchi yon meristema hisoblanib, u kambiy hujayralari, qo’shimcha ildizlar yoki kurtaklani hosil qiladi. Ko’pchilik o’simliklarda peritsikl butunlay mexanik to’qima yoki asosiy to’qima hujayralariga ajralib ketadi. Markaziy silindrning o’tkazuvchi elementlari o’sish konusidagi maxsus qism, prokambiydan rivojlanadi. Prokambiy birlamchi meristemaning ba’zi hujayralarini b o ’yiga b o ’linish natijasidan kelib chiqadi. O’ziga xos ingichka va cho’ziq, quyuq, donador sitoplazma bilan to’lgan hujayralar to’dasi paydo bo’lib, ular poyaning markaziga qarab birlamchi yog’ochlik elementlari, chekkalarda esa birlamchi lub elementlarini hosil qiladi. Markaziy silindrning ichki qismi o’zakni tashkil etuvchi parenxima to’qima hujayralaridan iborat. O’zakning bo’lishi poyaning ildizdan farq qiluvchi xarakterli belgisidir. Poyaning o’zak qismi parenxima hujayralaridan tashkil topgan.U birlamchi o’zak nurlari orqali birlamchi po’stloq bilan bog’lanadi. O’zak ba’zi o’simliklarda qisman yoki butunlay yemirilib ketadi. Bunda poyaning o’rtasi bo’shliqdan iborat bo’lib qoladi. O’sish konusida prokambiy turlicha shakllanishi mumkin. Uning shakllanishi va keyingi taraqqiyoti bir pallali o’simliklar poyalarining o’tkazuvchi boylamlarini tuzilishi va joylashish xarakterini belgilaydi.

rasm. Javdar poyasining ko’ndalang kesimi. 1- epiderma; 2-sklerenxima; 3- xlorenxima; 4- yopiq kollateral bog’lam; 5- asosiy parexmima; 6- bo’shliq. Kambiy. Kambiy yupqa qobiqqa ega bo’lgan cho’ziq to’g’ri to’rburchak shakldagi hujayralardan iborat. Uning tangental yo’nalishida bo’linishi natijasida yog’ochlik va lub elementlari hosil bo’ladi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, yog’ochlik elementlari ko’proq sonda hosil bo’ladi. Kambiy halqasida hujayralar soni ortishi ularning radial yo’nalishida bo’linishi hisoblanib, natijada poyaning cheksiz yo’g’onlashish imkoni yaratiladi. Kambiyning ishlash faoliyati yil davomida bir xil emas. U ayniqsa bahor faslida ancha aktiv bo’lib, keyinchalik uning faoliyati sekin-asta susayadi va kuzga borib butunlay to’xtaydi. Poyaning ikkilamchi tuzilishi. Poyaning ikkilamchi tuzilishiga o’tishi uning birlamchi tuzilish xususiyati bilan chambarchas bog’liq va u uchta asosiy turga ajratiladi: boylamli. Oraliq va boylamsiz. Daraxt o’simliklar bilan o’t o’simliklar poyalarining ikkilamchi tuzilishida ham o’ziga xos farqlar kuzatilib, u poyalarning har xil muddatlarda hayot kechirishi bilan bog’liq. O’rtacha kengliklardagi bir yilik

o’t o’simliklarda har yili vegetatsiya davrining oxirida poyasi qurib qoladi. Daraxtlarpoyasi esa ko’p yillik umr ko’radi. rasm. Jo’ka poyasining har xil darajadagi ko’ndalang kesimi. A- prokambiy xosil bo’lish bosqichi; B – kambiy hosil bo’lishi;V – shakllangan tuzilishi; I.1-prokambiy;2-epiderma qoldiqlari; 3-po’kak; 4-kollenxima; 5- po’stloq parenximasi; 6-endoderma; 7-peritsiklik zona; 8-birlamchi flozma; 9-lub tolalari; 10-elaksimon naylar; 11-o’zak nur; 12-kambiy; 13-kuzgi yog’ochlik; 14-bahorki yog’ochlik; 15-ikkilamchi yog’ochlik; 16-birlamchi yog’ochlik. Boylamli tur. Bunday tuzilish poyaning birlamchi tuzilishida bir-biridan ajralgan o’tkazuvchi boylamlarga ega bo’lgan o’simliklar sebarga, tok uchun xosdir. Ikkilamchi tuzilishga o’tishda kambiy ikkilamchi yog’ochlik va ikkilamchi lublarni hosil qiladi. O’tkazuvchi boylamlarni bir-biridan ajratib turuvchi asosiy

to’qima hujayralari boylamlararo kambiyni hosil qiladi. U o’z navbatida o’zak nurlari parenximasiga ajraladi. Shuning uchun ham yaxlit kambiy halqasi hosil bo’lishiga qaramay o’tkazuvchi boylailar ikkilamchi tuzilishida ajralgan holda qoladi. Ba’zi o’simliklarda boylamlararo kambiy ancha sust rivojlangan. Oraliq tur . Bu ham dastlab ajralgan boylamlarga ega bo’lgan poyali o’simliklar uchun xarakterli bo’lib, keyinchalik boylamli kambiyning faollik ko’rsatishi hisobiga yaxlit kambiy halqasi vujudga keladi. Oraliq turning muhim xususiyati shundan iboratki, bunda ikkilamchi yog’ochlik va ikkilamchi lublar faqat boylamli kambiydan emas, balki boylamlararo kambiydan hosil bo’ladi. Bu o’z navbatida yangi ikkilamchi o’tkazuvchi boylamlarni keltirib chiqaradi. Barcha boylamlarni sekin-asta o’sishi natijasida ular qo’shilib bir butun yog’ochlik bilan lubni ajratib turuvchi kambiyli halqa (kungaboqar, loviya) shakillanadi, ya’ni boylamli turdan boylamsiz turga o’tish kuzatiladi. Boylamsiz (halqali) tur. Mazkur tur poyaning birlamchi tuzilishida yog’ochlik va lub halqasimon joylashgan o’simliklarda (zig’ir, tamaki) kelib chiqadi. Ikkilamchi meristematik kambiy ham yaxlit halqa shaklida hosil bo’ladi va ikkilamchi yog’ochlik hamda lublarning halqalarini vujudga keltiradi. Po’stloq tarkibiga kambiyning tashqarisida joylashgan barcha to’qimalar kiradi. Po’stloqning tashqi qavatlari periderma hisoblanib, u po’kak, po’kak kambiysi va fellodermalardan tashkil topadi. Ba’zan po’kak yuzasida epiderma qoldiqlari kuzatiladi. U ham keyinchalik tushib ketadi. Periderma ostida o’sish konusidagi birlamchi meristemaning ajralishi natijasida hosil bo’lgan birlamchi po’stloq elementlari joylashadi. Uni kollenxima, xloroplastlar, krkxmal donachalari va druzlarga ega bo’lgan asosiy parenxima hujayralari kiradi. Poyaning markaziga yaqinroq joyda kambiy faoliyati natijasida hosil bo’lgan ikkilamchi po’stloq ajratiladi. Ikkilamchi po’stloqda trapetsiya shaklida lub tolalari bilan elaksimon naylar yo’ldosh hujayralar va lub parenximasi bilan navbatlashgan lub bo’laklari ko’rinib turadi. Elaksimon naylar daraxt poyalarida 2 – 3 yil faolik ko’rsatadi, keyinchalik u moddalarni o’tkazish xususiyatini yo’qotadi va yangisi

bilan almashinadi. Lub uchastkalari orasidan asosiy parenxima hujayralardan tashkil topgan birlamchi va ikkilamchi o’zak nurlari o’tadi. Ularning hujayralari ko’pincha kraxmal, moy, shakar kabi oziq moddalarni saqlaydi. O’zak nurlari orqali poyaning o’zagi bilan chekka qismlarida joylashgan to’qimalar (po’stloq) bilan aloqa bog’lanadi. Yog’ochlik. U naylar, traxeidlar, yog’ochlik parenximasi va libriformdan iborat. Yog’ochlikdan ham o’zak nurlari o’tgan bo’ladi. Yog’ochlik parenximasi va o’zak nurlarida zapas oziq moddalar to’planadi. Kambiyning bir meyorda ishlamasligi natijasida yog’ochlikni hosil qiluvchi hujayralar bahorda hosil bo’ladi, ya’ni bu kambiy jadal ishlagan davrga to’g’ri keladi. Keyinchalik mayda va yupqa devorli hujayralar kelib chiqadi. Yog’ochlik hujayralari smolalar, dubil moddalar, efir moylari kabilarni shimib olib ma’lum rangga bo’yaladi. Ana shunday yog’ochlikning faollik ko’rsatmay qolgan markaziy qismi yog’ochlikning mag’zi deb ataladi. Yog’ochlikning bevosita kambiyga yaqin joylashgan qismlari suv va unda erigan moddalarni o’tkazish vazifasini bajarib, uni zabolon deyiladi. Zabolon yadro qismiga nisbatan rangsiz bo’lishi bilan yog’ochlikda ajralib turadi. O’zak. O’zak poyaning markaziy qismini tashkil etib, hujayralarida har xil moddalar to’plangan va asosiy to’qimadan iboratdir. Daraxt va o’t o’simliklarning poyalari umrining uzun-qisqaligiga ko’ra bir- biridan keskin farq qiladi. O’t o’simliklarning yer ustki novdalari odatda bir yoki ba’zan 2 – 3 yil hayot kechiradi. Daraxt o’simliklar poyasi bir necha yil yashaydi, asosiy poyasi tana hosil qiladi. Butalarda esa ayrim yirik poyalarini tanachalar deb qaralishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

Похожие

Novdaning morfologik tuzilishi va tiplari. Kurtaklar. Novda metamorfozi

Urug`. Meva tuzilishi va tiplari

Barg. Bargning morfologik tuzilishi va vazifasi

Meva va urug`. Mevaning tuzilishi va tiplari

Vegetativ a`zolar. Ildizning vazifasi va morfologik tuzilishi